Zagadnienia na egzamin z Podstaw wiedzy o państwie i prawie

1. Norma prawna i jej budowa (struktura), wymień i scharakteryzuj elementy składowe normy prawnej.

Norma prawna to zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która
w najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa następujące pytania :

• „kto i jakich okolicznościach ?”

• „jak powinien się zachować ?”

oraz jedno alternatywne pytanie :

• „jakie będą konsekwencje w przypadku gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę ?”

Normy prawne rekonstruuje się z przepisów prawnych (zazwyczaj do jednej normy potrzeba kilku przepisów).

Elementy składowe normy prawnej

1. hipoteza to element normy prawnej, który określa adresata normy oraz okoliczności w których powinien on zachowywać się w sposób przewidziany przez normę; hipoteza określa zakres stosowania normy

2. dyspozycja określa wzór powinnego zachowania się, formułuje nakazy,zakazy lub dozwolenia, albo nakłada na adresata normy jakieś uprawnienia lub obowiązki; dyspozycja określa zakres normowania normy

3. sankcja to element normy, który określa konsekwencje jakie nastąpią w sytuacji, gdyby adresat zachował się niezgodnie z normą

Koncepcje budowy normy prawnej :

1. koncepcje dwuczłonowe :

H D :

• jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie ,to adresat normy powinien zachować się tak jak mów dyspozycja

• art.415 k.k. :”Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę (H),obowiązany jest do jej naprawienia(D)

H S :

• jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie ,to organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi wskazanemu w hipotezie przewidzianą sankcję

• art.165 k.k. :“Kto pozbawia człowieka wolności (H),podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5(S)”

1. koncepcja trójczłonowa :

H D/S :

• jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie ,to adresat powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja ,bądź zostanie mu wymierzona sankcja

• art.183 k.k. :“Jeżeli ktoś pozostaje w związku malżenskim (H) ,to nie powinien zawierać powtórnego związku małżeńskiego (D) bądź zostanie mu wymierzona kara pozbawienia wolności (S)"

1. koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych :

H1 D/H2 S

• każda norma prawna składa się z dwóch reguł :

  • reguła sankcjonowanej (H1 D)

  • reguła sankcjonująca (H2 S)

• jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej (H1) ,to adresat tej reguły powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja bądź jeżeli naruszy dyspozycję (H2) ,to zostanie mu wymierzona sankcja

• art.296 k.k. :"Jeżeli ktoś jest zobowiązany do zajmowania sięsprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby (H1) ,to nie powinien wyrządzać jej szkody majątkowej (D) ,bądź jeżeli ktoś będąc zobowiązany do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby wyrządził jej szkodę majątkową (H2) ,to podlega karze pozbawienia wolności (S)"

1. Definicja prawa. Jaką rolę pełni prawo w państwie?

Prawo wedle pozytywistycznej koncepcji prawa jest to zbiór norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy. Prawo, państwo i przymus to dla pozytywistów nierozerwalny trójkąt.

Koncepcje prawa naturalnego głoszą, iż obok prawa pozytywnego, którego źródłem są akty władzy państwowej, istnieje jeszcze prawo natury, którego ostatecznym źródłem jest albo Bóg (doktryna katolicka), albo właściwości natury człowieka (Grocjusz, Hobbes, Locke) lub zasady współżycia w społeczeństwie (Fuller)

Funkcje prawa

1. funkcja kontroli zachowań :

normatywne sposoby kontroli ludzkich zachowań :

• oddziaływanie na ludzkie zachowania za pośrednictwem norm

• oddziałują zawsze poprzez naszą świadomość („widzialna ręka prawa”)

pozanormatywne sposoby ludzkich zachowań :

• oddziaływania poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych (bariery, pola minowe) oraz oddziaływanie systemowe (zmniejszenie lub zwiększenie ilości pieniądza)

• oddziaływanie może na nas wpływać nawet, gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy („niewidzialna ręka rynku”)

1. rozdział dóbr i ciężarów:

funkcja rozdzielcza wiąże prawo z pojęciem sprawiedliwości (wg J.Rawls’a jest jedną z najważniejszych cnót prawa)

• zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary)

• reguła sprawiedliwości materialnej

• reguła sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej) :

  • każdemu stosownie do pracy

  • każdemu stosownie do potrzeb

  • każdemu stosownie do zasług

  • każdemu stosownie do pozycji społecznej

  • każdemu to samo (reguła sprawiedliwości egalitarystycznej)

• reguła sprawiedliwości kommutatywnej (wymiennej) :

  • każdemu stosownie do zobowiązań ,które na siebie dobrowolnie przyjął

  • sprawiedliwy podział to podział ,który wynika z zawartej umowy

  • umowa była dobrowolna

  • reguła volenti non fitiniuria – chcącemu nie dzieje się krzywda

  • reguła sprawiedliwości proceduralnej (jej przedmiotem jest problem , jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji ,by podjęta w tych procesach decyzja mogła zostać uznana za decyzję fair) :

    • zasada bezstronności i niezawisłości sądu

    • zasada równości stron

    • prawo do obrony ,które obejmuje prawo do przedstawienia własnych argumentów oraz ustosunkowania się do argumentów drugiej strony ,a także prawo do korzystania z pomocy prawnej

1. regulacja konfliktów :

Konflikt – jest to sytuacja, w której jedna ze stron występuje z jakimiś żądaniami, roszczeniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje

Rodzaje konfliktów, dwubiegunowe, wielobiegunowe, indywidualne, kolektywne

Metody rozwiązywania konfliktów: tryb kontraktowy (porozumienie stron), tryb mediacyjno – koncyliacyjny, tryb arbitrażowy, tryb adjudykacyjny.

Organy rozstrzygające konflikty: sądy, nne instytucje rozstrzygające konflikty (komisje ,sądy polubowne , pojednawcze ,społeczne) opierające swoje działanie na trybie mediacyjnym lub arbitrażowym, bezpośrednie rokowania stron.

1. Prawo i moralność w koncepcjach pozytywizmu prawniczego (J. Austin, H. Hart).

Pozytywizm prawniczy postuluje rozdział prawa i moralności jako dwóch odrębnych i niezależnych od siebie systemów normatywnych. Fakt, że normy prawne są niesłuszne czy niesprawiedliwe pozostaje bez wpływu na ich obowiązywanie (dura lex sed lex), jeżeli tylko normy te zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone. John Austin przedstawił koncepcję prawa, które jest rozkazem suwerena. Istnieje obowiązek przestrzegania prawa, w przeciwnym wypadku może być zastosowany przymus. Nie ma obowiązku uzgadniania prawa z moralnością i innymi normami społecznymi. Hart dostrzegał, że pozytywizm prawniczy jest lepszy od norm prawa naturalnego, gdyż prawo pozytywne wprowadza innowacje, których nie można wnieść konsultując je z prawem naturalnym. Uważał jednak, że na ustawodawców należy nałożyć ograniczenia w postaci minimum praw naturalnych: norma nie zabijaj, regulacja związana z własnością, ludzie są niedoskonali i nie każdy może się o siebie troszczyć, musi być w prawie pozytywnym jakieś odniesienie do równości, żaden ustawodawca nie może zrezygnować z sankcji.

1. Prawo i moralność w koncepcjach prawno-naturalnych.

Koncepcje prawno-naturalne postulują związek prawa z moralnością. Prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne, w przeciwnym razie, może utracić moc obowiązującą. Przykładem jest formuła Radbrucha: Jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania. Lex iniustissima non est lex - prawo rażąco niesłuszne nie jest prawem. Najważniejszym prawem natury jest: zakaz naruszania własności (każdy prawodawca ustanawiający prawo pozytywne, musi zapewnić realność tego prawa), wynagrodzenie za poniesione szkody, obowiązek dotrzymania umów i karania przestępców. W razie konfliktu prawa naturalnego z prawem pozytywnym: w sytuacji dramatycznej jest możliwość nierespektowania prawa pozytywnego.

1. Jak rozumiesz sformułowanie Gustawa Radbrucha: „Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo”?

Według Gustawa Radbrucha wiele aktów normatywnych w czasach III Rzeszy w sposób tak rażący naruszało elementy moralne, iż w najlepszym razie zasługiwały one na miano „ustawowego bezprawia”. Dotyczyło to m.in. tych aktów normatywnych, które prowadziły do eksterminacji Żydów i Cyganów. Ponadustawowe prawo to prawo nadrzędne wobec prawa stanowionego, według neopozytywistów są to normy moralne (etyczne).Formuła Radbrucha dopuszcza do odstąpienia od przestrzegania prawa w razie rażącego naruszenia norm moralnych. Lex iniustissima non est lex - prawo rażąco niesłuszne nie jest prawem.

1. Przedstaw, co znaczy tzw. formuła Gustawa Radbrucha.

Jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania. Formuła Radbrucha dopuszcza do odstąpienia od przestrzegania prawa w razie rażącego naruszenia norm moralnych. Lex iniustissima non est lex - prawo rażąco niesłuszne nie jest prawem.

FormułaRadbrucha pozwalała rozpoznać i wyeliminować ustawowe bezprawie. Wykorzystał ją Federalny Trybunał Konstytucyjny najpierw w odniesieniu do prawa Niemiec nazistowskich, a w latach 90. także prawa NRD (w szczególności słynnego przypadku strzelców na murze). Koncepcje Radbrucha przesunęły tym samym niemiecką doktrynę prawa od coraz bardziej niepopularnego pozytywizmu prawnego ku koncepcjom prawnonaturalnym.

1. Przedstaw 8 zasad, którymi musi się charakteryzować porządek prawny wg Lona Fullera (tzw. koncepcja wewnętrznej moralności prawa).

1. Prawo musi być sformułowanie ogólnie, ale dopuszcza istnienie norm szczegółowych.

2. Obowiązek publikacji nor prawnych (promulgacja)

3. Prawo musi być prospektywne, a nie retroaktywne (lex retro non agit). Retroaktywne nie mogą być przepisy prawa karnego i podatkowego w zakresie regulacji obciążających.

4. Prawo musi być jasne i zrozumiałe.

5. Postulat niesprzeczności przepisów prawnych. Przepis późniejszy usuwa przepis wcześniejszy. Obowiązuje regulacja w zależności od hierarchii aktu prawnego.

6. Postulat możliwej wykonalności norm prawnych. Prawo winno nakładać obowiązki możliwe do spełnienia, niedopuszczalne są przepisy niewykonalne.

7. Wymóg stabilności prawa, które nie powinno być nazbyt często modyfikowane.

8. Postulat obowiązku stosowania prawa - organy państwa mogą działać tylko na podstawie prawa

1. Normy ogólne i jednostkowe (indywidualne)

Normy ogólne to takie, w których adresat jest określany przez wskazanie jego cech, a więc nazwą generalną (np. „każdy człowiek”, „żołnierz” itp.), nadto zaś przepis znajduje zastosowanie w więcej niż jednym przypadku, gdyż dotyczy zachowań powtarzalnych

• normy generalne (określenie ogólne)

• normy abstrakcyjne (powtarzalne zachowanie)

• akty stanowienia prawa (konstytucja, ustawy, rozporządzenia)

Normy jednostkowe to takie, w których adresat oznaczony jest nazwą indywidualną, zwykle imieniem własnym (np. Lech Wałęsa), wskazany jest jednorazowy sposób zachowania się

• normy indywidualne (nazwa indywidualna)

• normy konkretne (jednorazowe zachowanie)

• akty stosowania prawa (wyroki sądowe, decyzje administracyjne, rozkazy wojskowe)

Normy, które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne to normyogólne.

Akty normatywne, w których zawarte są normy ogólne noszą nazwę aktów tworzenia prawa (konstytucja, ustawy, rozporządzenia).

Normy indywidualno – konkretne to akty stosowania prawa np. wyroki sądowe, decyzje administracyjne.

1. Czym różnią się zasady prawne od reguł prawa?

Odmienność funkcjonowania zasad i zwykłych norm w procesach stosowania i wykładni prawa w najbardziej przekonujący sposób wyeksplikował R. Dworkin. Różnice między zasadami i zwykłymi normami podaje on na przykładzie dwóch następujących reguł: „nikt nie może odnosić korzyści z wyrządzonego zła” (zasada), „testament ustny musi być sporządzony w obecności co najmniej trzech świadków” (zwykła norma). Zdaniem Dworkina różnica między zasadami i zwykłymi normami prawnymi sprowadza się zasadniczo do trzech podstawowych kwestii:

1. zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania, w przypadku zasad prawnych ich zakres zastosowania jest bardzo rzadko sformułowany – wiemy do jakiej formy testamentu odnosi się reguła o 3 świadkach, nie jest natomiast jasne jakich stanów faktycznych odnosi się nasza zasada

2. jeżeli zakres zastosowania zwykłej normy został spełniony, to normę należy zastosować, jeżeli nie, to normy zastosować nie wolno – jeśli wiec testament ustny został sporządzony w obecności przynajmniej 3 świadków, to testament jest ważny; jeśli natomiast świadków było mniej to jest nieważny. Zwykle normy funkcjonują w sposób albo albo. O zastosowaniu zasad decyduje nie ich zakres zastosowania, ale ocena wagi i doniosłości zasady w rozstrzygnięciu danej sprawy (formuła mniej lub bardziej)

3. w razie sprzeczności zwykłych n. prawnych jedna z nich zostaje uznana za nie obowiązującą. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji (brak derogacji którejkolwiek z nich).

Zasady – mają charakter dyrektyw optymalizacyjnych – norm nakazujących realizację określonego w nich stanu rzeczy w możliwie największym stopniu. Przepisy o prawach i wolnościach obywatelskich maja takie same cechy.

1. Przepisy dyspozytywne i imperatywne. Podział przepisów prawnych.

Przepis prawny :

• jest to elementarna jednostka systematyzacyjna danego tekstu prawnego (jeżeli tekst prawny będzie się składał z artykułów to każdy artykuł to przepis prawny)

• jeden przepis prawny może być elementem wielu norm prawnych

• rzadko przepis prawny pokrywa się z normą prawną

1. W zależności od tego czy treścią dyspozycji normy prawnej jest nakaz, zakaz czy dozwolenie, dzielimi przepisy prawa na nakazujące, zakazujące i dozwalające.

2. Odsyłające

   • Systemowe – odsyłają do innych przepisów prawnych

   • Pozasystemowe – odsyłają do reguł czy zasad pozaprawnych (odsyłają do zasad współżycia społecznego)

Blankietowe – odsyłają do aktów normatywnych, które dopiero mają zostać wydane.

1. Przepisy imperatywne (iuscogens) nazywane także przepisami bezwzględnie obowiązującymi, to takie przepisy, których działanie nie może być wyłączone ani ograniczone lub zmienione wolą stron. Taki charakter ma przykładowo art. 119 k.c., który mówi, iż terminy przedawnienia nie mogą być skracane, albo przedłużane przez czynność prawną.

Przepisy dyspozytywne (iusdispositivum) nazywane także przepisami względnie obowiązującymi, to takie, które stosuje się tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków w odmienny sposób niż to przewiduje dany przepis, a więc wtedy, gdy strony nie przyjęły innych postanowień, albo nic nie postanowiły w danej kwestii. Przykład to art. 642 par. 1 k.c., który mówi, iż w razie braku odmiennej umowy, przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie z chwilą oddania dzieła.

Przepisy imperatywne muszą być więc zawsze przez strony respektowane, od przepisów dyspozytywnych mogą natomiast strony odstąpić przyjmując inne postanowienia czy reguły. Przepisy dyspozytywne określają więc zakres swobody czy wolności stron w regulowaniu swoich stosunków.

1. Przepisy kompetencyjne – upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm, wydawania określonych decyzji lub dokonywania oznaczonych czynności. Mogą określać podmioty właściwe w danej sprawie, procedurę ich postępowania oraz zakres przedmiotowy ich kompetencji.

2. Normy programowe.

1. Obowiązywanie prawa w sensie tetycznym, behawioralnym i aksjologicznym.

Sens tetyczny (normatywny, systemowy) – obowiązują te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone.

Sens behawioralny (socjologiczny, faktyczny) – obowiązują te normy, za których naruszenie, organy państwowe pociągają do odpowiedzialności. Obowiązują tylko te normy, które są stosowane przez organy państwowe.

Sens aksjologiczny – obowiązuję te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne (są słuszne, sprawiedliwe, zgodne z określoną moralności itp.)

Koncepcja obowiązywania, na której opiera się praktyka prawnicza (np. sądy i organy administracji), jest koncepcją mieszaną, która łączy wszystkie ww. koncepcje z wyraźną jednak przewagą elementów charakterystycznych dla normatywnej koncepcji obowiązywania. Jej charakterystyczne reguły walidacyjne to:

Obowiązują tylko te normy, które zostały prawidłowo ustanowione, przez upoważniony do tego organ i zgodnie z przewidzianą procedurą.

Norma prawna, by obowiązywać, musi zostać prawidłowo ogłoszona.

Obowiązują nie tylko normy explicite ustanowione, ale także normy, które stanowią konsekwencję norm explicite ustanowionych.

Nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (deregowane).

Norma prawna traci moc obowiązującą wskutek jej niestosowania przez dłuższy okres czasu lub wskutek radykalnej zmiany okoliczności (reguła desuetudo).

Nie obowiązują te normy prawne, nawet jeśli nie zostały one formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne i niekontrowersyjne zasady moralne (formuła Radbrucha).

1. Wymień podstawowe zasady, którymi charakteryzuje się system prawa stanowionego (civil law, prawa kontynentalnego).

1. Zasada prymatu ustawy – prawo jest tworzone w formie ustaw, które są źródłami prawa.

2. Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa.

3. Zakaz tworzenia prawa przez sądy – sądy nie tworzą prawa, ale je stosują (tworzą normy jednostkowe, skierowane do konkretnego adresata).

4. Historyczne źródło to prawo rzymskie (recepcja prawa rzymskiego).

5. Najwyższa forma legislacji – kodeks.

6. Oficjalne publikacje ustaw, kodyfikacja prawa.

System prawa kontynentalnego opiera się na podziale organów stanowiących i wykonujących prawo i polega na tworzeniu prawa ogólnego. Akty tworzenia prawa – akty norm ogólnych.

1. Wymień podstawowe zasady, którymi charakteryzuje się system prawa precedensowego common law, prawa anglosaskiego).

1. Zasada prymatu ustawy –prawo ustawowe uchyla precedensy.

2. Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa.

3. Sądy mogą tworzyć prawo.

4. Brak recepcji prawa rzymskiego. Prawo precedensowe ma charakter oryginalny, narodowy.

5. Najwyższa forma legislacji to ustawa.

6. Stare decisis et non quietamovere. Sądy niższe sobowiązane są stosować precedens pochodzący od sądów wyższych. Precedens może zmienić tylko sędzia, który go ustanowił bądź sędzia wyższy.

1. Co to jest precedens prawny.

W XI w. postanowiono, że prawem będzie to, co zostanie orzeczone przez króla, wprowadzono zasadę „stałej decyzji” (wzorcowy wyrok), na pierwotnym rozstrzygnięciu należy opierać rozstrzyganie innych, podobnych spraw.

Precedens jest to zawarta w decyzji sądowej norma ogólna, która de iure lub de facto wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sąd. Precedensem nie jest cały wyrok, on wiąże tylko w konkretnej sprawie, ale sformułowana w wyroku reguła ogólna (ratio decidendi), w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu spraw tego samego rodzaju w przyszłości. Pozostałe elementy decyzji sądu (obiter dicta) pozbawione są mocy wiążącej.

Można odróżnić precedensy formalnie wiążące i niewiążące. Precedensy są tworzone przez najwyższe sytuacje sądowe. Precedens jest formalnym źródłem prawa w krajach anglosaskich. W krajach tych obowiązuje zasada związania sądu precedensem, tzw. zasada stare decisis. Zgodnie z nią sądy niższe są obowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe. Od precedensu może odstąpić zasadniczo tylko sąd, który go ustanowił, albo sąd od niego wyższy.

1. Przedstaw etapy stanowienia ustawy wg prawa obowiązującego w Polsce.

2. Etapy sądowego stosowania prawa

1. Wybór normy prawnej

2. Ustalenie obowiązywania normy prawnej – czy została wydana przez właściwy organ, należycie ogłoszona, czy nie została derogowana w sposób wyraźny

3. Wykładnia normy prawnej (interpretacja) – proces, który ma doprowadzić do ustalenia znaczenia i zakresu normy prawnej wyprowadzanej z przepisów prawnych

4. Ustalenie stanu faktycznego

5. Subsumpcja - podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wybraną normę prawną

6. Wybór konsekwencji prawnych; jeżeli subsumcja jest pozytywna to zostaje wymierzona kara, a jeżeli jest negatywna, oskarżony zostaje uwolniony od odpowiedzialności

7. Sformułowanie i uzasadnienie decyzji – uzasadnieniu podlegają decyzję od których strona wniosła odwołanie, decyzje ostatecznie kończące postępowanie w sprawie i decyzje w szczególnie ważnych sprawach.

Elementy uzasadnienia:

1. Cześć historyczna – dotychczasowy przebieg postępowania (żądania stron, zapadłe decyzje).

2. Podstawę faktyczną decyzji – referowanie wyników postępowania dowodowego.

3. Podstawa prawna decyzji – sąd przytacza przepisy stanowiące podstawę jego decyzji i ewentualnie dokonuje jej analizy, a zwłaszcza jej interpretacji. Postępowanie wszczyna się po to by móc wykonać orzeczoną przez sąd decyzję.

1. Wymień podstawowe różnice zachodzące pomiędzy sądowym i administracyjnym stosowaniem prawa.

Sądowy – organ stosujący prawo jest niezawisły i bezstronny. Sądy podlegają tylko ustawom. W przypadku sprzeczności aktu podstawowego z ustawą, sad może odmówić jego zastosowania, jednak nie może go uchylić. Sąd rozstrzygający sprawę nie podlega dyrektywom organów adm., organizacji politycznych i innych. Sędzia musi być niezależny od stron (nemoiudex in causa sua) i neutralny. Postępowanie sądowe daje w najwyższym stopniu gwarancje uczciwego i rzetelnego rozpoznania sprawy.Jeśli decyzja sądu została zaskarżona, to sąd musi się podporządkować zaleceniom instancji odwoławczej (w takim zakresie jakim naruszył prawo).

Administracyjny – organ rozstrzygający sprawę jest związany dyrektywami i poleceniami swojego zwierzchnika co do tego, jaką wydać decyzję. Tryb adm. opiera się na zasadzie hierarchicznego podporządkowania – organ rozstrzygający sprawę nie jest niezawisły od organu, któremu jest hierarchicznie podporządkowany. Obowiązuje zasada legalizmu (związania przepisami prawa) i nie może być mowy o podporządkowaniu organu administracyjnego dyrektywom instytucji politycznych. Postępowanie administracyjne w mniejszym stopniu niż postępowanie sądowe chroni prawa obywatelskie.

1. Przedstaw relacje zachodzące pomiędzy prawem a moralnością (proceduralne, walidacyjne i funkcjonalne).

Przedmiotowe – jaki zachodzi stosunek regulacji między prawem a moralnością:

• Prawo to minimum moralności – zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność, każdy czyn uregulowany przez prawo ma odpowiednik w regulacji moralnej;

• Krzyżowanie się moralności i prawa – istnieją takie zachowania, które reguluje moralność, a nie reguluje prawo; regulowane wyłącznie przez prawo, a nie przez moralność oraz zachowania regulowane i przez prawo i przez moralność;

Sfera regulacji wspólna dla prawa i moralności obejmująca sytuację:

• gdzie prawo i moralność regulują zachowania tak samo – sfera regulacjizbieżnej

• gdzie regulują zachowania odmiennie – sfera regulacji rozbieżnej (gdy dochodzi do zbiegu tych systemów uważa się, iż prawo powinno respektować przekonania moralne większości społeczeństwa)

Walidacyjne – jak niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych. (spór pozytywistów z niepozytywistami)

Pozytywiści – rozdział prawa i moralności, dwa różne i niezależne systemy normatywne; niesprawiedliwość prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie – (Dura Lex sed Lex) jeśli prawidłowo je ustanowiono i nie uchylono. Prawo jest stanowione zgodnie z wolą społeczną, formuła pozytywistyczna gwarantuje poczucie pewności i bezpieczeństwa.

Nie pozytywiści – dowodzą, że też pozytywistów pozwala wprowadzać akty barbarzyństwa jeśli zatwierdzono je prawnie. Związek prawa i moralności – prawo powinno respektować wartości moralne, w razie braku szanowania prawo może przestać obowiązywać. Formuła Radbrucha – jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania.

Funkcjonalne – jak normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie (jak prawo wpływa na treść przekonań moralnych)

Techniki włączania wartości moralnych:

• Bezpośrednia inkorporacja – pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi (zakaz zabójstwa, uszkodzenia ciała, kradzieży)

• Przepisy odsyłające – odsyłają do innych przepisów, reguł, zasad; klauzury generalne – przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań,

  • np. zasada współżycia społecznego (stosunki międzyludzkie), powszechnie akceptowane reguły moralności publicznej,

  • inne klauzule generalne (przepisy) – do ustalonych zwyczajów, społeczno – gospodarczego przeznaczenia prawa, należytej staranności, interesu społ. – gosp.

  • Terminy wartościujące – wartości np. dobra wiara, niskie pobudki, rażąca niewdzięczność, szczególne okrucieństwo, wzajemna pomoc, wierność małżeńska itd.

1. Czym różni się łamanie prawa od omijania prawa? Podaj przykłady.

Łamanie prawa: polega na działaniu lub zaniechaniu działania niezgodnym z dyspozycją normy bezwzględnie obowiązującej (imperatywnej).

Omijanie prawa: polega na osiągnięciu celu zabronionego przez jedną normę w wyniku takiego zachowania, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, niż norma obchodzona np. obywatel polski wchodzi w miejsce cudzoziemca przy nabywaniu przez cudzoziemca nieruchomości na terenie RP, aby uniknąć konieczności uzyskania odpowiedniego zezwolenia.

1. Co to obywatelskie nieposłuszeństwo (cywilne nieposłuszeństwo)? Czym różni się od łamania prawa?

Obywatelskie nieposłuszeństwo to wg Davida Thoreau naruszenie prawa, które musi wiązać się z głębokim przekonaniem, iż owo prawo jest niemoralne. W tym przypadku łamanie prawa musi być jasne (nie może być ukryte) i wykluczać przemoc. Osoba łamiąca prawo musi liczyć się z karą. Przykłady to odmowa służby wojskowej, naruszenie przepisów dotyczących segregacji rasowej. Celem nieposłuszeństwa obywatelskiego jest usunięcie normy, która jest niemoralna.

Łamanie prawa to działalność, która odbywa się w ukryciu i ma na celu uniknięcie kary. Brak jest poczucia, iż prawo jest niemoralne. Znacząca część przestępstw zawiera elementy przemocy.

1. Co to jest wykładania prawa?

Wykładnia prawa (interpretacja prawa) – zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego (pragmatyczne rozumienie). W sensie apragmatycznym wykładnia prawa to po prostu rezultat tego procesu.

Zdaniem części teoretyków wykładnia prawa to tyle samo, co proces rozumienia przepisów prawa.

Większość prawników uważa, że o wykładni przepisu prawnego mówimy wyłącznie wtedy, gdy przepis prawny budzi wątpliwości (w. sensu stricto), a to w myśl zasady Clara non suntinterpretanda (normy, które są jasne nie wymagają interpretacji). W. sensu strcito zmierza do usunięcia jakiejś wątpliwości, która związana jest z rozumieniem danej normy prawnej lub jakiegoś jej fragmentu.

Relacje:

• Lingwistyczne (gramatyczna i językowa) - wyrażenie j. prawnego są bardzo często nieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookreślone (otwarte). W przypadku danego pojęcia istnieją takie sytuacje, dla których reguły danego języka nie określają, czy dany obiekt podpada pod to pojęcie czy też nie.

• Systemowe – przepis prawny zajmuje określone miejsce w akcie normatywnym, który jest składnikiem określonej gałęzi prawa. Każdy przepis pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami i wykładnia prawa nie może tego ignorować.

• Funkcjonalne – wykładnia nie może ignorować intencji normodawcy, celów, jakie sobie stawiał. Nie może być obojętna wobec konsekwencji, do jakich prowadzi określone rozumienie przepisu. Musi brać pod uwagę przekonania moralne adresatów norm i nie może pozostawać obojętna wobec faktu, że to, co w przeszłości było słuszne i dopuszczalne, dzisiaj już może być niesłuszne i niedopuszczalne i odwrotnie.

Wykładnia prawa nie może się ograniczać do kontekstu językowego i systemowego danego przepisu, ale musi brać pod uwagę także kontekst funkcjonalny – czynniki społeczne, ekonomiczne i moralne (intencja normodawcy, cele jakie sobie stawiał, reinterpretacja przepisów obowiązujących w przeszłości).

1. Wymień dyrektywy wykładni językowej.

Normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia (dyrektywa języka potocznego).

Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać normie kilka różnych znaczeń, to należy wybrać to z nich, które jest najbardziej oczywiste.

Jeżeli prawodawca nadał określonym wyrażeniom znaczenie swoiste, to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu (dyrektywa języka prawnego).

Jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, iż termin ten ma takie znaczenie, jak w tych dziedzinach (dyrektywa znaczenia specjalnego).

Ustalając znaczenie językowe przepisu należy brać pod uwagę inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji prawnej (reguła harmonizowania kontekstów).

Wykładnia powinna zasadniczo pozostawać w ramach możliwego znaczenia słownikowego.

Różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia.

Tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń.

Nie wolno interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędne (zakaz wykładni per non est).
Lege non distinguente necnostrumestdistinguere - tam gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie wolno ich wprowadzać interpretatorowi.

1. Wymień dyrektywy wykładni systemowej.

Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa.
Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady konstytucyjne.
Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego.
Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego
Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami.
Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk.

Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu normatywnego (argumentum a rubrica).

1. Wymień dyrektywy wykładni funkcjonalnej.

Przy interpretacji należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności.

Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne, do jakich prowadzić będzie określona interpretacja i wybrać taką interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych.
Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej(ratio legis).
Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą historycznego prawodawcy.

Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego (współczesnego) prawodawcy.

Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z zasadami interpretacji podobnych przepisów w innych krajach.

1. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot dokonujący wykładni i jej moc wiążącą (wykładnia autentyczna, legalna, operatywna i doktrynalna).

Autentyczna – dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę, przyjmuje się, że ma ona moc prawna równą mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji; dwie formy wykładni autentycznej:

1. Wykładnia oficjalna zawarta w autoryzowanym i mającym formalnie moc wiążącym akcie, w której prawodawca wypowiada się co do znaczenia ustanowionych przez siebie norm;

2. Wykładnia nieoficjalna, w której intencje prawodawcy poznajemy w różny sposób (materiały przygotowawcze, deklaracje, prywatne oświadczenia prawodawcy), które formalnie nie wiążą.

Legalna – wykładnia dokonywana nie przez organ upoważniony przez samo prawo do interpretacji określonych przepisów prawa (stąd jej nazwa), przepisy prawne określają procedurę dokonywania wykładni oraz zakres jej mocy wiążącej; ma charakter abstrakcyjny, dokonuje się jej za pomocą uchwał lub wytycznych podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego sprawę, a nie w toku rozstrzygania konkretnych, indywidualnych spraw;

Operatywna – wykładnie dokonywane przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Ma więc charakter konkretny a nie abstrakcyjny. Wiąże jedynie w tej sprawie, w której jej dokonano – nie ma mocy powszechnie obowiązującej. Zaliczamy tu również wykładnię dokonaną przez sąd odwoławczy, która w danej sprawie jest wiążąca dla sądu niższego.

Doktrynalna(naukowa) – dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej, dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instytucji sądowych, jak również w komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych. Nie ma mocy wiążącej jednak jej wpływ jest znaczny i stale rosnący. Np. w przeszłości miała moc wiążącą wykładnia prawników rzymskich, którym przyznano przywilej dokonywania wiążącej interpretacji zagadnień prawnych (Iusrespondendi).

1. Co to jest stosunek prawny i jak powstaje (fakty prawne)?

Stosunek prawny – to stosunek społeczny uregulowany przez normę prawną. Może przybrać formę stosunku faktycznego (uświadamianego sobie przez strony, np. zawarcie umowy, wymierzenie mandatu, łożenie rodziców na utrzymanie dzieci) i stosunku czysto normatywnego, tetycznego (nie uświadamianego sobie przez strony).

Przepisy prawne nakładają na nas obowiązki, a fakt, że nie wiemy o ich treści nie zwalnia nas od odpowiedzialności (ignoratia iuris nocet, non excusat). Stosunki prawne mogą mieć charakter dwustronny (małżeństwo) lub wielostronny (spółka).

Elementy stosunku prawnego:

1. fakty prawne

2. podmioty stosunku prawnego

3. przedmiot stosunku prawnego

4. treść stosunku prawnego

Fakty prawne – każde zdarzenie powodujące powstanie, ustanie bądź zmianę treści stosunku prawnego, czyli zdarzenie wywołujące jakieś skutki prawne. Odwołuje się do tego szczególnie prawo cywilne.

Zdarzenie prawne – kategoria faktów prawnych niezależnych od woli człowieka np. śmierć, urodzenie, klęska żywiołowa, upływ czasu.

Działania – kategoria faktów prawnych zależnych od woli człowieka – ludzkie zachowanie. Obejmuje działania takie jak: płacenie podatku, oddanie długu jak i zaniechania (nieudzielanie pomocy, niezapłacenie podatku, nieoddanie długu). Kategoria działań obejmuje bardzo zróżnicowaną grupę ludzkich zachowań jak: zawarcie umowy, popełnienie przestępstwa, wydanie wyroku sądowego czy uchwalenie konstytucji.

Czyny – działania, które zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa wywołują. Dzielą się na: zgodne z prawem = fakty prawne (wywołują skutki prawne) i czyny niezgodne z prawem = czyny niedozwolone (delikty cywilne – odpowiedzialność, ex delicto).

Akty prawne – działania, które podejmujemy by wywołać skutki prawne, np. zawarcie umowy. Wśród aktów prawnych wyróżniamy: a. tworzenia prawa, stosowania prawa oraz czynności prawne.

1. Co to jest zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

2. Przedstaw zdolność prawną osób fizycznych.

3. Przedstaw zdolność do czynności prawnych osób fizycznych.

Zdolność prawna – zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, nabywa się ją z chwilą urodzenia, a traci z chwilą śmierci. Zdolność prawną ma także dziecko poczęte (nasciturus), jednak prawa i zobowiązania majątkowe nabywa gdy się urodzi żywe.

Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i obowiązków za pośrednictwem własnych działań, jest zdolnością stopniowalną. Zdolność do czynności prawnej osoby fizycznej zależy od wieku oraz od tego, czy jest ona ubezwłasnowolniona.

Rodzaje zdolności do czynności prawnych:

• brak zdolności do czynności prawnych – osoby poniżej 13 roku życia, ubezwłasnowolnieni całkowicie;

Podstawą ubezwłasnowolnienia całkowitego może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, jeżeli wykluczają możliwość kierowania swoim postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustawia się opiekę, chyba że pozostaje on pod władzą rodzicielską. Ubezwłasnowolnienia, zarówno całkowitego, jak i częściowego, może dokonać tylko sąd. Czynność prawne dokonane przez osoby, które nie mają zdolności do czynności prawnych, są nieważne. W ich imieniu dokonywać mogą czynności prawnych ich przedstawiciele ustawowi. Wyjątek: osoby niezdolne do czynności prawnych mogę zawierać umowy w drobnych sprawach życia codziennego (np. zakupy). Umowy takie stają się ważne z chwilą wykonania, jeżeli nie prowadzą do rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych.

• ograniczona zdolności do czynności prawnych – osoby od 13 do 18 roku życia oraz ubezwłasnowolnione częściowo;

Ubezwłasnowolnić częściowo osobę można z tych samych powodów co całkowicie, jednakże tylko osobę pełnoletnią, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia własnych spraw (kuratela). Czynności prawne, za pośrednictwem których osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązania lub rozporządza prawem wymagają zgody jej przedstawiciela ustawowego. Pewnych czynności nie może ona jednak w ogóle dokonać (np. sporządzić testamentu). Innych może dokonać nawet bez zgody przedstawiciela ustawowego (np. zawrzeć umowę o pracę).

• pełna zdolności do czynności prawnych – osoby, które ukończyły 18 lat i nie są ubezwłasnowolnione. Mogą samodzielnie dokonywać wszelkich, dopuszczalnych przez prawo, czynności prawnych.

1. Co to jest osoba prawna? Jakie są rodzaje osób prawnych?

Osoba prawna – każda jednostka organizacyjna, której przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Może nabywać prawa i obowiązki we własnym imieniu, niezależnie od osób fizycznych, które wchodzą w jej skład. Może mieć niezależny od osób fizycznych majątek, którym odpowiada za swoje zobowiązania. Osoba prawna nie może być podmiotem praw i obowiązków specyficznych dla osób fizycznych. Realizuje zdolność prawną za pośrednictwem swoich organów.

Organ osoby prawnej – osoba lub osoby mogące działać w imieniu osoby prawnej (zaciągać zobowiązania i nabywać uprawnienia).

Kategorie osób prawnych:

• skarb państwa – państwo występujące jako podmiot stosunków cywilno – prawnych

• państwowe osoby prawne – np. przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe, banki, itd.

• inne osoby prawne – jednostki samorządu terytorialnego, spółki handlowe, fundacje, partie polityczne, banki, stowarzyszenia itp.

Inny podział:

• korporacje – substratem korporacji są ludzie związani przez członkostwo, decydują oni o jej działalności i przez składki czy udziały tworzą majątek korporacji, korporacje mogą realizować cele gospodarcze (spółdzielnie, spółki handlowe) i pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia)

• fundacje – substratem fundacji jest określony majątek, fundator – osoba, która wyposaża fundację w majątek i określa sposób i cele jej działania, zalicza się tu również przedsiębiorstwa, banki, muzea, itp.

1. Przedstaw zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych osób prawnych.

Osoby prawne zdolność prawną uzyskują z chwilą wpisu do właściwych rejestrów, a tracą w momencie skreślenia z rejestru. Zdolność prawna osoby prawnej nie obejmuje praw i obowiązków wyłączonych przez ustawę lub przez oparty na niej statut. Nie obejmuje ona również praw i obowiązków, które nie są związane z celami i zakresem działania osoby prawnej.

Osoby prawne mają zdolność do czynności prawnych od chwili powstania do chwili likwidacji, z tym jednak, że osoba prawna działa przez swe organy w sposób przewidziany w ustawach i opartym na nich statucie.

Sposoby powstawania osób prawnych:

Tryb erekcyjny – mocą aktu erekcyjnego określonego organu państwa, np. tworzenie banku.

Tryb koncesyjny – osoba prawna powstaje z inicjatywy tzw. założyciela. Konieczne jest zezwolenie (koncesja) właściwego organu państwa na utworzenie danej osoby prawnej.

Tryb rejestracyjny (normatywny) – akt normatywny generalnie określa warunki, jakie muszą być spełnione, aby powstała osoba prawna + wpis do rejestru.

1. Co nazywamy przedmiotem stosunku prawnego? Rodzaje przedmiotów stosunku prawnego.

Przedmiot stosunku prawnego to element stosunku prawnego, którego dotyczą prawa i obowiązku tego stosunku prawnego. Przedmiotem stosunku prawnego mogą być:

1. rzeczy – przedmioty materialne

• ruchome

• nieruchome (grunty, budynki, części budynków)

Superficies solo cedit – to co znajduje się na gruncie stanowi jego część składową i nie może stanowić odrębnego przedmiotu własności.

Różnicą między ruchomościami i nieruchomościami jest to, iż umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości oraz umowa przenosząca własność nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

1. inne przedmioty materialne – ciecze, gazy i kopaliny, nie są uważane przez prawników za rzeczy, gdyż nie posiadają dostatecznie zindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci;

2. przedmioty niematerialne – dobra o charakterze intelektualnym (utwory artystyczne, naukowe, dobra osobiste – godność człowieka, dobre imię, pieniądze jako miernik wartości, papiery wartościowe);

3. zachowania się – przedmioty nie mające charakteru przedmiotowego, np. umowa o opiekę nad dzieckiem, gdzie przedmiotem jest opieka

1. Państwo prawa. Wąskie i szerokie rozumienie państwa praworządnego.

Praworządność – zobowiązuje określone kategorie podmiotów do przestrzegania prawa; jest to również stan faktyczny, w którym te podmioty rzeczywiście podporządkowują się obowiązkowi przestrzegania prawa tak jak go ujmuje zasada praworządności.

Zasada praworządności kształtowała się w toku XVIII i XIX wieku w Niemczech i Anglii. W Niemczech przyjęła postać idei państwa prawa (Rechtsstaat), w Anglii rządów prawa (The rule of law). Współcześnie zasada państwa prawa stanowi fundament wszystkich demokratycznych i liberalnych państw.

Wspólne dla idei państwa prawa i rządów prawa jest przekonanie, że sprawowanie władzy musi się opierać na regułach prawa, a nie na kaprysie rządzących (government of law, not of men). Wspólna jest też zasada, że w państwie praworządnym obywatelowi jest wolno to wszystko, czego mu prawo nie zabrania, organom państwa natomiast to tylko na co im prawo wyraźnie zezwala.

Zakres podmiotowy zasady praworządności:

1. Pierwszy pogląd – zasada odnosi się wyłącznie do działań organów państwa (wąskie działanie zasady praworządności), zwolennicy uważają ją za zasadę ustrojowa, odnoszącą się do sposobu sprawowania władzy.

2. Drugi pogląd – odnosi zasadę praworządności nie tylko do działań państwa, ale także do zachowań obywateli (szerokie pojmowanie zasady praworządności).

1. Praworządność materialna i formalna.

Zasada praworządności formalnej

Praworządność to obowiązek przestrzegania prawa bez względu na jego treść. By uznać, że dane państwo respektuje zasadę praworządności formalnej konieczne jest tylko to, aby prawo spełniało określonego wymogi formalne. Warunkiem praworządności formalnej jest istnienie instytucji lub procedur umożliwiających kontrolę konstytucyjności ustaw i legalności aktów administracji publicznej, takich jak np. istnienie trybunałów czy sądów konstytucyjnych. Kolejny warunek to obowiązek oficjalnej publikacji aktów normatywnych, nienadawanie prawu bez uzasadnionej potrzeby mocy wstecznej, a także fakt, iż prawo jest w dostatecznym stopniu niesprzeczne. Nie jest warunkiem praworządności formalnej słuszność i racjonalność prawa.

Zasada praworządności materialnej

By uznać państwo za państwo praworządne konieczne jest, by prawo spełniało ww. warunki formalne, a ponadto określone warunki materialne, które zagwarantują słuszność i racjonalność prawa. Wśród warunków tego rodzaju najważniejszy jest wymóg by prawo uznawało podstawowe instytucje demokratyczne, a zwłaszcza instytucje demokracji parlamentarnej oraz respektowało podstawowe prawa obywatelskie, zwłaszcza wolność słowa i zrzeszania się, które zapewnią, iż prawo będzie odpowiadać woli społecznej, a przynajmniej woli większości społeczeństwa, a tym samym będzie w jego oczach, prawem słusznym i racjonalnym.

1. Gwarancje praworządności.

Do gwarancji praworządności zalicza się zwykle te wszystkie normy i instytucje prawne, które mają zabezpieczać realizację zasady praworządności. Należą do nich

Trybunał Konstytucyjny, do którego należy kontrola konstytucyjności ustaw oraz legalności aktów podustawowych. Nowa konstytucja wprowadziła zasadę ostateczności wszystkich orzeczeń TK, które nie mogą być już odrzucone przez sejm. Obecnie postępowanie przed TK może być wszczęte nie tylko na wniosek ściśle oznaczonych organów, ale także na podstawie indywidualnej skargi obywatela. TK może sygnalizować Sejmowi oraz innym organom stanowiącym prawo wady legislacyjne, których usunięcie jest niezbędne do zapewnienia spójności systemu prawa.

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad prawidłowości wykładni i stosowania prawa, wydając w tym celu specjalne uchwały.

Naczelny Sąd Administracyjny kontroluje ostateczne decyzje administracyjne oraz niektóre działania administracji i niektórych terenowych aktów normatywnych, daje gwarancję praworządnego działania organów państwowych.

Zakaz przynależności sędziów do partii politycznych, związków zawodowych i innych, podobnych instytucji publicznych wprowadzony Konstytucją z 1997 roku.

Rzecznik Praw Obywatelskich, który chroni prawa i wolności. Jest niezawisły, niezależny od innych organów i podlega tylko Sejmowi.

Trybunał Stanu- sąd, przed którym odpowiadają za naruszenie Konstytucji lub ustaw osoby zajmujące najwyższe stanowiska w państwie (m.in. Prezydent, członkowie RM, Prezes NIK i NBP).

Wolność słowa, zrzeszania się, prawo do obrony, zasada niezawisłości sądu, prawo do uczciwego i rzetelnego procesu, prawo do sądu, zasada nullumcrimen, nulla poena sine lege, domniemanie niewinności oskarżonego itd.

1. Optymalny model wiedzy o prawie wg F. Studnickiego 

Każdy obywatel powinien znać: 

• zasady prawa,

• podstawowe informacje na temat organów stosujących prawo,

• szczegółowo normy prawne dotyczące pełnionych przez niego ról społecznych,

• oraz posiadać umiejętność wyszukania informacji koniecznych do załatwienia jakiejś niezbyt skomplikowanej sprawy. 

1. Koncepcje powstania państwa

Koncepcje teistyczne wiążą powstanie państwa z działaniem (zachowaniem, wolą) istoty nadprzyrodzonej

Paweł z Tarsu, Augustyn – każda władza państwowa pochodzi od Boga

Św. Tomasz z Akwinu – od Boga pochodzi zasada (idea) władzy, każde istniejące państwo jest dziełem ludzi.

Koncepcje powstania państwa w drodze naturalnego rozwoju (Arystoteles)

Kształtowanie państwa od mniejszych wspólnot (rodzina, ród, społeczność sąsiedzka), które nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka do wspólnoty państwowej.

Koncepcje umowy społecznej (J. J. Rousseau)

Powstanie państwa, jako zjawiska historycznego, uwarunkowane było czynnikami społecznymi
o charakterze wewnętrznym, zaistniałymi w trakcie rozwoju pierwotnej wspólnoty, gdy wyczerpały się możliwości trwania w stanie dotychczasowym i pojawiły się inne potrzeby.

Koncepcje podboju i przemocy (L. Gumplowicz, K. Kautsky)

Państwo powstało jako rezultat podboju jednych ludów przez inne i stosowania przemocy przez zwycięzców wobec zwyciężonych w celu uniknięcia buntu czy przeciwstawiania się najeźdźcy.

Koncepcje rozwarstwienia klasowego (L. H. Morgan. F. Engels)

Powstanie państwa było wynikiem szeregu wewnętrznych przeobrażeń, przede wszystkim ekonomicznych, jakie dokonały się we wcześniej jednorodnych społecznie, politycznie
i ekonomicznie społecznościach rodowo-plemiennych wspólnoty pierwotnej.

1. Rodzaje uprawnień

Kategorie uprawnień:

1. Uprawnienia pozytywne – korelatywnie sprzężone z nakazem, by podmiot podjął określone działanie.

2. Uprawnienia negatywne – korelatywnie sprzężony z zakazem po stronie jednego pomiotów.

3. Zezwolenia (dozwolenia) – nie są sprzężone z obowiązkami. Stwierdzenie, że jakiś czyn nie jest zakazany i nakazany. Zezwolenia są uprawnieniami do własnych zachowań.

Inny podział uprawnień:

1. uprawnienia in personam – uprawnienie wobec konkretnej osoby; są skuteczne tylko miedzy stronami (in partes) określonego stosunku prawnego.

2. uprawnienia in rem – uprawnienia skuteczne wobec każdej osoby (erga omnes), która narusza dane uprawnienia.

3. uprawnienia in rem publicam – uprawnienia przysługujące adresatowi normy prawnej wyłącznie wobec państwa.

Klasyfikacja uprawnień według W. Hochfelda:

1. Roszczenia

2. Wolności – odpowiedniki zezwoleń.

3. Kompetencje – uprawnienia do tworzenia uprawnień lub obowiązków na rzecz innych osób.

4. Immunitety – uprawnienia sprowadzające się do tego, ze jakiś podmiot jest wyłączony spod kompetencji określonego organu. Jest to forma przywileju dla wyróżnionej grupy osób.

1. Rodzaje obowiązków

Obowiązki ograniczają sferę wolności adresata normy prawnej. Dzieli się je na obowiązki pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy).obowiązki są z reguły sprzężone z sankcjami. Takie obowiązki sprzężone z sankcjami nazywa się obowiązkami doskonałymi. Obowiązkami niedoskonałymi są natomiast te obowiązki, które nie są sprzężone z sankcjami. Są to obowiązki, które są ustanawiane w interesie jednostki, którą wiążą i dlatego nie trzeba ich sankcjonować (ciężary). Ciężary odgrywają szczególną rolę w prawie procesowym np. ciężar dowodu.

Z obowiązkami nie doskonałymi spotykamy się często w przypadkach praw socjalnych, gdy nie implikują żadnych roszczeń po stronie adresatów tych praw, bo wówczas zwykle wynikające z tych praw obowiązki organów państwowych nie są zabezpieczone żadną sankcją.

1. Wnioskowanie prawnicze z analogii, przeciwieństwa i a fortiori

Argumentum a simile (wnioskowanie podobieństwa lub analogii) występuje w 2 podstawowych formach:

1. analogia legis (analogii z ustawy) i analogii z prawa (analogii iuris) – podstawą jest zawsze jakiś konkretny przepis prawny, który musi zostać wskazany we wnioskowaniu organu stosującego prawo

Trzy podstawowe etapy wnioskowania z analogii:

• ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne

• ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nienormowanego

• powiązanie z faktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne

Ubi eaden legis ratio, ibi eadem legis dispositio– gdzie taki sam cel tam taka sama dyspozycja ustawy.

1. analogii z prawa (analogia iuris) – podstawą nie jest żaden ściśle wskazany przepis prawa, ale bardzo ogólnie określone zasady czy idee, na których opiera się prawo; daje dużą swobodę wnioskującemu.

Argumentum a contrario (wnioskowanie z przeciwieństwa) – stanowi dokładne odwrócenie wnioskowania z analogii. Zabronione jest zastosowanie podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych do sytuacji podobnych. Przebiega wg następującego schematu: Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny z faktem f, to nie wolno do niego zastosować konsekwencji k i to nawet wtedy gdyby był on pod istotnymi względami do faktu f. Wnioskowanie z przeciwieństwa należy zastosować, gdy w kontekście danego przepisu występują zwroty „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko”.

W przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa cywilnego należy stosować analogię, a w przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa karnego i finansowego podstawą wnioskowania powinno być argumentum a contrario. W odniesieniu do przepisów przyznających obywatelom uprawnienia i korzyści należy stosować analogie, natomiast w odniesieniu do przepisów nakładających na nie obowiązki i obciążenia należy opierać się na argumentum a contrario (analogia jest nie dopuszczalna).

Argumentum a fortiori- przebiega według schematu „jeżeli A to tym bardziej B” występuje 2 odmianach:

1. Argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z większego na mniejsze) - podstawą wnioskowania jest przepis uprawniający, a wnioskowanie ma strukturę „komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej”

2. Argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego na większe) - podstawą wnioskowania jest przepis zakazujący, a wnioskowanie przebiega wg schematu „jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest więcej”

Dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu – odwołują się do wiedzy o związkach przyczynowych, d których zależy (nie) spełnienie danej normy.

1. Reguła instrumentalnego nakazu – jeżeli obejmuje określona norma to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy.

2. Reguła instrumentalnego zakazu - jeżeli obejmuje określona norma to tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy.

1. Reguły derogacyjne ich treści i znaczenie 

Reguły kolizyjne (dowodzą, że doszło do derogacji milczącej):

• reguła hierarchiczna (Lex superior derogat legiinferiori) – norma hierarchicznie wyższa (np. ustawa) uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą (np. rozporządzenie) bez względu na to, w jakim czasie obie normy zostały wydane i która z nich jest bardziej ogólna. Ta reguła ma najwyższą moc.

• reguła chronologiczna (Lex posterior derogat legi prori) – akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej, ale tylko wtedy, gdy akt późniejszy ma moc prawną nie niższą nią akt wcześniejszy.

• reguła merytoryczna (Lex specialis derogat legi generali) – stosuje się ją do norm, których zakresy zastosowania zawierają się w stosunku zawierania się (nadrzędności, podrzędności).Lex specialis – norma szczegółowa,Lex generalis – norma ogólna. Norma specjalna nie uchyla (pozbawia mocy obowiązującej) normę ogólną, a jedynie wyłącza jej zastosowanie w przypadku zbiegu obu norm.

Reguła Lex specialis de rogat legi generalinie jest regułą derogacyjną, a jedynie regułą wskazującą, jak stosować przepisy ogólne i specjalne w przypadku kolizji. Jeśli dochodzi do zbiegu reguły hierarchicznej z pozostałymi regułami to stosuje się zawsze regułę hierarchiczną.

Jeśli dojdzie do kolizji reg. chronologicznej i merytorycznej to wtedy

1) należy zastosować normę merytoryczną w myśl zasady Lex posteriorgeneralis non de rogat legi priori speciali – norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej;

2) należy zastosować względy celościowe.

Sąd może odmówić zastosowania w danym przypadku jednej z norm kolizujacych ze sobą:

• obowiązywanie w sensie faktycznym (desuetudo)norma prawna traci moc obowiązującą (wychodzi z użycia) w skutek niestosowania przez dłuższy czas lub radykalnej zmiany okoliczności;

• obowiązywanie w sensie aksjologicznym – nie obowiązują te normy prawne, nawet jeżeli nie zostały formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne i nie kontrowersyjne zasady moralny (formuła Radbrucha);

1. budowaformalna aktu normatywnego

W toku praktyki stanowienia prawa wypracowano schemat formalnej budowy aktu normatywnego. Biorąc za punkt wyjścia polską praktykę wskazać można na następujące elementy w budowie aktu normatywnego:

- Nazwa rodzajowa aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie itp.).

- Data uchwalenia (ustanowienia) aktu.

- Tytuł określający jego zakres przedmiotowy (np. o szkolnictwie wyższym)

- Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości itp. Odczytać z niej niejednokrotnie można, jaka była ratio legis(motyw ustawodawczy, sens ustawy) danego aktu prawnego. Preambuła jest wyodrębniona przed pierwszymi przepisami tego aktu. W teorii prawa istnieje spór o to, czy preambuła ma charakter normatywny, czy też jest wyłącznie deklaracją, z której nie można wyprowadzić norm prawnych. Nie zmienia to faktu, że jej postanowienia są wykorzystywane w procesie dokonywania wykładni prawa. Preambuła nie jest koniecznym elementem aktu normatywnego. Występuje tylko sporadycznie, lecz jest częsta w przypadku Konstytucji (np. Konstytucja RP z 02.04.1997r.).

- Część ogólna – obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych, zwykle elementy hipotez, a także normy sankcjonujące. W części ogólnej umieszczone są również tzw. definicje legalne, które wyjaśniają znaczenie pojęć używanych w danym akcie lub nawet gałęzi prawa.

- Część szczególna – zawierająca zasadniczą materię aktu normatywnego, odnosząca się zwłaszcza do dyspozycji i niekiedy sankcji norm prawnych, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu norm typu zarówno lex generalis(ustawa ogólna, przepis powszechny), jak i lex specialis(ustawa specjalna, przepis szczególny).

- Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie).

- Podpis złożony zgodnie z wymaganą procedurą (w przypadku ustaw – prezydenta).

1. charakterystyka stosunków cywilno prawnych, administracyjno prawnych i karno prawnych 

2. stosunki prawne jednostronne i dwustronne zindywidualizowane 

3. treści stosunku prawnego - uprawnienie, roszczenie obowiązek 

1. wewnętrzne i zewnętrzne funkcje państwa 

2. państwo praworządne, a państwo niepraworządne 

3. Max Weber i legitymizacja władzy 

4. wymień mechanizmy przymuszające do stosowania prawa