Gospodarka Rynkowa

EKONOMIAnauka o gospodarowaniu, czyli podejmowaniu racjonalnych decyzji na co przeznaczyć rzadkie zasoby.

Rynek – miejsce spotkania się kupujących i sprzedających.

Rynek może być znacząco zinstytucjonalizowany (rynek papierów wartościowych) lub może niemal nie mieć obudowy instytucjonalnej (targowisko wiejskie).

Podstawowe elementy rynku: *popyt*podaż*cena rynkowa.

Popyt zgłaszają konsumenci, jest to wyrażenie chęci posiadania (konsumowania, używania) danego dobra.

Pożądana ilość – informacja o tym, ile dóbr chcą posiadać (konsumować, zużywać) nabywcy.

Popyt nie zależy od ceny (chcę mieć, albo nie chcę mieć) danego dobra.

Pożądana ilość (a więc jeśli w ogóle chcę mieć dane dobro) zależy od ceny.

Prawo popytu: wraz ze wzrostem ceny danego dobra maleje pożądana ilość dóbr, ceteris paribus.

P-price-cena Q-Quantity D-demand

Zasada malejącej korzyści krańcowej – kolejne jednostki dobra dają mniejsze zadowolenie (korzyść)

Czynniki pozacenowe oddziałujące na popyt:

*Preferencje

*Dochody

*Ceny innych dóbr, o ile są one substytutami lub dobrami komplementarnymi

*Przewidywania cen w przyszłości

*Liczba ludności

Podaż oferują producenci, jest to wyrażenie chęci dostarczania na rynek danego dobra.

Dostarczana ilość – informacja o tym, ile dóbr chcą dostarczyć wytwórcy.

Podaż nie zależy od ceny (chcę dostarczać, albo nie chcę dostarczać) danego dobra.

Dostarczana ilość (a więc jeśli w ogóle chcę dostarczać dane dobro) zależy od ceny.

Prawo podaży: wraz ze wzrostem ceny danego dobra rośnie dostarczana ilość tego dobra, ceteris

paribus.

P-price Q-quantity S-supplu

Zasada rosnącego kosztu krańcowego – produkcja kolejnej jednostki dobra wymaga poniesienia większego kosztu

Czynniki pozacenowe oddziałujące na podaż

*Technologia

*Koszty produkcji

*Podatki i subwencje

*Przewidywania cen w przyszłości

*Liczba przedsiębiorstw w gałęzi

Zmiana dostarczanej ilości – oddziaływanie tylko zmiany ceny danego dobra

Zmiana podaży – oddziaływanie zmiany czynnika poza cenowego

RÓWNOWAGA RYNKOWA

E – Equilibrium- równowaga rynkowa QD- Quantity demended QS -Quantity supplied

P = P_E <=> Q_D= Q_S= Q_E

NIERÓWNOWAGA RYNKOWA:
a) nadwyżka pożądanej ilości P₁ < P_E => Q_D > Q_S

b) nadwyżka dostarczanej ilości P₂ > P_E => Q_D < Q_S

Decyzje konsumenta

Cel konsumenta: maksymalizacja zadowolenia przy danych ograniczeniach (dochód, ceny dóbr)

TU (total utility – użyteczność całkowita) – poziom zadowolenia M (income = money)

P_x ; P_y - ceny dóbr, które kupuje konsument

Krzywa obojętności-zbiór kombinacji konsumpcji dwóch dóbr, które to kombinacje zapewniają konsumentowi taką samą użyteczność (TU = const), czyli są mu obojętne

Właściwości krzywej obojętności:

*ΔQ_X = const; ΔQ_Y ---

*TU₁ < TU₂ < TU₃ < TU₄

Ograniczenie budżetowe:

*M= P_X * Q_X + P_Y * Q_Y

*Q_{Y MAX} = M/P_Y

*Q_{X MAX} = M/P_X

Optimum konsumenta:

*punkt styczności linii budżetowej z linią obojętności

*z definicji styczności => nachylenie linii budżetowej = nachylenie linii obojętności =>

*maksymalizacja zadowolenia przy danym dochodzie i znanych cenach rynkowych

Decyzje producenta

*w najprostszym modelu producent wytwarza dobra, ale ich (jeszcze) nie sprzedaje !!!

*NIE WOLNO więc twierdzić, że celem producenta jest maksymalizacja zysku

*Q= f(L; K); L – nakład pracy; K – nakład kapitału rzeczowego

a)krótki okres => K = const => Q = f(L)

b)długi okres => K ≠ const => Q = f(L; K)

Koszty produkcji

*koszty są wydatkami związanymi ze zużyciem czynników produkcji, wyrażone są w pieniądzu

*krótki okres => K = const => Q = f(L)

*TC = w*L + r*K

* w, r – ceny rynkowe (const) => r*K = const => r*K = const = FC (Fixed Cost)

* w*L ≠ const => w*L = VC (Variable Cost) =>

* TC = FC + VC

KONKURENCJA DOSKONAŁA

*liczba przedsiębiorstw – bardzo dużo (nieskończenie wiele) przedsiębiorstw

*substytucyjność oferty rynkowej – doskonała, tzn. produkty są doskonałymi substytutami

*bariery wejścia na rynek – brak barier

*z powyższych założeń wynika, że jedno przedsiębiorstwo jest cenobiorcą

*Dla jednego przedsiębiorstwa P = const => każda kolejna sprzedana jednostka przynosi taki sam dodatkowy przychód, równy P

*Dodatkowy przychód ze sprzedaży kolejnej jednostki to przychód krańcowy =>

*TR = P *Q – Total Revenue (przychód całkowity)

*W konkurencji doskonałej MR = P

*Celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku (π - Profit)

*π = TR – TC

*TR = P * Q; AC = TC/Q => TC = AC * Q

*π = TR – TC = P * Q – AC * Q = Q * (P – AC)

*W konkurencji doskonałej jedno przedsiębiorstwo nie może decydować o cenie, co oznacza że jedyną zmienną decyzyjną jest ilość produkcji, czyli Q

MONOPOL

*liczba przedsiębiorstw – jeden podmiot

*substytucyjność oferty rynkowej – brak substytutów

* bariery wejścia na rynek – bardzo silne

*z powyższych założeń wynika, że przedsiębiorstwo ma bardzo duży wpływ na cenę

czy monopol jest cenodawcą ? ≈ TAK

KRZYWA POPYTU MONOPOLU

*w monopolu popyt rynkowy = popyt na produkty jednego przedsiębiorstwa

*P = aQ + b; a < 0 => popyt rynkowy

*TR = P*Q = (aQ + b)Q = aQ² + bQ

*MR = TR’ = 2aQ + b; a < 0

*MR i popyt są funkcjami liniowymi

*MR i funkcja popytu mają takie same wyrazy wolne („b”) – ich wykresy są zaczepione w tym samym punkcie na osi ceny

*MR ma dwa razy większy współczynnik kierunkowy – jego wykres dwa razy szybciej przechodzi *przez oś ilości (w porównaniu z krzywą popytu)

Produkt krajowy brutto (PKB)

*Produkt krajowy brutto (Gross Domestic Product – GDP): wartość dóbr (towarów i usług) finalnych wyprodukowanych w jednostce czasu (kwartał, rok) na terytorium danego kraju, niezależnie od tego kto był właścicielem czynników produkcji.

*Produkt narodowy brutto (Gross National Product – GNP): wartość dóbr (towarów i usług) finalnych wyprodukowanych w jednostce czasu (kwartał, rok) przez czynniki produkcji należące do obywateli danego państwa, niezależnie od tego gdzie były zaangażowane.

3 metody mierzenia PKB:

* wartość zakupionych produktów (towarów i usług) finalnych – górna część diagramu wymiany: metoda popytowa (expenditure approach)

* suma dochodów z czynników produkcji – dolna część diagramu wymiany: metoda dochodowa (income approach)

* suma wartości dodanej i wartości surowców: metoda produkcyjna (output approach)

Parytet siły nabywczej – Purchasing Power Parity (PPP):

parytet powinien ustanowić taki stosunek wymienny walut narodowych, aby doprowadzić do wyrównania cen analogicznych koszyków zakupów

RYNEK DÓBR FINALNYCH

*szkoła neokeynesowska (od nazwiska Johna Maynarda Keynesa)

-w gospodarce zawsze istnieją niewykorzystane czynniki produkcji (zwłaszcza praca)

-ceny (płace) w krótkim okresie są względnie stałe (ceny są „lepkie”)

-mechanizm rynkowy często nie jest w pełni wydolny => wielokrotnie należy dokonywać interwencji w gospodarkę, w celu osiągnięcia pożądanych efektów

*szkoła neoklasyczna

-w gospodarce nie ma niewykorzystanych czynników produkcji

-ceny (płace) w długim okresie są zmienne (ceny są „elastyczne”)

-mechanizm rynkowy z reguły jest w pełni wydolny => bardzo rzadko należy dokonywać interwencji gospodarczej, najlepiej wcale jej nie stosować

RYNEK PRACY

*instytucje zajmujące się monitorowaniem sytuacji na polskim rynku pracy: GUS i Urzędy Pracy (do 2002 r. KUP, obecnie WUP i PUP)

*metodologia GUS – bazuje na zaleceniach International Labour Organization (ILO) i Eurostat-u

-badanie ankietowe, w Polsce nazywane Badaniem Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL)

-badanie prowadzi się w przekroju kwartalnym

-badaniu podlegają losowo dobrane gospodarstwa domowe (miejskie i wiejskie), a respondentami są członkowie gospodarstwa w wieku 15 lat i więcej

PODSTAWOWE DEFINICJE W BAEL

PRACUJĄCY – każdy kto w badanym tygodniu:

-wykonywał pracę przynoszącą zarobek jako pracownik najemny, pracujący na własny rachunek lub pomagający członek rodziny,

-nie wykonywał pracy w badanym tygodniu (np. z powodu choroby, urlopu, przerwy w działalności zakładu, trudnych warunków atmosferycznych, strajku), ale miał pracę.

BEZROBOTNY – osoba, która spełnia równocześnie 3 warunki

-w badanym tygodniu nie była osobą pracującą,

-aktywnie poszukiwała pracy w ciągu ostatnich czterech tygodni

-była gotowa podjąć pracę w ciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badanym.

Zgodnie z zaleceniami Eurostat-u od I kw. 2001 r. bezrobotni nie mogą być starsi niż 74 lata.

BIERNY ZAWODOWO – osoba, która nie jest pracującym, ani bezrobotnym

PODSTAWOWE WSKAŹNIKI W BAEL

*Współczynnik aktywności zawodowej (w %):

-udział ludności aktywnej zawodowo (pracującej i bezrobotnej) w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej

*Wskaźnik zatrudnienia (w %):

-udział osób pracujących w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej

*Stopa bezrobocia (w %):

-udział osób bezrobotnych w ludności aktywnej zawodowo

DEFINICJA OSOBY BEZROBOTNEJ PRZYJĘTA W STATYSTYCE URZĘDÓW PRACY

*Zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jest to:

-osoba niezatrudniona i niewykonująca innej pracy zarobkowej i

-zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy i

-nieucząca się w szkole w systemie dziennym i

-zarejestrowana we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy, jeżeli m.in.:
a) ukończyła 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),
b) kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
c) nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, nie pobiera świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego,
d) nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,
e) nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe,
f) jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienie co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie.

INNA KLASYFIKACJA FORM BEZROBOCIA

*Bezrobocie frykcyjne:

-wynika z mobilności siły roboczej – w każdym momencie część podaży pracy jest w trakcie zmiany miejsca pracy (lub poszukiwania pierwszego miejsca pracy)

-Bezrobocie strukturalne:

-wynika ze zmian struktury gospodarki, np. maleje zapotrzebowanie na hutników i górników, ale rośnie na informatyków i grafików komputerowych

*Bezrobocie koniunkturalne:

-wynika ze zmian stanu koniunktury (cyklu koniunkturalnego). Wiąże się z nim „zasada Okuna”.

POLITYKA GOSPODARCZA

*polityka budżetowa (fiskalna) – realizowana przez parlament i rząd. Podstawowe narzędzia polityki budżetowej to:

-podatki

-wydatki z budżetu państwa

*polityka pieniężna (monetarna) – realizowana przez bank centralny; w Polsce przez RPP (kolegialny organ NBP). Podstawowe narzędzia polityki pieniężnej:

-stopy procentowe

-podaż pieniądza

INFLACJA

*inflacja to zjawisko polegające na wzroście przeciętnego poziomu cen dóbr w pewnej jednostce czasu

*formy inflacji:

-hiperinflacja – tempo wzrostu cen przekracza kilkaset procent w skali roku lub kilkanaście procent w skali miesiąca

-galopująca – tempo wzrostu cen przekracza kilkadziesiąt (ale nie kilkaset) procent w skali roku

-krocząca – tempo wzrostu cen nie przekracza kilkunastu procent w skali roku

-pełzająca – tempo wzrostu cen nie przekracza kilku procent w skali roku

MIERNIKI INFLACJI

*deflator PKB

-zaletą jest uwzględnianie zmian cen wszystkich dóbr finalnych

-wadami są: znaczne opóźnienia w publikowaniu danych oraz błędna interpretacja przez „przeciętnego” odbiorcę informacji

*wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (Consumer Price Index – CPI):

-zaletami są: bardzo szybka publikacja danych i „łatwość” interpretowania przez przez „przeciętnego” odbiorcę informacji, gdyż CPI pokazuje zmiany kosztów utrzymania

-wadą jest uwzględnianie tylko zmian cen dóbr konsumpcyjnych

*wskaźnik cen produkcji sprzedanej przemysłu (Producer Price Index – PPI)

PRZYCZYNY INFLACJI

*ilościowa teoria pieniądza (I. Fisher)

P*Y = M*V, gdzie:

P – przeciętny poziom cen, Y – realny PKB, M – nominalna podaż pieniądza, V – szybkość obiegu pieniądza – ilość transakcji wliczanych do realnego PKB, w których uczestniczyła jednostka monetarna

-według ilościowej teorii pieniądza przyczyną inflacji są czynniki monetarne, czyli nadmierna podaż pieniądza:

*krótki okres: zakładamy, że Y i V = const => M = P*(Y/ V) jeśli M ↑ to tożsamość Fishera będzie spełniona tylko, gdy P ↑

SKUTKI (KOSZTY) INFLACJI

*inflacja oczekiwana:

-„koszty zdzieranych zelówek” – koszty transakcyjne

-„koszt zmiany menu”

*inflacja nieoczekiwana, oprócz już wymienionych pojawia się:

*nieuzasadniona redystrybucja dochodów

*drenaż fiskalny

*niemożność planowania ekonomicznego i racjonalnego prowadzenia inwestycji

METODY WALKI Z INFLACJĄ

*polityka pieniężna banku centralnego (o ile inflacja ma podłoże monetarne lub popytowe):

-stopa rezerwy obowiązkowej i limity kredytowe

-stopy banku centralnego

-„operacje otwartego rynku”

*jeśli inflacja ma charakter kosztowy:

*zmiana struktury gospodarki

*polityka dochodowa „w ścisłym znaczeniu”

RYNEK PIENIĄDZA

*pieniądzem jest dobro, które spełnia funkcje pieniądza, czyli jest:

-środkiem płatniczym (środkiem wymiany)

-jednostką rozrachunkową (mierzy wartość innych dóbr)

-środkiem tezauryzacji (przechowywania wartości)

-formy pieniądza:

-pieniądz towarowy

-pieniądz kruszcowy

-pieniądz symboliczny, najczęściej papierowy

-pieniądz bezgotówkowy, obecnie najczęściej elektroniczny

MIARY ILOŚCI PIENIĄDZA

*M0 – pieniądz banku centralnego, baza monetarna, pieniądz wielkiej mocy:

suma gotówki w obiegu poza kasami bankowymi i wartości rezerw obowiązkowych

*M1:-suma gotówki w obiegu poza kasami bankowymi i wartości depozytów bieżących (na żądanie)

*M2:-suma M1 i wartości depozytów terminowych (z terminem do 2 lat włącznie)

*M3:-suma M2 i wartości dłużnych papierów wartościowych (z terminem do 2 lat włącznie)

MNOŻNIK KREACJI PIENIĄDZA

*mnożnik kreacji pieniądza pokazuje o ile wzrośnie podaż środków płatniczych w odpowiedzi na wzrost bazy monetarnej o jednostkę

*jeżeli skłonność do utrzymywania gotówki (c_P) wynosi zero, to mnożnik kreacji pieniądza równy jest 1/r

FUNKCJE BANKU CENTRALNEGO

*bank emisyjny – bank centralny jest jedyną instytucją uprawnioną do emisji pieniądza gotówkowego (casus UE i USA), czyli M0 jest agregatem pod pełną kontrolą banku centralnego

*bank banków – bank centralny odpowiada za stabilność systemu bankowego, banki komercyjne odprowadzają do banku centralnego swoje rezerwy i mogą od niego pożyczać pieniądze

*bank państwa – bank centralny zajmuje się obsługą bankową budżetu państwa; w Polsce bank centralny NIE MOŻE finansować deficytu budżetowego

*czasami bank centralny jest naczelną instytucją dewizową i ustala kurs walutowy – w Polsce od kwietnia 2000 r. NBP przestał wypełniać tę funkcję

INSTRUMENTY BANKU CENTRALNEGO

*instrumenty administracyjne – stopa rezerw obowiązkowych i limity kredytowe

*instrumenty o oddziaływaniu „sugerującym” – stopy procentowe kredytów banku centralnego:

-stopa lombardowa

-stopa redyskontowa, czyli dyskonta już zdyskontowanych weksli

*instrumenty o oddziaływaniu rynkowym – głównie wykorzystują „operacje otwartego rynku” (rynku międzybankowego):

-stopa referencyjna, w Polsce jest to minimalna rentowność 7-dniowych bonów pieniężnych

-stopa depozytowa – oprocentowanie krótkoterminowych depozytów banków komercyjnych, złożonych w NBP

WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) - WIBOR przedstawia rzeczywistą cenę pozyskania pieniądza na rynku międzybankowym (podstawa ustalania oprocentowania kredytów).

POPYT NA PIENIĄDZ

*pierwszą pełną analizę przedstawił J. M. Keynes

*według Keynesa podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa) zgłaszając popyt na pieniądz kierują się kilkoma motywami:

-motywem transakcyjnym

-motywem ostrożnościowym

-motywem spekulacyjnym (o ile istnieje rynek kapitałowy, na którym obraca się papierami wartościowymi, np. obligacjami)

-motyw spekulacyjny wypływa z faktu, iż obligacje nie są środkiem płatniczym, ale przynoszą przychody w formie oprocentowania. Gotówka jest środkiem płatniczym, ale nie daje żadnego oprocentowania:

-oznacza to chęć dokonywania zastąpienia części zasobów gotówkowych obligacjami i vice versa.

-kryterium podjęcia decyzji jest stopa procentowa