Wstęp do psychologii transportu
by dr Wontorczyk
Początki psychologii transportu sięgają lat 30-40-tych XX wieku. Psychologia transportu jest gałęzią psychologii stosowanej, co w praktyce oznacza, że jej zagadnienia są rozwijane w zależności od aktualnego zapotrzebowania (np. lata 70-te to problematyka widoczności na drodze, później inne zagadnienia).
(tutaj prognozy co do przyszłości) Europa 2030 :
więcej emigrantów z Afryki i Bliskiego Wschodu
więcej terroryzmu
nauka w Europie – regres
Obszary analiz psychologicznych (czyli plan wykładu)
Szybkość
Młodzi kierowcy
Alkohol na drodze (coraz powszechniej w EU, związane ze stresem – epoka stresu - Hobhol)
Agresja drogowa (przyszła z USA)
Inteligentne systemy zarządzania ruchem (czyli koncentracja na ergonomii)
ADHD (duża grupa, u dorosłych deficyty uwagi)
Dystraktory (co przeszkadza, dlaczego jest niebezpiecznie)
Prędkość
Każdy z nas ma różny próg reakcji, ale trzeba wyznaczyć jakieś normy. Drobna różnica czasu reakcji sprawia, że droga którą przebędzie się nieświadomie może wynosić kilkanaście metrów. Odległość jaką powinno się zachować od pojazdu przed nami, przy prędkości ok 50 km/h = 12m. Należy też pamiętać, że do czynnika zwanego czasem reakcji trzeba dodać jakość drogi (czy jest zaśnieżona, oblodzona, przyczepność podłoża, etc.).
Ze statystyk wynika, że obniżenie prędkości o zaledwie 3km/h może przyczynić się do zmniejszenia liczby zabitych rocznie o 500 ofiar.
30 km/h – szanse na przeżycie przechodnia
50 km/h – 50% szans, że przeżyje
60 km/h – 0 % szans, że przeżyje
Jak widać, obniżenie prędkości ma sens z w punktu widzenia bezpieczeństwa, jak jednak przekonać kierowców aby zmniejszali prędkość.
- Redukcja prędkości – kaskadowo-
zamiast od razu stawiać ograniczenie prędkości z 90 do 50 km/h, można robić to stopniowo 90 – 70 – 80 – 60 - 50 km/h. W ten sposób angażuje się procesy poznawcze, co z kolei sprawi, że większość kierowców na tym odcinku zwolni.
Alkohol
W walce z alkoholem można wyróżnić „dwie tradycje”: Amerykańską i Europejską.
Amerykańska – walka z alkoholem – wychodzi się z założenia, że im wcześniej zacznie się spożywać alkohol, tym wcześniej można popaść w problem alkoholowy, zakazuje do 21 roku życia spożywania alkoholu (planuje się przesunąć tą granicę do 23 lat). Nie stosuje się zbytnio restrykcyjnych norm co do ilości ilości promili we krwi.
Europejska – ustalanie jaki wskaźnik jest dobry - zakłada się, że ludzie nie piją jak prowadzą,
Alcohol ralated traffic fatalities – prognozy:
1982 – 60%
2002 – 41%
Niestety nie udało się osiągnąć prognozowanych wyników.
BAC – blood alcohol concentration
Powyżej 1,5‰ szansa na uczestniczenie w wypadku drogowym zwiększa się 200 krotnie!
Prowadzenie pojazdu powyżej dopuszczalnej normy
Prowadzenie w stanie nietrzeźwym (driving while intoxicated – DWI)
Prowadzenie pod wpływem (driveing uder the influence – DUI)
Prowadzenie po pijanemu (drunken driving – DU)
W różnych krajach, w odmienny sposób weryfikuje się poziom spożytego alkoholu u kierowców, np. w Japonii o tym czy ktoś prowadzi w stanie nietrzeźwym wnioskuje się na podstawie „obserwacji”. W Rosji – policjant decyduje, czy osoba jest „upojona” alkoholem. Natomiast w Szwecji obowiązują najbardziej restrykcyjne normy 0,1‰ i 0,2‰. W USA 0,8‰, ale w przypadku kierowców ciężarówek -0,6‰.
BAC vs BrAC (breath alcohol control)
BrAC < BAC
* są pomysły aby badać BAC na podstawie próbki potu
Różne grupy spożywające alkohol:
21 -26 lat – grupa zwiększonego ryzyka wypadku po alkoholu
40 lat – grupa kryzysu średniego – 20% kobiet
powyżej 60 lat – (głównie w USA i Australii)
Różnie należy zawracać się do każdej z grup
W Amerykańskiej tradycji (walka z alkoholem):
16 -19 lat – to grupa w której dominują wypadki
ilość przejechanych kilometrów – 17 – 18 oraz powyżej 70
Ci którzy wcześniej zaczęli eksperymentować z alkoholem, częściej mają wypadki
10 – 35% wypadków powodowali uzależnieni
Wzorce picia:
Abstynent – (w tym księża – cele sakralne, jedna lampka do obiadu)
Picie w celach społecznych (social drinkers)
Nadużywanie alkoholu – stanowią problem
Zależność od alkoholu (alkoholizm, syndrom zależności) – stanowią problem
Normy:
DSM 4 mówi o dopuszczalnej dziennej dawce alkoholu = 60g. W przypadku spożywania ok 5 drinków dziennie, można mówić o alkoholizmie, zdaniem dr Wontorczyka, 3 piwa dziennie to już alkoholizm.
Wypadki spowodowane spożyciem alkoholu, generują olbrzymie koszty społeczne.
Czas potrzebny na eliminację alkoholu z ustroju (BAC):
0,05 = 3,5h
0,07 = 5h
1 = 7h
1,5 = 10h
Alkohol powoduje znaczące pogorszenie sprawności wykonywanych czynności – są jednak badania, które nie do końca potwierdzają to stwierdzenie. Aczkolwiek tam gdzie obniżono prób sprzedaży i spożycia alkoholu, tam występuje więcej wypadków. (MLDA – minimal legal drinking age).
Alkohol jako deinhibitor zachowań:
Wzrost agresji
Skłonność do popełniani wykroczeń i przestępstw
Ograniczenie samokontroli
Agresja seksualna
Ryzykowne zachowania seksualne
Wypadki i zranienia
ALE: Po wypiciu pewnej dawki alkoholu:
pojawia się większa kontrola i ostrożność
nie ma liniowego związku pomiędzy wzrostem stężenia alkoholu we krwi, a spadkiem sprawności motorycznej (0,01 mg/l – 0,08 mg/l)
Zatem tradycja Europejska (wyznaczeni norm) jest bez sensu i lepiej byłoby ograniczać wiek spożycia alkoholu. Wtedy może się spodziewać mniej problemów na drodze, a także w innych sferach życia, np. w społecznych.
Najbardziej podatna na alkohol rasa – biała
Grupa najwięcej pijąca: Hiszpanie
Prewencja (od 2000r w 11 stanach USA w barach i restauracjach):
oferowanie dań z napojami,
Późniejsze obsługiwanie klientów zamawiających napoje alkoholowe,
Nieobsługiwanie ludzi znajdujących się pod wpływem alkoholu,
Zniechęcanie do spożywania napojów alkoholowych… itd..
--- FILM – eksperyment – jazda pod wpływem alkoholu ---
Linköping – ośrodek badań kierowców w Szwecji, można tam przejść dodatkowe, albo karne szkolenie.
Szkolenia dotyczą wpływu alkoholu na zdolność od prowadzenia pojazdu:
Ograniczenie widzenia przestrzennego,
Ograniczenie spostrzegawczości, ok 90% informacji dociera do nas przez wzrok, a ten z kolei jest najbardziej zaburzany przez środki psychoaktywny
Sprawność widzenia tunelowego(dzień 100%, noc 66%) przy alkoholu - dzień 45%, noc 35%
Wydłużenie czasu reakcji
Rozproszenie uwagi/trudności w koncentracji
Podwyższenie pewności siebie
Zwiększenie podatności na olśnienie / oślepienie
Trudności w rozpoznawaniu spadków/wzniesień na jezdni
Sprawność adaptacji wzroku do ciemności
Błędne ocenienie odległości i prędkości
Jedna porcja standardowa (10g czystego alkoholu etylowego)
200g piwa (5%) = 100g wina (10%) = 25g wódki (40%)
3-4‰ – śpiączka, zanik funkcji oddechowych
2-3‰ – zaburzenia mowy, wzmożenie senności, zaburzenia kontroli zachowania
1-2‰ – zaburzenia koordynacji i równowagi, osłabienie sprawności intelektualnej i pamięci, brawura, opóźnienie czasu reakcji, wahania nastroju (powyżej 1,5‰ o wypadek łatwiej o 120 razy)
Mity związane z piciem
Kawa pomaga wytrzeźwieć – to nie kawa neutralizuje alkohol, kofeina może tylko zmniejszyć efekt senności
Spacer pomaga – powietrze nic nie zmienia
Pojadę powoli i ostrożnie – należy pamiętać, że na drodze są też inni, którzy mogą nie być ostrożni
Piwo bezalkoholowe – tak naprawdę jest w nim ok 1,5% alkoholu
Dużo zjadłem = mogę pić – jedzenie nie zneutralizuje alkoholu
Ważę więcej niż inni = mogę wypić więcej – masa ciała nie neutralizuje alkoholu, ale sprawia tylko, że wolniej odczuwamy upijanie się
Jest ciepło, więc szybko to wypocę – alkohol w 90% wydala się z moczem
Będę pił tylko lekkie drinki – alkohol to alkohol, a z napojem gazowanym działa szybciej
Jak można rozpoznać osobę prowadzącą pod wpływem alkoholu lub środków psychoaktywnych
Przekraczanie linii na jezdni
Szerokie zakręty
Jedzie bardzo powili
Zatrzymuje się bez powodów
Nierówno tempo jazdy
Powolne reakcje na sytuacje na drodze
Przeklina, jest nadmiernie pobudliwy, macha rękoma
Jedzie biernie za innym pojazdem
Skręca ostro (nawet tam gdzie jest zakaz wjazdu)
Jedzie bez świateł
Leki psychoaktywne i narkotyki (badanie może nakazać policja, jeśli uzna, że trzeba zbadać)
Anksjolityczne leki (leki przeciw lękowe)
Nasenne
Przeciwdepresyjne
Przeciw psychotyczne
Przeciwpadaczkowe
Leki przeciw Parkinsonowi
Silne przeciwbólowe
Przeciwmigrenowe
Przeciwwymiotne
Przeciw alergiczne
Agresja
Instytut Gallup (2002) – badania dotyczące agresji w ruchu drogowym (USA - 66%, Europa - 48%, Japan - 25%)
Przykłady agresji w ruchu drogowym:
Zajmowanie 2 miejsc na parkingu
Wyprzedzanie pasem dla pojazdów uprzywilejowanych
Celowe oślepianie
Predykatory agresji:
Zazwyczaj osoba : młoda, źle wykształcona, karana, nadużywająca alkoholu i narkotyków, traktuje innych jako rywali, nie zapina pasów, manifestuje wyższość nad innymi, drogę traktuje jako swoją własność (+czytanie pracy oglądanie tv w trakcie jazdy)
Style agresywne
Speedersi – jak najszybciej do celu
Pasywni agresorzy – przebieg jazdy traktują jak o wygraną/przegarną
Narcystyczni – kiedy inni nie zachowują się jak powinni, są podirytowani
Łowcy – mają zawsze rację, a inni powinni się im podporządkować
Kompetentni – pragną zawsze być pierwsi
Relacje rodzice-dzieci, a agresywne zachowania
Niebezpieczne zachowania 120 pytań (4 skale, etc… ) – agresywne zachowania, przestępstwa
W relacji ojciec-syn oraz matka-syn, bardzo szybko synowie przejmowali błędy i zachowanie na drodze. Natomiast przestępstwa drogowe, są bardzo często kopiowane w relacjach ojciec-córka. Najsilniej kopiowane są błędy.
Na szczęście Europa (w odróżnieniu od USA) jest wolna od agresji instrumentalne (tj. strzelanie z auta), wyróżnia się natomiast:
Agresję werbalną - przekleństwa
Behawioralną – gesty
Agresję z użyciem pojazdu – zajeżdżanie drogi
Przyczyny agresji drogowej:
Czynniki osobowe:
Ekstrawersja – wysokie wyniki w EPQ-R
Impulsywność – niektórzy utożsamiają z ekstrawersją (Arenttowskie rozumienie)
ADHD
Poszukiwanie doznań
Wewnętrzna sterowność
Czynniki kontekstowe:
Natężenie ruchu (trąbią na światłach, a na wjeździe na autostradę nie)
anonimowość (im większa tym większa agresja)
wysokość temperatury
pojazdy o dużych gabarytach (wywołują agresję)
David Shiner – model agresji – (nie wiem, ale albo mam nie takie nazwisko, albo Wontorczyk cos źle powiedział, nie potrafię tego zweryfikować w google). Mam nadzieje, że to mało ważne ;)
I jakiś inny model
Ergonomia - psychologii
Psychologowie do lat 80-tych nie byli dopuszczani do projektowania systemu ruchu drogowego. Później jednak sytuacja ta uległa zmianie.
Budowa bezkonfliktowych skrzyżowań
Wysepki w miejscach przejść dla pieszych
oznakowania poziome na drogach dwukierunkowych
sygnalizacja świateł (nie zawsze pomaga)
czytelność i widoczność znaków drogowych
reklamy przydrożne
Co ciekawe, samochodów nie konstruuje dla osób starszych, tylko dla młodych i sprawnych. Pewien stereotyp młodego konsumenta.
Zagadnienia dotyczące pojazdów:
Wskaźniki prędkości- inaczej robione skale (szeroka dla niższych prędkości, dla bardzo dużych wąska przedziałka)
------ DRUGI DZIEŃ WYKŁADU -----
Przestrzeń ruchu dla kierowcy i pasażerów
Pole widzenia (powinno wynosić 360 stopni)
Instruktorzy jazdy powinni uczyć jak korzystać z siedzeń i lusterek - ergonomia jazdy
Komfort jazdy – drgania wstrząsy, mają bardzo negatywny wpływ na układ kostny, mięśniowy, układ krążenia u funkcjonowanie narządów wewnętrznych człowieka
W małych pojazdach odczucie szybkości, w dużych natomiast powolności
Drgania i wibracje silnie oddziaływają na układ nerwowy:
ciałka Paciniego 60 -90 Hz
ciałka Meissnera 5 – 60Hz
płytki Merkela Golgi-Mazzoniego
Objawy napadowe: zaburzenia przepływu krwi, mrowienie, drętwienie, u motocyklistów ekspozycja na zimno. CO prowadzi do: bólów głowy, zawrotów, bezsenności, drażliwości, upośledzenia czucia i dotyku, piekącego bólu w obrębie kończyn.
W układzie kostno-szkieletowym (kręgosłup) powstanie pseudotorbieli.
Zagrożenia toksyczne
Spalanie paliw powoduje wydzielanie gazów toksycznych, które wpływają na zdolności psychofizyczne
Wysokie stężenie prowadzi do mdłości, zawrotów głowy, a nawet utraty przytomności
Badania dotyczące pomiaru spali z silnika, układu grzewczego oraz gazów pochodzących z zewnątrz pojazdu
Toksyny, grzyby w klimatyzacji (powinna być 2x w roku czyszczona)
Tlenek węgla (CO)
Karboksyhemoglobiny (COHb)
CO2
SO2
NOX
HC
Nawet same odświeżacze powietrza mogą na nas negatywnie oddziaływać, mogą wystąpić:
Duszności
Bóle głowy
zaburzenia
Najbardziej pożądane zapachy:
Świeżo parzona kawa
Cytryna
Cynamon
Mięta
Intelligent Transportation System
Niektóre kraje wycofały z obiegu pojazdy sprzed roku 2003 jako niezgodne ze standardami. (ABS, Antisleeper, nowoczesne oświetlenie i reflektory, alkokey)
Zaawansowane systemy zarządzania ruchem (Advanced Traffic Management System –ATMS), monitorowanie wszystkiego, inteligentny system, który panuje jazdę i ogranicza prędkość
Nowoczesny system kontroli pojazdu (Advanced Vehicle Control System – AVCS) – systemy, które same hamują i kontrolują położenie pojazdu, nawigacja, blokady prędkości, etc
Nowoczesny system informowania podróżnych (Advanced Traveler Information System - AVIS) - system podaje informacje o położeniu, warunkach ruchu, optymalnej drodze, zagrożeniach, etc.
System wspomagający przewozy podróżnych – system dla kierowców autobusów, ma eliminować puste i niekorzystne finansowo przebiegi (te bez pasażerów)
GREENBOX
Zielona skrzynka (In Vehicle Data Recorder – IVDR), przeprowadza elektroniczne zapisy, wszystkich niepożądanych zdarzeń, czyli:
Szybkość
Czas trwania mobilności transportu
Odległość od punktu startu
Miejsce
Ekstremalne zdarzenia (gwałtowne hamowanie i przyspieszanie, ostre skręty, nagła zmiana pasa)
Z badań wynika, że kierowcy najwięcej błędów popełniają kilka minut po rozpoczęciu jazdy oraz kilka minut przed jej zakończeniem. Najwięcej popełnianych błędów przypada na godziny: 2 AM- 5 AM. Mężczyźni popełniają więcej błędów niż kobiety, zwłaszcza nocą. Kobiety natomiast są bardziej uważne nocą.
Dystraktory
Billboardy jako reklama
Zamieszczane przy drogach międzynarodowych
W zasadzie zabrania się umieszczania billboardów poza obszarem zabudowanym, z wyjątkiem parkingów. Ale są wyjątki – wiąże się to oczywiście z dużymi opłatami (trzeba mieć zezwolenie ministerstwa).
10 m od drogi – teren zabudowany
25 m – poza terenem zabudowanym
40 m – poza terenem zabudowanym (na drogach ekspresowych)
Nie wolno umieszczać billboardów w okolicach skrzyżowań i rond
Zabrania się umieszczania urządzeń oraz dekoracji odbijających światło
Reklama jest niebezpieczna gdy jest to:
Billboard z ruchomymi elementami
Telebim
Tablice reklamowe na wysokości jezdni (przyciągające większą uwagę niż te zazwyczaj)
Ruchome i świecące reklamy są niebezpieczne
Oko ludzkie automatycznie podąża za strzałką, albo palcem, dlatego też, ruchome reklamy są bardziej skuteczne, zwłaszcza jeśli doda się do nich kontekst erotyczny.
Nagość w reklamach:
Kobiety zazwyczaj reagują: melancholią, irytacją i zazdrością
Mężczyźni natomiast: wysokim poziomem pobudzenia i ekscytacją
U obu płci występuje rozproszenie uwagi, pogorszenie odbioru i zdolności do przetwarzania napływających informacji
Telefony komórkowe
Rozmawianie przez telefon w trakcie prowadzenia pojazdu jest w Polsce wykroczeniem i podlega karze mandatu do 200 PLN.
Z badań statystycznych: rozmowa telefoniczna w trakcie jazdy jest bardziej niebezpieczna niż prowadzenie z 0,5 promila alkoholu we krwi :)
CB radio także nie jest legalne jeśli wymaga od kierowcy używanie ręcznej słuchawki. „Nie wolno korzystać z telefonu i CB w sposób który angażuje używanie ręki”.
Radio samochodowe
Nastawione na głośność powyżej 80 dB drażni i przeszkadza, przekłada się to na pogorszenie zdolności poznawczych. Różna muzyka może na nas w różny sposób wpływać (klasyczna zbytnio relaksuje, metal zbytnio pobudza –diabeł, zło, wypadek ;)). Jeśli mamy już słuchać radia w trakcie jazdy samochodem to najkorzystniej będzie słuchać czegoś przeplatanego informacjami.
Radio poza tym sprawia, że możemy nie słyszeć dźwięków z zewnątrz samochodu.
Myśli za kierownicą
Główne myśli to zazwyczaj: praca i seks, a także rodzina :). Najczęściej inspirują nas do tego typu myśli reklamy i billboardy.
Istnieją także systemy elektroniczne zainstalowane w samochodach, które mają za zadanie odłączać nam radio, GPS i inne dystraktory po zbyt długim czasie użytkowania.
Ogólna konkluzja: Nie powinno się robić zbyt wielu rzeczy na raz.
ADHD (Attention deficit hyperactivity disorder)
Wcześniej zwane:
ADD – Attention Deficit Disorder
AADD – Adult Attention Deficit Disorder
AADHD – Adult Attention deficit hyperactivity disorder
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi zaburzenie hiperkinetyczne. Występuje głównie u chłopców (70%) ale także u dziewcząt (30%) we wczesnym dzieciństwie. Brak wytrzymałości w realizacji zadań zaangażowanie poznawczego. Tendencja do przechodzenia z jednej czynności w drugą, nie kończenie żadnej. Występuje również w wieku dojrzałym (80% dzieci z ADHD).
3 zespoły zaburzeń:
Zaburzenia uwagi
Nadmierna impulsywność
Nadruchliwość
Niepokój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki
Niemożność pozostawiania w bezruchu nawet przez krótki czas
Zwiększona szybkość i częsta zmienność ruchów (wrażenie ciągłego pośpiechu)
Przymusowe wymachiwanie rękami
Wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, tupanie, palcami, huśtanie się na krześle, zabawa przedmiotami, które znajdują się w zasięgu ręki)
Sfera poznawcza
Trudność w skupieniu uwagi
Wzmożony odruch orientacyjny
Pochopność
Przerzutność uwagi
Trudności motoryczne
Brak umiejętności planowania
Pamięć krótkotrwała słabo funkcjonuje
Sfera emocjonalna
Nieopanowanie, silne reakcje emocjonalne
Wzmożona ekspresja uczuć
Zwiększona wrażliwość emocjonalna
Wybuchy złości
Impulsywność w działaniu
Leczenie i terapia:
Terapia behawioralna (trening rodziców, terapia dziecka)
Farmakoterapia Stymulanty i Antydepresanty) , SNRI (Serotonin–norepinephrine reuptake inhibitor) Stymulanty i niestymulanty – leki w 85% dorosłych przynoszą skutek
Stymulanty:
Metylofenidaty
Concerta
Ritalin – 40g – najlepszy dla kierowców
Dexedrine
Efekty uboczne:
Bezsenność
Anoreksja
Ból głowy
Drażliwość
Przyspieszony proces metaboliczny
Nudności
Tiki nerwowe
Sole amfetaminowe
(oddziaływają na obszary, gdzie dopamina się uwalnia i gdzie dociera) – mniej efektów ubocznych
Niestymulanty (non stimulants)
Atomoxetyna (oddziaływają tylko na miejsca, gdzie ma dotrzeć dopamina) – pomaga tylko w objawowo
Amantadyna
Brupropion
Strattera
Piracetem
Efekty uboczne:
Anoreksje
Zawroty głowy – senność!
Niestrawność
Zapalenia skóry
Zaparcia
Huśtawki nastrojów
Wzmożone wydzielanie enzymów wątroby
Etiologia zaburzenia – genetyczna, ADHD jest spowodowane zaburzeniem działania receptorów transportera dopaminy DRD4, DRD5 (są one związane także z alkoholizmem) odnoszące się do allelu 10 i 11.
Efekt: Prawa przestrzeń jest słabo lub w ogóle nie zauważana, można to wykryć na stereometrze
gorsze czasy reakcji
więcej przejechanych zwierząt
Więcej popełnianych błędów
Chorym na ADHD warto podawać stymulanty (Ritalin 40mg). W karajach takich jak: USA, Canada, UK, Niemcy, Francja, Holandia: ustawowo nakazuje się zażywane leków osobom, u których stwierdzono ADHD.