Heurystyki wydawania sądów

uproszczone reguły wnioskowania, którymi posługują się ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny

- heurystyka dostępności - nieformalna reguła umysłowa, na mocy której ludzie wydają sądy kierując się tym, jak łatwo mogą coś przywołać do świadomości

- heurystyka reprezentatywności - uproszczona metoda wnioskowania polegająca na tym, że klasyfikacji czegoś dokonuje się na podstawie stopnia podobieństwa do przypadku typowego

- heurystyka zakotwiczenia/dostosowania - uproszczona metoda wnioskowania, która polega na posłużeniu się jakąś liczbą czy wartością jako punktem wyjściowym i następnie na sformułowaniu odpowiedzi na pytanie przez zmodyfikowanie tej wartości stanowiącej zakotwiczenie; ludzie często nie modyfikują jej w stopniu wystarczającym

- heurystyka symulacji - wydawanie sądu w oparciu o umysłową symulację (wyobrażenie) przebiegu zdarzeń. Łatwość symulacji wpływa na treść sądu - np. zdarzenia, które łatwo sobie wyobrazić wydają się bardziej prawdopodobne

UKRYTE TEORIE OSOBOWOŚCI

schematy, które ludzie stosują, by pogrupować różne rodzaje cech osobowości, na przykład wielu ludzi jest przekonanych, że jeżeli ktoś jest uprzejmy, to jest również hojny.

Na ogół polegają one na wyciąganiu pochopnych wniosków o nowo poznanych osobach, na podstawie pierwszego wrażenia, jakie na nas one wywierają.

UTO grupują cechy pozytywne na jednym biegunie, negatywne zaś na drugim, przy czym w obrębie UTO wyróżnia się dwie płaszczyzny: sprawnościową i moralną.

I tak: na jednym biegunie płaszczyzny moralnej znajdują się cechy, takie jak: wredny, niemiły, próżny, gniewny; na drugim zaś: hojny, miły, wspaniałomyślny, skromny itp.

Jeżeli chodzi o cechy sprawnościowie, to na jednym biegunie znajdują się: inteligentny, uczynny, pracowity, zdolny; natomiast na przeciwnym: leniwy, głupi, roztargniony itp.

Deformacja w postrzeganiu osób z udziałem UTO polega na tym, że ludzie nie muszą posiadać jedynie cech określonego bieguna - powiedzmy pozytywnego, ale także cechy negatywne na tej samej płaszczyźnie.

Dlatego to, że ktoś jest inteligentny, nie oznacza, że musi być pracowity, a to że dana osoba jest miła, nie oznacza, że musi być skromna. To dostrzegamy jednak dopiero im dłużej przebywamy w towarzystwie konkretnej osoby i im bliższe są nasze z nim więzi. Ale - nie zawsze.

Co jest jednak ciekawe, to sytuacja w której fakt, iż ktoś nie przejawia cech, o które go posądzamy, nie oznacza, że ich nie ma.

Jeśli sądzimy zatem, że Waldek jest próżny i leniwy, ale póki co jedyną rzeczą, jaką dało się zaobserwować jest próżność, to mimo wszystko uważamy, że i tak jest leniwy, tylko tego nie pokazuje, pomimo wielu dowodów na to, że się mylimy! Nie dostrzegamy aktów pracowitości, nie zauważamy rzeczy, które są sprzeczne z naszą teorią. a zatem nasza uwaga działa wybiórczo.

BŁĘDY PROCESU ATRYBUCJI

podstawowy błąd atrybucji - tendencja do przeceniania czynników wewnętrznych przynależnych do dyspozycji, a niedocenianie roli sytuacji; przecenianie stopnia korespondencji między działaniem i cechami jego wykonawcy - a w konsekwencji przecenianie roli cech osobowości jako przyczyn cudzego zachowania

asymetria aktor-obserwator - większa skłonność do upatrywania przyczyn cudzych zachowań w osobowości niż w sytuacji, a własnych - w sytuacji

egotyzm atrybucyjny - przypisywanie własnych sukcesów czynnikom wewnętrznym, a porażek - czynnikom sytuacyjnym

egocentryzm atrybucyjny - przypisywanie sobie większej odpowiedzialności za wyniki uzyskiwane wspólnie z innymi osobami - bez względu na efekt - sukces czy porażka

efekt fałszywej powszechności - przecenianie rozpowszechnienia własnych opinii i zachowań

UPRZEDZENIE

wroga bądź negatywna postawa dotycząca wyróżniającej się grupy ludzi, oparta wyłącznie na ich przynależności do tej grupy; Uprzedzenie, to negatywny stosunek wobec kogoś lub czegoś. Uprzedzenia, nie są tylko negatywnymi postawami, ale również nieracjonalnymi, bo opartymi na fałszywych lub nie w peini prawdziwych informacjach.. Gdy więc mówimy, że ktoś jest uprzedzony do Murzynów, to mamy na myśli, że jest on skłonny zachowywać się wrogo wobec Murzynów, sądzi, że wszyscy Murzyni, może z wyjątkiem jednego czy dwóch, są niemal tacy sami, cechy, które człowiek ten przypisuje Murzynom, są albo całkowicie niezgodne z prawdą, albo w najlepszym razie oparte na jakimś ziarnie prawdy - na ułamkowych danych, które gorliwie odnosi się do całej grupy.

stereotyp

generalizacja odnosząca się do grupy, w ramach której identyczne charakterystyki zostają przypisane wszystkim bez wyjątku jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi; to uogólniona reprezentacja grupy osób wyodrębnionej ze względu na jakąś łatwo zauważalną cechę określająca społeczną tożsamość członków danej grupy. Najnowsze nurty badawcze traktują stereotypy jako rodzaj schematów poznawczych. Posługiwanie się stereotypami wynika z naturalnej skłonności umysłu do kategoryzowania obiektów. Grupowanie rzeczy, ludzi, zdarzeń czy cech realizuje zasadę oszczędności poznawczej.

Cechy stereotypów:

- Poznawczy charakter ich treści. Na ogół treść stereotypów jest uboga, stanowi poglądy, przekonania, sądy, wyobrażenia. Treść jest zasadniczo mało zróżnicowana w

- grupie społecznej, w której funkcjonuje dany stereotyp Treść ta nie jest oparta na rzetelnych informacjach Jest to wiedza uproszczona, nie weryfikowalna empirycznie

- Ewaluatywno - emocjonalny charakter treści stereotypu - stereotypy mają naturę poznawczą, ale poprzez silne skojarzenia nabierają charakteru emocjonalnego. Najczęściej możemy spotkać się ze stereotypami o charakterze negatywnym

- Kolejną cechą stereotypu jest nadmierna generalizacja treści W stereotypach następuje nieuprawnione uogólnienie, tzn. przypisywanie najczęściej danej cechy wszystkim członkom określonej grupy, nie różnicując danej grupy pod względem indywidualnych cech jej członków.

- Następna cecha, to trwałość stereotypów Mają one tendencję samopotwierdzania się i utrwalania. Są mało podatne na zmianę pod wpływem informacji z nimi niezgodnych.

- Inną cechą konstytucyjną stereotypów jest ich społeczny charakter Stereotypy dotyczą określonej grupy osób, jednocześnie funkcjonując w innej grupie społecznej.

- Stereotypy mają charakter werbalny Utrwalone są w systemie językowym danej grupy ludzi i przekazywane są dalej za pomocą tego języka.

- Ostatnią cechą stereotypów jest ich subiektywna pewność Z reguły stereotypy są wyrażane z dużą pewnością co do ich trafności. Stereotypy ogólnie można scharakteryzować jako rodzaj schematów poznawczych dotyczących danej kategorii osób, rozpowszechniony w konkretnej kulturze. Stereotypy mają charakter nadmiernie uproszczony, najczęściej nieadekwatny w stosunku do rzeczywistości. Odznaczają się sztywnością i odpornością na zmiany (L.Kurcz, Z.Chlewiński, 1992).

dyskryminacja

nie usprawiedliwione, negatywne lub krzywdzące działanie skierowane przeciwko członkowi danej grupy, wyłącznie dlatego, iż do niej należy

PRZECIWDZIAŁANIE STEREOTYPOM I UPRZEDZENIOM

- umożliwienie kontaktu ~ wykorzystanie hipotezy kontaktu (Aronson 1997)/ hipotezy -ignorancji (Kenrick i wsp. 2002)

- modyfikowanie stereotypów ~ (4 modele: kumulacyjny/ zmiany radykalnej/ wykształcania stereotypu niższego rzędu/ rozcieńczania)

- rekategoryzacja

- świadoma kontrola

- wzbudzanie empatii

SCHEMATY POZNAWCZE

to struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie.

Rodzaje schematów:

- Skrypt - jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań lub ich ciągów, np. schemat wizyty u dentysty; reprezentuje typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań

- Schematy osób - to reprezentacje ludzi - konkretnych osób, postaci, ich rodzajów i kategorii. Najważniejszymi kategorialnymi schematami osób są stereotypy i role społeczne, np. schemat matki

- Schematy cech - nie odzwierciedlają ani „całych ludzi” ani „całych zdarzeń” lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności i powiązań pomiędzy oderwanymi cechami, np. „inteligentny” - w okularach; „ciepły” - otyły; etc. Schematy decydują o selektywności uwagi, o sposobie interpretacji nadchodzących informacji o zapamiętywaniu informacji oraz przywoływaniu danych z pamięci.

STEREOTYP SPISKOWY

Polega na traktowaniu grupy obcej jako pojedynczego bytu intencjonalnego, podobnego so wrogiej nam osoby. Istotą stereotypu spiskowego jest przeświadczenie, że określona grupa obca dąży do zapanowania nad naszą grupą przez niejawne i podstępne działania. Grupa ta jest widziana więc jako dążąca do władzy i panowania nad światem za pomocą skrytych, choć dobrze skoordynowanych działań, zaś jej członkowie widziani są jako egoistyczni, popierający siebie nawzajem i bezwolni wykonawcy celów grupy. Powstają w wyniku długotrwałego konfliktu dużych grup społecznych.

KLASYCZNE MODELE ATRYBUCJI

Model atrybucji Fritza Heidera (1958)

Działanie = f (siły zewnętrzne + zdolności х usiłowanie)

Działanie = f (możność х usiłowanie)

Podział przyczyn zachowania na wewnętrzne (osobowe) i zewnętrzne (środowiskowe)

Teoria odpowiednich wniosków (wniosków korespondentnych) Jonesa i Davisa (1965)

atrybucja - znajdowanie odpowiedniości między zachowaniem a intencją

Dwa etapy wnioskowania:

-Identyfikacja intencji

-atrybucja dyspozycji

Kiedy można wnioskować o intencjach (wiedza+ możliwości i swoboda działania)

-wykonawca wiedział jakie skutki pociągnie za sobą zachowanie

-wykonawca posiadał możliwości wywołania pożądanych skutków

Teoria atrybucji Kelleya

spójności zachowania (jak spójne jest zachowanie osoby? czy wobec innych ludzi i w innych sytuacjach też się tak zachowuje/ zachowywała?)

wybiórczości zachowania (na ile wybiórcze jest to zachowania, czy do tego rodzaju zachowania osoba wybiera tylko ten "obiekt" czy wszytskich innych traktuje dokładnie tak samo?)

powszechności zachowania (na ile powszechne jest takie zachowanie wobec obiektu? czy wszyscy inni też tak go traktują? czy zdarza się to wyjątkowo i nikt inny do tej pory tak go nie potraktował?)

Odpowiedzi ta te trzy rodzaje pytań określane są jako "sześcian atrybucyjny", którego trzy boki odpowiadają trzem wymiarom atrybucyjnym:

Osoby - zachowanie może być spowodowane cechami WYKONAWCY (Kasia jest nielojalna)

Obiektu zachowania (bodźca) - cechami PRZEDMIOTU ZACHOWANIA (Staszek źle tańczy)

Okoliczności zachowania (czasu, miejsca) - cechami SYTUACJI (Na zabawie każdy tańczy z kim chce i nie obowiązuje zasada lojalności wobec partnera)

Żeby wyciągnąć wiarygodny wniosek przyczynowy - należy zestawić ze sobą wartości wszystkich trzech informacji.

OCENIANIE JAKO ODGÓRNE WYKORZYSTANIE SCHEMATU

Rola schematów w ocenianiu rośnie, gdy:

- dany schemat był niedawno używany do formułowania ocen

- schemat jest mało skomplikowany wewnętrznie

- sąd wydawany jest w pośpiechu

- losy człowieka oceniającego nie zależą od człowieka ocenianego

OCENIANIE JAKO TENDENCYJNE SPRAWDZANIE HIPOTEZ

Źródła hipotez:

- nasze motywacje

- dotychczasowa wiedza ogólna

- początkowa wiedza o danej osobie

- nasze stany emocjonalne

Niezależnie od źródła, hipotezy ZNIEKSZTAŁCAJĄ PROCES FORMUŁOWANIA OCENY, wpływając na przebieg operacji umysłowych składających się na ten proces.

OCENIANIE JAKO ODDOLNA INTEGRACJA DANYCH

~ integrowanie danych ILOŚCIOWYCH

SUMOWANIE = ocena globalna jest sumą ocen cząstkowych

UŚREDNIANIE = ocena globalna jest średnią z ocen cząstkowych

UŚREDNIANIE WAŻONE = ocena globalna jest średną z ocen cząstkowych pomnożonych uprzednio przez ich wagę.

ASYMETRIA POZYTYWNO-NEGATYWNA

W sytuacji braku informacji o obiekcie wykazujemy skłonność do zakładania, e obiekt ten jest pozytywny.

HIERARCHICZNA BUDOWA SCHEMATU

każdy schemat ma strukturę wewnętrzną

jednocześnie sam wchodzi w skład bardziej złożonych schematów

w skład wewnętrznej struktury schematu nie wchodzą wewnętrzne struktury jego subschematów

człowiek dążąc do zrozumienia czegoś nie musi wykorzystywać całej swojej wiedzy na dany temat i nie musi poszukiwać wszystkich informacji tego tematu dotyczących

najpierw musimy poznać schematy elementarne, aby zrozumieć bardziej złożone

Prototyp

reprezentuje najważniejsze cechy typowego fragmentu rzeczywistości

istnieje pewien dopuszczalny obszar odstępstwa do schematu

jeśli obiekt odbiega od schematu zbyt znacznie, nie dochodzi do rozpoznania obiektu

- egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat i w tym sensie najbardziej idealny

- najczęściej jest wypośrodkowaniem czy uśrednieniem wiedzy o napotkanych egzemplarzach schematu

koncepcje wyjaśniające źródła powstawania stereotypów i uprzedzeń

Teoria rzeczywistego konfliktu interesów - uprzedzenia powstają wtedy, kiedy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne lub skąpe dobra i stają się wrogami rozgrywającymi o sumie zerowej, tj. taką, gdzie wygrana jednej ze stron to przegrana drugiej. Negatywne sądy o przeciwnikach i przekonanie o własnej wyższości moralnej wzmacniają własną pozycję i podnoszą szanse wygrania, a przynajmniej podwyższają komfort psychiczny podczas konfliktu. Uprzedzenia narastają wraz ze wzrostem konfliktu.

Teoria przeniesienia agresji - uprzedzenia powstają, kiedy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany, bo jest abstrakcyjny, nieznany lub zbyt silny (ujemna korelacja między cenami bawełny a liczbą linczów dokonywanych na Murzynach przez białych farmerów przez blisko 50 lat na przełomie XIX/XX w.)

Teoria kategoryzacji społecznych - stereotypy są ubocznym skutkiem funkcjonowania ludzkiego umysłu - dzielenia napotkanych osób na kategorie i gromadzeniu o nich wiedzy. Nie trzeba każdej z osób poznawać od nowa, można wykorzystać zgromadzoną wiedzę o rodzajach ludzi, wnioskować o brakujących danych i przewidywać oraz automatycznie przetwarzać informacje o innym człowieku, oszczędzając czas i zasoby umysłowe, czyli wykorzystywać stereotyp jako narzędzie umysłowe.

---