6-7. Kultura jako mechanizm adaptacyjny homo sapiens.
Hominizacja jako proces współwarunkowany i warunkujący
powstanie i rozwój kultury (koewolucja genetyczno-kulturowa).
Wyposażenie i zróżnicowanie genetyczne populacji homo sapiens
a kultura („genetyczna smycz” i powszechniki kulturowe). Kultura
jako „nieodzowne” wyposażenie homo sapiens (tzw. „wilcze” lub
dzikie dzieci”).

Wstęp do Kulturoznawstwa

6-7

Kultura a natura: koewolucja genetyczno-kulturowa

• W tej części wykładu zajmiemy się problemem który został

zasygnalizowany wcześniej, a mianowicie związkami pomiędzy kulturą a
naturą w rozumieniu wpływu biologicznej natury człowieka na rozwój i
funkcjonowanie kultury. Ważnymi pojęciami są tutaj koewolucja
genetyczno-kulturowa oraz hominizacja.

• Koewolucja genetyczno-kulturowa to rodzaj dodatniego sprzężenia

zwrotnego pomiędzy kulturą (zachowaniami wyuczonymi przez
człowieka w społeczeństwie) a naturą (biologicznym, genetycznie
zdeterminowanym wyposażeniem człowieka jako przedstawiciela
gatunku homo sapiens).

• Pojawienie się jakieś cechy ułatwiającej przyswojenie sobie kultury

sprzyjało przeżyciu danej jednostki dzięki większej skuteczności
zachowań narzędziowych i symbolicznych, jednocześnie rozwój kultury
(pojawianie się nowych technologii i symboli) zwiększał presję
selekcyjną na tego typu cechy.

Koewolucja genetyczno-kulturowa: hipotetyczna geneza

kultury

• Najstarsze elementy kultury w dolnym paleolicie (narzędzia otoczakowe) pojawiły się

prawdopodo-bnie w ciągu długiej ewolucji biologicznej form człowiekowatych. W trakcie

tej ewolucji pojawiły się niezbędne pre-adaptacje umożliwiające pojawienie się kultury.

Podstawowe adaptacje to:

 wyprostowana (spionizowana) postawa uwalniająca kończyny przednie (co umożliwia

manipula-cję narzędziami);

 duża pojemność mózgu umożliwiająca uczenie się i dokonywanie złożonych operacji

myślowych;

 przejście na drapieżny tryb życia, co dostarczyło dużej ilości energii niezbędnej do

rozwoju mózgu;

• Pojawienie się kultury (narzędzi) dodatkowo zwiększyło zdolność przystosowawczą, gdyż

umożli-wiło dostęp do nowych źródeł pokarmu, co z kolei przyspieszało ewolucję

sprzyjających rozwojowi kultury cech (duża pojemność mózgu i chwytność przednich

kończyn).

• Mechanizm ten nazywany jest również koewolucją genetyczno-kulturową.
• Dawniej przypuszczano, że podstawowym mechanizmem przyspieszającym rozwój

inteligencji (i tym samym kultury) był rozwój narzędzi i łowiectwa.

• Ostatnio pojawiły się hipotezy, że istotnym czynnikiem mogła być również wewnątrz-

grupowa ry-walizacja o różnego rodzaju zasoby (pożywienie, schronienie, partnerzy

seksualni, przywództwo), w trakcie której następowała selekcja osobników radzących

sobie najlepiej i przekazujących te cechy swojemu potomstwu.

• Należy jednak odróżnić ewolucję biologiczną w kierunku cech umożliwiających

przyswajanie sobie kultury, od samego rozwoju i historii kultury. Obydwa te procesy,

jakkolwiek wzajemnie się stymu-lujące i przebiegające równolegle, są procesami

autonomicznymi, które można (ale niekoniecznie trzeba) rozpatrywać w oderwaniu od

innych czynników.

Hominizacja

• Najważniejsze formy hominidów

(człowiekowatych) to:

 orrorin tugenensis 7-6 mln
 ardipithecus ramidus 5,8-4,4 mln
 australopitecus anamensis 4,2-3,8 mln
 australopitecus afarensis 4,0-3,0 mln
 australopitecus africanus 3,0-2,0 mln
 australopitecus (paranthropus) boisei 2,7-

0,9 mln (wymarły bezpotomnie)

 australopitecus (paranthropus) robustus

2,7-0,9 mln (wymarły bezpotomnie)

 homo habilis 2,5-1,6 mln
 homo erectus 1,8 mln – ok. 20 tys. (wymarły

bezpotomnie)

 homo neanderthalensis 0,7 mln – ok. 25 tys.

(wymarły bezpotomnie)

 homo ergaster 1,8-0,3 mln
 homo rhodesiensis 0,3-0,2 mln
 homo belmei 0,2-0,1 mln
 homo sapiens sapiens od ok. 0,15-0,1 mln

do dzisiaj

• Hominizacja (czyli

uczłowieczanie) to proces ewolucji
biologicznej wiodącej od
zwierzęcych przodków człowieka
(hominidów) do wykształ-cenia się
współczesnej formy homo sapiens.
Istotną rolę w hominizacji
odegrało pojawienie się kultury, co
przyspieszyło selekcję szeregu
cech (rozwój mózgu, chwytność
kończyn, gracylizacja szczęk itp.).

Główne etapy hominizacji w

zarysie

1) Wspólny przodek człowieka

(homo sapiens) i małp na-

czelnych, ok. 8-10 mln lat i

więcej, nie poruszał się w

pozycji spionizowanej;

2) Orrorin tugenensis, ok. 7-6

mln lat, postawa wyprosto-

wana, brak dowodów na

użycie narzędzi, prawdopo-

dobnie okazyjnie korzystał z

kości, kamieni i gałęzi

(podobnie jak szympansy);

3) Australopitecus, ok. 5-2 mln

lat, postawa wyprostowana,

brak dowodów na użycie

narzędzi, prawdopodobnie

okazyjnie korzystał z kości,

kamieni i gałęzi (podobnie

jak szympansy);

4) Homo habilis, ok. 2,5-1,6 mln lat, pierwsza forma hominidów używająca

celowo wykona-nych narzędzi (zachowały się narzędzia otoczakowe i

pięściaki, początek dolnego paleo-litu);

5) Homo erectus, ok. 1,8 mln – 20 tys. lat, forma dominująca w późniejszych

fazach dolnego paleolitu, jej formy spotykane w Europie i Azji do

górnego paleolitu, opanował ogień, używał udoskonalonych pięściaków;

6) Homo ergaster, ok. 1,8-0,3 mln lat, forma homo erectus występująca w

Afryce, włócznie z kamiennymi ostrzem, szeroki asortyment pięściaków,

zapoczątkowuje środkowy paleolit;

7) Homo neanderthalensis 0,7 mln – ok. 25 tys. lat, forma homo erectus

występująca w Euro-pie i Zachodniej Azji, szeroki asortyment pięściaków

i zgrzebeł, powszechny w środko-wym paleolicie Europy i Azji;

8) Homo sapiens, późny środkowy paleolit w Afryce (MSA), górny paleolit w

Europie i Azji; powszechnie stosowane techniki wiórowe (odłupkowe);

Kultura a natura: powszechniki kulturowe

• Psychologowie ewolucyjni używają terminu powszechnik kulturowy dla

określenia cech wspólnych spotykanych we wszystkich ludzkich kulturach.

• Powszechnikiem kulturowym jest np. wyróżnianie siedmiu podstawowych

kolorów (barw) w różnych kulturach w następującym porządku:

- języki zawierające tylko dwa podstawowe terminy oznaczające barwy

wyróżniają kolory czarny i biały (ciemny i jasny);

- języki zawierające trzy takie terminy wyróżniają kolory czarny, biały i

czerwony;

- języki zawierające cztery terminy na oznaczenie barw wyróżniają kolory

czarny, biały, czerwony i zielony albo żółty;

- języki zawierające pięć terminów na oznaczenie barw wyróżniają kolory

czarny, biały, czerwony, zielony i żółty;

- języki zawierające sześć terminów na oznaczenie barw wyróżniają kolory

czarny, biały, czerwony, zielony, żółty i niebieski;

- języki zawierające siedem terminów na oznaczenie barw wyróżniają kolory

czarny, biały, czerwony, zielony, żółty, niebieski i brązowy;

- nie stwierdzono istotnych korelacji w odniesieniu do pozostałych czterech

podsta-wowych barw (fioletowej, różowej, pomarańczowej i szarej);

Kultura a natura: powszechniki kulturowe

• Wiele powszechników kulturowych dotyczy podziału ról pomiędzy

płciami oraz społecznych pozycji kobiety i mężczyzny.

- kobiety zawsze ponoszą większość kosztów (czas i energia) związanych

z wy-chowaniem dzieci;

- większość najwyższych pozycji w hierarchii społecznej zajmują

mężczyźni, to samo jednak dotyczy także pozycji najniższych (kobiety
sytuują się pośrodku);

- mężczyźni są bardziej niż kobiety czuli na punkcie swojego prestiżu;
- seksualność kobiet jest w większym stopniu kontrolowana (społecznie i

kulturo-wo) niż seksualność mężczyzn;

• Powszechniki kulturowe mają świadczyć o istnieniu tzw. „genetycznej

smyczy” na której jest „trzymana” kultura. Genetyczne wyposażenie
gatunku homo sapiens ogranicza kształt i postać istniejących kultur do
tego, co możliwe jest w powiąza-niu z istniejącą naturą ludzką (tj.
genetycznie zdeterminowanymi cechami ludzi jako przedstawicieli
gatunku biologicznego).

„Dzikie” albo „wilcze

dzieci”

• „Dzikie” albo „wilcze dzieci” to zwyczajowa nazwa nadawana dzieciom które

zostały wycho-wane poza społeczeństwem ludzkim (najczęściej takie dzieci zostały
wychowane przez wilki lub psy. Dużo rzadziej znane są przypadki innych gatunków
zwierząt, m.in. pojawiały się pogłoski (chyba wszystkie nieudokumentowane) o
małpach (szympansach).

• „Dzikie dzieci” pochodzą również z różnego rodzaju rodzin patologicznych (dzieci

izolowane z różnych powodów od społeczeństwa).

• Przypadki „wilczych (dzikich) dzieci” świadczą że:
 kultura (wyuczenie się różnego rodzaju zachowań podczas życia osobnika) jest

niezbędna do prawidłowego rozwoju osobników gatunku homo sapiens (żeby w
ogóle żyć, człowiek musi się nauczyć pewnych zachowań);

 przedstawiciele gatunku homo sapiens którzy nauczyli się już określonej kultury

(zacho-wań), nie nauczą się już innej, radykalnie odmiennie kultury (zachowań) –
tutaj wchodzą w grę tzw. krytyczne okresy socjalizacji;

• Najsłynniejszym znanym przypadkiem „wilczych

dzieci” są postacie założycieli Rzymu, Romulus i

Remus, porzuceni po urodzeniu (ich matka jako

kapłanka Westy nie mogła mieć dzieci) i wykar-

mieni przez wilczycę na wzgórzu Kapitol. Inne

słynne przypadki to literackie postacie Tarzana

(wychowanego przez małpy w Afryce) i

Mowgliego (wychowanego przez wilki w Indiach).

„Wilcze dzieci”:

Amala i Kamala

•

Jeden z najbardziej znanych, udokumentowanych przypadków odkrycia „wilczych dzieci” miała miejsce

w 1920 r., w pobliżu wioski Midnapore we wschodnich Indiach.

•

Od pewnego czasu wieśniacy z Midnapore lękali się dwu dziwnych "zjaw" o ludzkich kształtach, które

wynurzały się z różnych jam w pobliskim lesie. Miejscowy pastor anglikański, Joseph Singh, postanowił

rozwiązać zagadkę zjaw. Wieczorem zaczaił się na drzewie i obserwował otwory nor. Nie spodziewał się

zobaczyć niczego ciekawego. Po chwili zauważył dwa dorosłe wilki, które wyszły z nor. Za nimi szła

gromada szczeniąt i, ku wielkiemu zaskoczeniu pastora, dwie zjawy podobne do dzieci. Kiedy się

zbliżyły, Singh zdziwił się jeszcze bardziej. Były to bowiem dwie małe dziewczynki! Żyły z wilkami,

wychowywane razem z ich potomstwem. Jedna z dziewczynek miała zaledwie półtora roku, druga

około siedmiu lat.

•

W dniu 17 października 1920 r. dziewczynki schwytano i zabrano do sierocińca. Jego personel postawił

sobie za punkt honoru "nawrócenie" ich na człowieczeństwo, dziewczynki jednak tylko wyły, lub

biegały na czworakach jak wilki. Młodsza otrzymała imię Amala, starsza - Kamala. Amala zmarła po

roku. Nie nauczyła się ani chodzić jak człowiek, ani mówić. Kamala dożyła 16 lat. Udało się nauczyć ja

kilku „ludzkich” czynności: opanowała około 30 słów, nauczyła się chodzić i stać w pozycji

wyprostowanej i jeść gotowane potrawy. W chwili odnalezienia dziewczynki były dobrze odżywione i w

dobrej kondycji psychi-cznej (mimo licznych blizn po ukąszeniach), po umieszczeniu ich w sierocińcu

przeżyły rodzaj załamania nerwowego („szoku kulturowego”) ze skutkiem śmiertelnym dla Amali.