Niedostosowanie społeczne jest problemem złożonym, którym zajmuje się pedagogika, psychologia, socjologia, kryminologia, psychiatria. Dotyczy to młodych ludzi, którzy nie przekroczyli dwudziestego pierwsze roku życia. U społecznie niedostosowanych dostrzega się osłabione czynniki wolicjonalne, nieharmonijny rozwój uczuć, zmienność nastrojów trudności w koncentracji uwagi, brak zainteresowań, niechęć do wysiłku a także ograniczoną zdolność do przejawiania uczuć opiekuńczych, wdzięczności, przyjaźni oraz przywiązania.

W przypadku niedostosowania w spotęgo­wanym wymiarze sprawdza się teza o unikatowości jednostki ludzkiej, co konkretnie oznacza, że nie można mówić o jednym wzorze niedostosowania i że każda jednostka jest „inaczej niedostosowana". Mimo to istnieje wiele dowodów na to, że w tym niezwykłym zróżnicowaniu można wyróżnić pewne zbliżone zespoły zachowań powtarzające się w większym zbiorze jednostek, różniące się zasadniczo od innych zespołów zachowań.

Pojęcie niedostosowania społecznego wprowadziła na grunt nauki polskiej Maria Grzegorzewska w 1959 r. Problematyką tą zajmowali się rów­nież H.Spionek (1965), O. Lipkowskii (1971), J. Konopnicki (1971), K.Pospiszyl i E. Żabczyńska(1981).)określili niedostosowanie społeczne jako „wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi wypływające z różnego ro­dzaju zaburzeń emocjonalnych, schorzenia nerwicowe, różnego rodzaju psychopych oraz defektów w tym zakresie".

1. Makowski dokonał przeglądu różnych teorii niedostosowania społeczne­go i wyłonił 4 cechy niedostosowania, wspólne dla wszystkich teorii:

1.Społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych.

2.Jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedosto­sowanej.

3.Trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania ce­chuje znaczna trwałość postaw aspołecznych.

4. Jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych.¹

Za najbardziej charakterystyczne dla niedostosowania społecznego uważa się znaczne trud­ności lub całkowity brak umiejętności w nawiązywaniu kontaktu uczuciowego z innymi ludźmi. U dziecka niedostosowanego domi­nują pierwotne emocje, takie jak: gniew, strach, elementarne uczucia związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych. Uczucia wyższe (np. moralne, etyczne, społeczne, intelektualne) nie są wykształco­ne. Jednostki takie nie są więc zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, do przywiązywania się do innych ludzi, nie wykazują uczuć nawet wobec bliskich osób, ich kontakty z otoczeniem są zaburzone.² Niedostosowanie społeczne powoduje zaniedbania wychowawcze, wychowanie w niesprzyjających warunkach oraz nie osiąganie celów wychowawczych.

Rozmiar niedostosowania jako zjawiska społecznego jest trudny do ustalenia, niemniej jednak jest rzeczą bezsporną iż posiada dwa wyraźne aspekty:

1. Społeczny gdzie stosunek jednostki niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony, zagraża on porządkowi społecznemu,

2. Indywidualny gdzie wewnętrzna, psychiczna sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem, które najczęściej mają charakter aspołeczny, nie­zgodny z powszechnie uznawanymi normami etyczno-moralnymi, społecznymi, kulturalnymi i innymi.

W przypadku niedostosowania najbardziej przydatnym podziałem jest typologia służąca z jednej strony głębszemu poznaniu zjawiska, a z drugiej - praktycznym celom profilaktycz­nym i terapeutyczno-resocjalizacyjnym. Badacze niedostosowania najczę­ściej stosują typologie kategorialne, chociaż znane są próby podziałów dymensjonalnych (np. opartych na teorii Eysencka). Przedstawiona wcześniej koncepcja Stotta - Konopnickiego zawiera kategorialną typologię wyróżnia­jącą cztery typy niedostosowania:

1.Zachowanie wrogie to typ zachowania agresywnego ukształtowa­nego głównie i pod wpływem nieko­rzystnych czynników środowisko­wych (rodziny, grupy rówieśniczej, szkoły), które frustrują i deprywują podstawowe potrzeby psychofi­zyczne dziecka. Zachowanie wrogie kształtuje się .przez cały okres roz­wojowy dziecka, zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa i począt­kowej fazie okresu dorastania. Wro­gość rozumieć należy jako względnie stałe nastawienie i gotowość do negatywnego ustosunkowania, się do osób i rzeczy, z jakimi dziecko spo­tyka się w różnych sytuacjach. Nastawienie wrogie aktywizuje się pod wpływem okoliczności wyzwalających i przejawia się w szkodli­wych dla otoczenia aktach zachowa­nia (w bójkach, niesubordynacji). Częstotliwość występowania wro­gości, stanowi kryterium kwalifikujące jako jednostkę jako społecznie nie­dostosowaną. Wrogość to przeciw­stawienie się społeczno-moralnym normom, które nie zostały zinternalizowane. Niekiedy zachowania wrogie są swoistą formą rekompensaty niezaspokojonych potrzeb (miłości, bezpieczeństwa, sukcesu), instru­mentem pozyskania otoczenia.

2. Zahamowanie - ten rodzaj niedo­stosowania występuje rzadziej i ma z reguły inne niż w przypadku wrogości podłoże etiologiczne. Za­hamowanie jako forma zachowania kształtuje się w procesie działania różnych czynników, a pierwotnymi i zasadniczymi są te, które uszkadzają lub osłabiają centralny system nerwowy (prenatalne, działające w czasie porodu i postnatalne).

W objawach zewnętrznych zachowanie wyraża się w uległości dziecka wo­bec innych osób i otoczenia. Dziec­ko zahamowane uczy się poniżej swoich możliwości, nie lubi ryzyko­wać, boi się nowych rzeczy i sytua­cji, jest nieśmiałe, często niedo­strzegane przez innych.. Brak mu inicjatywy, nie dąży do powodze­nia, jego reakcje są powolne. W sy­tuacjach trudnych dzieci mogą prze­jawiać gwałtowność i wybuchowość. Ponieważ ogólnie nie sprawia­ją jednak większych kłopotów wy­chowawczych, nie są identyfikowa­ne przez nauczycieli jako społecz­nie niedostosowane.

3. Aspołeczność - jest to rzadko spotykany rodzaj niedostosowania. Charakterystyczną cechą zachowania jest wyjątkowe dążenie do szkodzenia innym, mściwość , a często i okrucieństwo. Nie istnieją dla nich żadne normy społeczno moralne. Klasyczna aspołeczność jest przejawem wrodzonych tendencji, ale w wielu przypadkach stanowi etap rozwoju zachowania wrogiego.

4.Zachowania niekonsekwentne niedostosowania. „Niekonsekwen­cja" może się wyrażać w sferze po­znawczej, werbalnej i w ustosunko­waniu się do otoczenia społecznego. Zachowacie niekonsekwentne wiąże się z etiologią organiczną. Dziecko niekonsekwentne jest nadpobudliwe ponieważ (na skutek osłabienia sy­stemu nerwowego) nie może się wstrzymać z reakcją w chwili za­działania bodźca. Reakcje natych­miastowe są najczęściej nieprzemy­ślane, niedostosowane do sytuacji, co powoduje naruszenie norm spo­łecznych. Dziecko nie bierze pod rozwagę konsekwencji swoich za­chowań. Niekonsekwencja objawia się w braku koncentracji uwagi, dużej ruchliwości psychofizycznej, w narażeniu się na nieszczęśliwe wy­padki, którym towarzyszą często symptomy nerwicowe i fizjologicz­ne.

5.Wrogość z tendencją do aspołeczności jest syndromem mieszanym, powstałym przez skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości (agresywności) z symptomami aspołeczności.³

Według szacunku MEN ok. 140-150 tys. dzieci i młodzieży w wieku szkolnym (2% populacji) jest społecznie niedostosowana, zaś około 1 milion (10-15% populacji uczniów) jest zagrożonych nieprzy­stosowaniem.

Niezwykle ważnym czynnikiem rzutującym na poziom patologii spo­łecznych jest niski poziom uczestnictwa dzieci i młodzieży w sporcie, rekreacji ruchowej i turystyce. Ich niewątpliwym walorem jest atrakcyjność. Znajdują one, jak żadna inna dziedzina kultury akceptację szerokich rzesz dzieci i młodzieży.⁴ Sport i rekreacja są kluczowymi elementami życia społecznego. Dając zdrowie, radość i rozrywkę równocześnie pozwalają walczyć z zagrożeniami dzisiejszej cywilizacji - alkoholem, narkomanią, przemocą.

Przechodząc do istoty reintegracyjnej roli sportu dla osób społecznie nie dostosowanych chciałabym  ująć definicję nie tylko jako ludzką formę poszukiwania przez człowieka własnej istoty, oraz sposobów, jak to się często powiada „sprawdzenia” czy „przekroczenia samego siebie”, ale także, jako czynnik sprzyjający rozwojowi i popularyzacji idei, służących przede wszystkim człowiekowi. 

Bardziej klasyczną definicją jest ta, mówiąca, że sport to rozmaite formy aktywności fizycznej i umysłowej, podejmowane dla przyjemności lub współzawodnictwa. Od zwykłej rekreacji sport różni się tym, ze uprawianie go jest związane z przestrzeganiem szeregu reguł obowiązujących w danej dyscyplinie, jednak praktycznie granica między sportem a rekreacją jest dosyć płynna. 

Mówiąc o reintegracyjnej roli sportu, trze określić co rozumie się pod pojęciem reintegracji. Reintegracje można rozumieć na wiele sposobów, ale nas będzie interesować reintegracja społeczna. Reintegracja społeczna - to działanie mające na celu odbudować oraz wzmocnić u osób z różnymi problemami, a w naszym przypadku osób społeczne nie dostosowanych, umiejętności uczestnictwa w życiu społecznym oraz pełnić role społeczne.

W teorii i metodyce wychowania fizycznego uważa się, że emocjonalny stosunek wychowanka do aktywności ruchowej przesadza o skuteczności przebiegu procesu wychowania przez i do kultury fizycznej. Identyczna sytuacja odnosi się do osób z różnorodnymi zaburzeniami.⁵ Sport w procesie reintegracji ma za zadanie prowadzenie do personalizacji, czyli stawania się osobą, oznacza to rozwijanie podmiotowości ucznia. Podmiotowość jest to umiejętność i możliwość kierowania sobą, ciągłe tworzenie siebie związane z głęboką świadomością odpowiedzialności za siebie, za własne życie i zdrowie, za rozwój, za każdy swój czyn. 

Skoro celem nadrzędnym jest wykształcenie postawy na przyszłość – dbania o sprawność fizyczną po zakończeniu edukacji to jest on również priorytetem w odniesieniu do osób niedostosowanych społecznie. Jednak jego osiągnięcie jest zdecydowanie trudniejsze niż w wypadku uczniów sprawnych. Wiąże się to głównie z obniżona motywacja do działania osób z dysfunkcjami, a także z nieumiejętnością racjonalnego zorganizowania przez nich czasu wolnego. Aby zaszczepić w nich pasję do różnych form aktywności ruchowej i aktywnego spędzania czasu wolnego trener musi wykazać się wielką pasją i zaangażowaniem, a także umiejętnością doboru odpowiednich form, metod i środków dydaktycznych. Młodzież z deficytami musi mieć możliwość doskonalenia umiejętności ruchowych. 

Sport odgrywa ogromną role dla osób społecznie nie dostosowanych. Wyzwala nadmiar energii wychowanków, rozładowuje napięcia emocjonalne, co jest bardzo dobre dla osób z przejawami wrogiego nastawienia. Rozładowuje napięcie psychiczne, ruchowe, redukuje lęk, wzmacnia mechanizmy kontroli, co pozwala lepiej przewidzieć konsekwencje swoich czynów, przyczyniają się do wzrosty uspołecznienia przez zdobywanie indywidualnych i zbiorowych sukcesów.

Ruch jako środek wychowawczy pobudza dynamikę rozwojową, kształtuje osobowość. Poprzez rozszerzanie form i czynności ruchowych oraz nabieranie wprawy, wychowanek lepiej adoptuje się do życia, zdobywa więcej wiary we swoje możliwości, pokonuje obawy i wewnętrzne opory, cieszy się osiągnięciami. W kontaktach z rówieśnikami uczy się oceniać własne siły, przystosowywać do życia społecznego. Wyżycie się ruchowe przynosi emocje i radość. Rola sportu i rekreacji jako czynnika wychowawczego jest duża, zważywszy, że tryb życia dzieci i młodzieży jest zły, a poziom świadomości niewystarczający.

Nawet niewielkie efekty sportowe dając zadowolenie oraz satysfakcje i mogą doprowadzi do wiary w możliwości uzyskania lepszych wyników także w innych dziedzinach życia. Ćwiczenia porządkowe służą wyrabianiu karności i dyscypliny. Gry zespołowe mają wykształci umiejętności działania kolektywnego, zdolności podporządkowania osobistych ambicji interesowi grupy. W czasie treningów wychowankowie zrzucają maskę, stają się bardziej naturalni, a przez to łatwiej ich poznać, dotrzeć do zakamuflowanych cech osobowości. Stanowi to punkt wyjścia do terapii psychologicznej. 

Aktywność ruchowa (AR) oddziaływująca na rozwój fizyczny, spraw­ność fizyczną i cechy umysłowe stanowi jeden z czynników przygoto­wania do życia społecznego. AR wydaje się być związana z określonym systemem wartości, a nie tylko wąsko rozumianym upra­wianiem ćwiczeń fizycznych.⁶ Wszystkie badania potwierdzają funkcją socjalizacyjną uczestnictwa w kulturze fizycznej. Aktyw­ność sportowa jest zajęciem o silnym wpływie społeczno ­wychowawczym umożliwiającym w sposób pożyteczny spędzenie czasu wolnego i jednym z elementów, które powinny być brane pod uwagę przez środowisko wychowawcze w miejscu zamieszkania. Ist­nieje więc konieczność by we właściwym czasie odpowiednio wykorzy­stać walory wychowawcze sportu.⁷ Przynależność do zespołu sportowego i wiązanie własnych dążeń z jego celami ułatwia przy tym wejście w pozarodzinne układy społeczne i oprócz kształcenia umiejęt­ności współżycia z grupą urzeczywistnia występujące w okresie dojrze­wania potrzeby identyfikacji z czymś nowym, wykraczającym poza dom rodzinny. Może to pomóc w dostrzeżeniu własnych perspektywicznych planów życiowych, nieraz uchronić przed niekorzystnym wpływem grup lub osób, a z całą pewnością poszerzyć zbiór wzorców osobowych i autorytetów.

Można mówić, że osoby niedostosowane traktują sport bardziej jako rehabilitację, dla tego trze wyjaśnić czym jest owo pojęcie. Rehabilitacja - która to w pedagogice oznacza oddziaływanie mające na celu przystosowanie do życia społecznego osób, które pod wpływem wrodzonych lub nabytych wad rozwojowych doznały utraty zdrowia i zdolności do pracy.⁸

Poznając potrzeby osób niedostosowanych okazuje się, że nie są dla nich najważniejsze dobre ośrodki, leczenie na wysokim poziomie, praca czy mieszkanie. Jak wszyscy inni maja oni potrzeby wyższego rzędu np. wyjście poza własne środowisko, integracja ze społeczeństwem. Moim zdaniem sport powinien być ważnym czynnikiem terapeutycznym i profilaktycznym. Trening powinien być stworzony dla takich osób poprzez dobór odpowiednich dyscyplin, ma zwiększać także aktywność ruchową. Psycholodzy twierdzą, że sport pomaga w przezwyciężaniu barier psychicznych, lęków.

Jednym z takich ciekawych sportów jest balet konny. Jest to idea artystyczno-terapeutyczna, mająca na celu ukazać piękno człowieka w harmonii ze zwierzęciem. Koń jako synonim wolności jest doskonałym terapeutą. Praca z nim, nauka jazdy maja ogromne znaczenie dla osób niedostosowanych społecznie. Wyzwala się w nich łagodność, troska, przywiązanie, znika agresja i napięcia. To wszystko w połączeniu z muzyką wpływa kojąco na zmysły, wzbogacając w ogromnym stopniu umysł człowieka doświadczonego przez los. To osoby z zaburzeniami muszą obdarzyć najpierw konia miłością, aby potem czerpać całokształt dobrodziejstw jakimi zwierzę to potrafi obdarzy. Osoby biorące udział w sesjach uczą się ruchu w grupie.

Inną formą aktywności ruchowej uprawianej przez osoby niedostosowane społecznie jest chodzenie po górach. Góry uczą partnerstwa, przyjaźni i zaufania. Pomagają pokonać słabości i odzyskać wiarę w siebie. Osoby niedostosowane uczą się tutaj pokory. Wspinaczka daje im wyjątkową moc, samospełnienie i radość. Bardzo często okazuje się bowiem, że w obliczu gór wszyscy są równi. Oczywiście nie może to by przypadkowe wędrowanie, należy dobrać teren, szlaki, zadbać o bezpieczeństwo. Muszą by osoby asekurujące, ale dzięki nim każdy może zdobyć swój własny Everest.

Podsumowując można stwierdzić , że ruch jest elementem życia a jego przejawy są obecne w codziennym funkcjonowaniu człowieka. Jest środkiem przekazu treści, porozumiewania się, a ponadto wyraża świat wewnętrzny człowieka, jakim by ten człowiek nie był. Tak samo dzieje się w wypadku osób zdrowych, niepełnosprawnych, niedostosowanych. 

---

1. J.M. Stanika: Psychologia ,, Trudności i zaburzenia w społecznym funkcjonowaniu człowieka”, Katowice 2000, s..78↩

2. D. Wójcik: Nieprzystosowanie społeczne młodzieży, Wrocław 1984,s. 17↩

3. B. Urban: Diagnoza i selekcja dzieci społecznie niedostosowanych, Problemy opiekuńczo wychowawcze nr10/1985,s.455-456↩

4. Dziubiński Z. (1998). Kościół katolicki wobec socjopatologii. Sport dla wszystkich, nr 3, 38-47. Warszawa↩

5. Bronikowski M.,(red.), Metodyka wychowania fizycznego w reformowanej szkole. Poznań 2002.↩

6. Żukowski R. (1996). Uniwersalne wartości lekkiej atletyki jako sportu w rodzinie. N': Arasymowicz St. (red.): Kultura fizyczna a rodzina. Materiały z ogólnopolskiej konfe­rencji naukowo-metodycznej. Biała Podlaska.↩

7. Rejzner A. (1986)_ Kultura fizyczna młodzieży niedostosowanej społecznie i przestępczej z rodzin patologicznych. W: Rodzina a kultura fizyczna. Materiały pokonferencyjne. AWF, Gdańsk↩

8.  Kasperczyk T., Sport jako środek rehabilitacji; w : Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych. Kraków 1999. ↩