V. Rewolucja demokratyczna w Polsce. Społeczeństwo polskie w czasie przemian.

1. Wnuk-Lipiński Edmund, 2006, Socjologia życia publicznego. Warszawa, Wyd Naukowe Scholar, s. 43-52(Teorie przejścia do demokracji).

• Transformacja to przemiana systemowa o nieznanym rezultacie. Jest to proces, o którym możemy z pewnością powiedzieć jedynie tyle, że jest przekształceniem starego systemu na tyle, fundamentalnym, że nie można już mówić o jego kontynuacji. Transformacja nie ma jasno sprecyzowanego celu, do którego zmierzają zmiany. Punktem odniesienia transformacji jest start.

• Przejście ma silne teleologiczne konotacje, gdyż oznacza ono takie zmiany systemowe, które prowadzą do pewnego( na ogół niezbyt ściśle określonego) modelu systemu społecznego. Kiedy używa się tego pojęcia to uzupełnia się je na ogół nazwą owego docelowego typu porządku społecznego. Punktem odniesienia dla oceny przebiegu, ale także kierunku zmian jest punkt dojścia- badamy na ile zachodzące zmiany zbliżają nas do założonecgo modelu systemu społecznego.

	s. polityczna	s. ekonomiczna	s. społeczna
Transformacja	System monopartyjny	Gospodarka nakazowo-rozdzielcza	Społeczeństwo zamknięte
Przejście do demokracji	Demokracja liberalna	Wolny rynek	Społeczeństwo otwarte

• Paradygmat transformacyjny- jego założeniem wyjściowym jest teza, że stary system się skończył, bowiem zostały uruchomione zostały procesy, które uniemożliwiają jego stabilizację i reprodukcję, ale nie jest oczywiste, do czego owe procesy transformacyjne doprowadzą.

• Paradygmat „tranzytologiczny” jako punkty odniesienia służą pewne modelowe czy normatywne aspekty demokracji(znane z doświadczeń innych państw o ustabilizowanych demokracjach).W sferze politycznej badania koncentrują się na kwestii, na ile zachodzące zmiany zmierzają do z grubsza zdefiniowanego modelu demokracji liberalnej, w sferze ekonomicznej podstawową kwestią staje się stopień regulowania gospodarki przez mechanizm rynkowy, zaś w sferze społecznej głównym problemem staje się pytanie, na ile zachodzące zmiany zbliżyły określone społeczeństwo do idealnego typu społeczeństwa otwartego i na ile kolektywizm został zastąpiony indywidualizmem, Bruszt: „rewolucje demokratyczne mające charakter pokojowy są niekiedy nazywane rewolucjami wynegocjowanymi”

• Deficyt legitymizacyjny(czyli załamanie wiary w prawomocność systemu wśród ludzi żyjących w tym systemie) jako najczęściej wymieniany czynnik upadu reżimów niedemokratycznych- teorie tego typu zakładają, że żaden system nie może trwać i reprodukować się bez społecznego poparcia, czy choćby przyzwolenia mas

• Przeworski: „o stabilności jakiegokolwiek reżimu nie decyduje legitymizacja tego konkretnego systemu dominacji, ale obecność lub brak pożądanych alternatyw. (…). Reżim upada tak długo, dopóki jakaś alternatywa wobec niego nie zostanie zorganizowana w taki sposób, by stanowiła ona realistyczny wybór dla izolowanych wzajemnie jednostek”

• Stepan opisuje 8 różnych ścieżek fundamentalnej zmiany systemu niedemokratycznego

• de Tocqueville- sztywny, niedemokratyczny system zagrożony jest nie wtedy, gdy cierpi na głęboki deficyt legitymizacyjny, ani nawet wtedy, gdy nierówności społeczne staną się bardzo głębokie, a klasy upośledzone czy spauperyzowane. Największe zagrożenie dla takiego sztywnego systemu pojawia się wówczas, gdy władcy podejmują próbę jego reformowania, oznaczającego zwykle jakiś stopień liberalizacji sztywnych i w powszechnym odbiorze nienaruszalnych reguł gry. W masach upowszechnia się podejrzenie, że być może reguły gry obowiązujące w życiu publicznym nie są tak nienaruszalne jak się zdawało, a jeśli tak to na porządku dziennym staje kwestia dalszej ich liberalizacji

• Przeworski, Linz, Stepan-„Teoria czterech graczy”- teoria ta zakłada istnienie elity starego systemu, podzielonej na „twardogłowych” reformatorów oraz kontrelity podzielonej na „umiarkowanych” i „radykałów”:

  • „twardogłowi” i „reformatorzy” chcą zachować stary system, ale wiedzą, że bez głębokiej zmiany nie da się tego osiągnąć:

    • „twardogłowi” są przekonani, że uratować system może jedynie powrót do ortodoksji doktrynalnej, a kryzys systemu wiążą z odejściem od doktrynalnych założeń systemu

    • „reformatorzy” są przekonani, że system mogą uratować jedynie głębokie reformy, których wprowadzenie wiąże się z odrzuceniem niektórych dogmatów doktryny. „Reformatorzy” uważają, że system znajduje się w kryzysie na skutek zbyt kurczowego trzymania się dogmatów ideologicznych, które nie sprawdzają się w praktyce

  • „umiarkowani” i „radykałowie dzielą się ze względu na tło odmiennej diagnozy sytuacji i odmiennych strategii osiągania celu:

    • „umiarkowani” sądzą, że choć stary system jest w kryzysie, to jednak ciągle nie należy lekceważyć jego siły, aby nie zaprzepaścić już osiągniętego stopnia liberalizacji. Do celu generalnego należy dążyć metodą małych kroków

    • „radykałowie” uważają, że system jest już zbyt słaby, aby podnieść się z upadku. Dlatego należy stosować metody z arsenału klasycznej rewolucji, czyli w sposób gwałtowny, nawet z użyciem przemocy obalić starą elitę władzy i zaprowadzić nowe porządki

  • Jeżeli w starej elicie dominują „twardogłowi” a w kontrelicie „radykałowie” to szanse na pokojową rewolucję są niewielkie

  • Największe szanse na pokojową rewolucję demokratyczną pojawiają się, gdy starą elitą kierują „reformatorzy” a kontrelitą „umiarkowani”

  • „reformatorzy” zmierzają do kooptacji do starej elity części kontrelity, zyskując przy tym dwa cele:

    • Osłabienie kontrelity i możliwość izolowania skrzydła radykalnego jako „nieodpowiedzialnego” czy „awanturniczego”

    • Zwiększenie społecznej legitymizacji starej elity, co umożliwia wprowadzenie „niepopularnych” społecznie, choć koniecznych reform starego systemu, aby przywrócić mu zdolność reprodukowania

  • „Umiarkowani” z kolei podejmują grę z „reformatorami” starej elity w przekonaniu, że negocjacje przyspieszą liberalizację starego systemu do takiego punktu, w którym celowość utrzymywania starych, niedemokratycznych reguł gry utraci poparcie „reformatorów” starej elity

  • Linz i Stepan- „zastosowanie teorii „czterech graczy” może mieć zastosowanie jedynie w odniesieniu do demokratyzacji i liberalizacji reżimu totalitarnego i posttotalitarnego

  • Słabością „teorii czterech graczy” jest pomijanie reakcji społecznych na grę elit oraz dynamiki procesu paktowania elity i kontrelity wokół reguł systemowych

• Fazy demokratyzacji wg Rustowa:

• Faza początkowa- zostają uruchomione procesy transformacyjne. Faza początkowa daje się lepiej opisywać w kategoriach transformacji niż przejścia do demokracji, bowiem wiadomo, że stary system ulega rozpadowi, ale rezultat tego procesu jest w najlepszym przypadku niepewny. „Transformacyjna moc” danego procesu charakteryzuje się jego zdolnością do zmiany ancien regime’u na nowy system(bez przesądzania jaki to będzie system)

  • Ostry deficyt legitymizacyjny starego systemu

  • Masowe wycofywanie lojalności wobec instytucji i reguł gry dawnego systemu

  • Pojawienie się protospołeczeństwa obywatelskiego w formie luźno ustrukturalizowanych ruchów społecznych lub jednoczącego kontestację jednego ruchu, które wyrażają owe wycofywanie lojalności wobec starego systemu i przeniesienie jej na kontrelitę

  • Stary system nie może się już reprodukować

• Faza międzysystemowa- stary system przestaje funkcjonować, a zręby nowego systemu dopiero się tworzą. Jeśli owe zręby wskazują, że z biegnącej zmiany może się wyłonić system demokratyczny, to faza ta, podobnie jak następna lepiej da się opisać w kategoriach przejścia niż transformacji:

  • Reguły gry są niejasne, a granica między tym co jest dozwolone i niedozwolone jest płynna; stare reguły gry dzięki inercji jeszcze działają(aczkolwiek ich egzekucja jest już niewielka), zaś nowe reguły gry nie tylko nie są jeszcze przyswojone przez polityków, ale i przez społeczeństwo, ale nawet nie są do końca zdefiniowane

  • Ruch społeczny, stanowiący bazę polityczną kontrelity zaczyna się różnicować

• Faza konsolidacji- nowy system stabilizuje się, a obowiązujące w nim reguły gry są praktycznie jedynym dostępnym w życiu publicznym sposobem gry interesów i wartości:

  • Nowe reguły gry są na tyle rozpowszechnione i zinternalizowane, że stają się praktycznie jedynym regulatorem relacji nie tylko na poziomie makro, ale i poziomie mezzo(obszar działania społeczeństwa obywatelskiego)

  • Nowy system jest legitymizowany w tym sensie, że próby mobilizowania poparcia dla alternatywnego systemu( i alternatywnych reguł gry)nie znajdują istotnego poparcia ani w społeczeństwie obywatelskim, ani w zdemobilizowanej wcześniej części mas, które wycofały się w sferę prywatną

  • Relacje między instytucjami demokratycznego państwa a rozmaitymi agendami społeczeństwa obywatelskiego ewoluują od relacji antagonistycznych do nieantagonistycznych

• Linz i Stepan- faza konsolidacyjna jako „jedyna gra w mieście”- reguły gry stają się podstawą normatywną całego systemu, a także regulują działanie całego systemu

2. Staniszkis Jadwiga, 1997. „Dylematy okresu przejściowego”, W: M. Malikowski i S. Marczuk(red.). Socjologia ogólna. Wybór tekstów. Tom 3. Tyczyn, Wyd. WSSG, s. 303-318

• Państwo korporacyjne:

  • Państwo korporacyjne- aparat wykonawczy, przechwytujący funkcje decyzyjne i inicjatywę legislacyjną, jest wypadkową trzech czynników:

    • Sprzeczności między szybkim umiędzynarodowianiem życia gospodarczego a lokalnym charakterem instytucji demokracji przedstawicielskiej: władza w tej sytuacji lokuje się w tych punktach systemu, z którymi negocjują międzynarodowe instytucje finansowe

    • Napięć społecznych towarzyszących przechodzeniu od socjalizmu do gospodarki rynkowej, mała drożność powstających dopiero kanałów artykulacji politycznej powoduje, że negocjowanie odbywa się bezpośrednio między administracją państwową a z interesów

    • Konieczności stworzenia swoistego amortyzatora, który by zapewnił ciągłość zmian, mimo zwrotów na publicznej scenie(np. w kierunku populizmu czy zwiększenia wpływów lewicy)

• Państwo korporacyjne gwarantem ciągłości reform

• Państwo korporacyjne stanowi swoisty system „władzy bez polityki” ze względu na depolityzację i technokratyzację rządzenia. Charakterystyczna jest również dwuznaczność prawa i sytuacja braku odpowiedzialności a także zatarcie granicy między władzą ustawodawczą a wykonawczą

• Zagrożeniem jest potencjalnie destabilizujący efekt połączenia dwóch elementów: parlamentu wybranego na podstawie proporcjonalnej ordynacji wyborczej oraz silnej prezydentury, co w efekcie może prowadzić do pojawienia się blokad legislacyjnych i zacierania się podziału władz a także polaryzacja wielopartyjnej nominalnie sceny politycznej i jej podział na dwa bloki o bardzo luźnej strukturze wewnętrznej- zwiększy to jeszcze bardziej dryfowanie systemu

• Aspekty państwa korporacyjnego warte podkreślenia:

  • Autorytarny charakter nadaje mu wymykanie się spod kontroli parlamentu oraz brak odpowiedzialności wynikający z przechwycenia przez aparat wykonawczy decyzji przysługujących normalnie wybieralnym elitom politycznym

  • Państwo korporacyjne cechuje się swoistą ciągłością ze starym reżimem- jest to ciągłość sposobu artykułowania interesów, a także ciągłości personalne

• Kapitalizm polityczny:

  • Kapitalizm polityczny łączy się z akumulowaniem kapitału za pomocą nie tylko działalności gospodarczej, ale też szczególnych związków z państwem

  • Fazy kapitalizmu politycznego w Polsce:

    • 1987-1989- struktury kapitalizmu państwowego służyły przede wszystkim przesuwaniu kapitału z sektora tradycyjnego(państwowego) do sektora nowoczesnego(prywatnego); służyła temu nieformalna prywatyzacja części przedsiębiorstwa państwowego z pozycją właściciela spółki prywatnej; spieniężenie władzy

    • 1990-1991- punktem zwrotnym stało się wdrożenie tzw. planu stabilizacji(1 stycznia 1990),a wraz z nim podniesienie cen, tzw. twarde finansowanie(z kredytem oprocentowanym powyżej poziomu inflacji) oraz wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotówki na dolara; redukcja popytu- zmiana na rynek konsumenta; dobrem rzadkim staje się pieniądz

  • Trzy „momenty” kapitalizmu politycznego:

    • Spekulacyjny kapitalizm finansowo- handlowy

    • Elementy feudalizmu( związane z wyłonieniem się swoistych „rodzin”, łączących grupy przedsiębiorstw z finansującymi je instytucjami i cementowanych względami lojalności oraz więzami politycznymi

    • Elementy socjalizmu- ryzyko operacji jest bowiem w dużym stopniu pokrywane przez budżet państwa

    • Wykorzystywanie przez prywatne firmy związków z administracją państwową dla otrzymywania zamówień bądź wymuszania zamówień od firm prywatnych(w zamian za świadczenia)

  • Klasa transferowa to klasa bogacąca się w II fazie; wykorzystuje ona otwarcie gospodarki, niską jakość prawa, słabość struktur kontroli, brak przygotowania nowych elit politycznych oraz zatarcie różnicy między interesem prywatnym i publicznym

  • Andrzej Kowalczyk- „polityka telefonizacji”:

    • Odwlekanie decyzji; korupcja przy kupowaniu licencji; wpływ względów pozamerytorycznych przy wyborze zachodniego partnera; kuriozalne konkursy,

  • Dylematy fazy transformacji:

    • Nasila się sprzeczność między stabilizacją ekonomiczną a transformacją- transformacja wymaga formowania kapitału, natomiast stabilizacja ekonomiczna uniemożliwia, prowadząc do recesji i w rezultacie do nowej, już o odmiennej morfologii fali inflacyjnej

    • W sferze polityki jest coraz wyraźniejsze rozchodzenie się rynku i demokracji

• Zagrożenia dla demokracji:

• „syndrom weimarski”- charakterystyczny sceptycyzm wobec własnych demokratycznych instytucji; pogłębiają się ponadto wątpliwości i niepokoje co do możliwości i sposobu przejścia od realnego socjalizmu do gospodarki kapitalistycznej; prowadzi on do rosnącej apatii i cynizmu, łączy się przede wszystkim w z zagrożeniami dla demokracji, jakie niesie za sobą sam proces zmian; jednym ze źródeł owych zagrożeń była konieczność demobilizacji tych samych form masowej artykulacji politycznej, które były w pierwszej fazie zmian nieuchronne i konieczne dla zapoczątkowania procesu transformacji, np. fundamentalizm polityczny; drugim zagrożeniem dla rodzącej się demokracji jest obowiązek wprowadzania wielu zmian „od góry”, np. prywatyzacji

  • Płynność relacji między rządem a urzędem prezydenta, „wbudowana w system polityczny”; z założenia płynność ta miała stanowić bezpiecznik przebiegu zmian, co łączyło się z przejściem przez instytucję prezydenta roli gwaranta, którą poprzednio spełniała partia komunistyczna- która była równie słabo sformalizowana

  • Populizm miałby rozładować frustracje i resentymenty związane z brakiem masowego uczestnictwa w polityce poprzez styl populistyczny prezydentury

  • Próbując komenderować- w sposób nieunormowany- „biurokratami” i ekspertami w imieniu „mas” i zamiast ich autentycznej politycznej partycypacji- nie ma już miejsca dla społeczeństwa obywatelskiego w sensie gramsciańskim, odrzucającego hegemonię panującej elity

• Wybór drogi kapitalizmu:

  • Szkoły dotyczące drogi, jaką podążać ma kapitalizm:

    • Agenda rządowa zajmująca się kwestią prywatyzacji traktuje kapitalizm przede wszystkim jako strukturę zindywidualizowanych i zbywalnych praw własności; kwestie legitymowanego i nielegitymowanego typu kapitału, tempa operacji, form kontroli politycznej, wyceny majątku i zakresu przywilejów dotychczasowych pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw

    • Kapitalizm traktuje się jako szczególną sytuację formowania kapitału i szczególny typ wzrostu gospodarczego; określona struktura praw traktowana jest jako konieczny, ale nie jedyny warunek; ważne jest tworzenie nowych powiązań między sektorami gospodarczymi- umożliwienie przesuwania kapitału do rodzącego się sektora prywatnego i przyspieszenie formowania kapitału do dalszej prywatyzacji

  • Zarzuty wobec polityki gospodarczej dotychczasowych rządów:

    • Zbyt wczesna uniwersalizacja reguł gry gospodarczej: należało uprzywilejować sektory o największym potencjale transformacyjnym i największej zdolności akumulacyjnej

    • Zbyt wczesne ataki na tzw. spółki nomenklaturowe, które, przy wszystkich swoich wadach stanowiły hybrydową formę wiążącą sektor prywatny z państwowym

    • Zbyt wczesna wymienialność złotego na dolara przy zbyt małych rezerwach dewizowych państwa

    • Stosowanie podejścia prawniczego w kwestii prywatyzacji zamiast podejścia ekonomicznego, dynamicznego i formułowanego przede wszystkim w kategoriach aktywizacji rezerw i kreowania kapitału

• Sprzeczności gospodarki:

  • Sprzeczność między prawniczym a ekonomicznym podejściem do budowania kapitalizmu „od góry”- w krótkiej perspektywie jest to sprzeczność między doraźną stabilizacyjną polityką rządu a ekonomiczną transformacją

  • Recesyjne efekty polityki stabilizacyjnej

  • Wpływ recesji na formowanie kapitału

  • Groźba powrotu tendencji inflacyjnych; inflacja korekcyjna jako sposób walki z inflacją, czyli podniesienie cen blisko bariery popytu

• Dylematy polityki:

  • W dłuższej perspektywie czasowej jest to sprzeczność między dylematami budowania demokracji przy słabo rozwiniętym społeczeństwie obywatelskim i przy konieczności odgórnego budowania nowych rozwiązań strukturalnych oraz projektowania ról społecznych i interesów

3. Sztompka Piotr, 2005. Socjologia zmian społecznych. Kraków, wyd. Znak: „Kłopotliwa mentalność socjalistyczna”, s. 228-233

• Dysfunkcjonalne znaczenie wzorów myślowych w procesach zmiany społecznej zostało niedawno obszernie udokumentowane przez wydarzenia w Europie Wschodniej i Centralnej- rewolucje 1989, upadek komunizmu i jego następstwa

• Jedną z przeszkód, barier lub tarć(Etzioni) w przejściu do realnego socjalizmu do demokratycznego, rynkowego społeczeństwa jest powszechny syndrom osobowościowy, który nazywa się „mentalnością socjalistyczną”

• Realny socjalizm kształtował osobowość na dwa sposoby:

  • Swoje piętno odciskały socjalistyczne instytucje, formy i struktury organizacyjnie; proces ten dokonywał się przez długotrwałe wyrabianie nawyków, indoktrynację, „kontrolę myślenia”(Koestler) i wprowadzenie do umysłów ludzi fałszywej „rzeczywistości ideologicznej”’ doprowadzono do tego, że ostatecznie osiągnęła ona poziom bezrefleksyjnych motywacji , podświadomości głębokich kodów psychologicznych

  • Istniał chyba jeszcze silniejszy pośredni mechanizm powstawania „ludzi reakcji adaptacyjnych” lub mechanizmów obronnych, tworzonych przez ludzi jako sposoby radzenia sobie z socjalistycznymi warunkami; te formy i mechanizmy adaptacyjne, dowiódłszy swojej skuteczności, uległy głębokiemu osadzeniu i spetryfikowaniu w powszechnej świadomości

• Mokrzycki: „czterdziestopięcioletni okres >>budowania socjalizmu<< przekształcił polskie społeczeństwo znacznie głębiej, niż można by oczekiwać, mając na uwadze ciągły opór Polaków wobec rządów komunistycznych”

• Antynomie „mentalności socjalistycznej”

  • Ludzie wykazują zasadniczo odmienne nastawienie do pracy- niedbalstwo, nieefektywność, absencja, tak typowe dla pracowników przedsiębiorstw państwowych, zaskakująco kontrastują z dyscypliną, dbałością i pracowitością przejawianą przez ludzi zatrudnionych w sektorze prywatnym

  • Kontrast pomiędzy obszarem pracy jako takim a życiem osobistym- wyuczona bezradność, niechęć do podejmowania decyzji, przenoszenie odpowiedzialności, nacisk na bezpieczeństwo i egoistyczne korzyści, które dominują w publicznych instytucjach, przedsiębiorstwach kontrastują z samodzielnością, inicjatywą, innowacyjnością i gotowością do podejmowania ryzyka

  • W środowisku fizycznym zaniedbywanie czy lekceważenie państwowej lub publicznej wspólnej własności jest wyraźnie rozbieżne z wręcz nadmierną troską i zainteresowaniem własnością prywatną

  • W obszarze aspiracji, ambicji i nadziei premiowanie pasywizmu, konformizmu, uległości i przeciętności w rolach publicznych wyraźnie nie przystaje do nastawienia na sukces, samorealizację i indywidualne osiągnięcia w życiu prywatnym- te pierwsze prowadzą do fatalizmu i poczucia beznadziei w sprawach publicznych, postawy „poczekamy zobaczymy” i „syndromu pasażera na gapę”, ludzie niechętnie angażują się w życie publiczne, ponieważ nie widzą żadnego realnego sposobu, w jaki mogliby cokolwiek zmienić, a równocześnie wyraźnie dostrzegają ryzyko i cenę związaną z aktywizmem. „Orientacja fatalistyczna(…) jest w ten sposób wyuczoną (i racjonalną) odpowiedzią na odległą, kapryśną i obojętną władzę narzuconą z zewnątrz”(Thompson, Ellis, Wildavsky), natomiast S. Ossowski nazywa to „syndromem liliputa”

  • W domenie polityki panuje powszechna nieufność wobec oświadczeń publicznych, krytycyzm wobec mass mediów i sceptycyzm wobec apeli politycznych, czemu towarzyszy naiwna gotowość do bezkrytycznej wiary w pogłoski, plotki i przepowiednie przekazywane nieoficjalnymi kanałami. Ci sami ludzie, którzy mówią „telewizja kłamie” czy „w prasie prawdziwe są tylko nekrologi”, w największym stopniu są podatne na najbardziej niedorzeczne mity, a jeżeli roznoszą je przyjaciele czy rodzina to są skłonni działać na ich podstawie

  • Władze, zarówno centralne jak i lokalne, postrzega się jako obce i wrogie, rząd widzi się jako arenę spisków, oszustwa i cynizmu, a przynajmniej głupoty i niekompetencji. Jednocześnie przecenia się i idealizuje prywatne koneksje, kontakty i lojalność w pracy, między przyjaciółmi i w domu

• Charakterystyczne wzory działania w społeczeństwach komunistycznych:

  • Rozdział tego, co ludzie mówią, i tego co ludzie faktycznie robią; o zadziwiającej różnicy pomiędzy tym, co się głosi , a tym, jak działa między deklaracjami a zachowaniem

  • „podwójne standardy”- jeden z nich określa się mianem działań fałszywych lub pozornych(Lutyński)- terminy te oznaczają niezrozumiałe działania o charakterze rytualnym, pozbawione w ogóle jakiegokolwiek wewnętrznego znaczenia lub celu. Ich bezznaczeniowość jest jasno dostrzegana przez działające jednostki, ale również paradoksalnie, przez władze, które ich oczekują lub wymagają

  • Inna odmiana podwójnego standardu wiąże się nie tyle z działaniami , ile z mówieniem; mówi się czasem o „pustosłowiu” lub bardziej o „strukturach zorganizowanego kłamstwa”(Ash). Pojęcie to opisuje rozdział pomiędzy tym, co mówi się na forum publicznym, a tym co mówi się prywatnie

  • Nieustannie podejmowane próby przechytrzenia systemu lub „wygrania z systemem”. Socjologowie nazwali to „pasożytniczą innowacyjnością”(M. Marody). W odniesieniu do zwykłego oszustwa jest to eufemizm, może ona jednak przybierać bardziej subtelne formy; jedną z nich jest poszukiwanie luk w regulacjach prawnych- zadanie łatwe, jeżeli weźmie się pod uwagę chaos legislacyjny, antynomie niespójności i nadmiernie kazuistyczny, szczegółowy charakter „prawa socjalistycznego”; inny mechanizm wytwarza rozpowszechnione „zinstytucjonalizowane omijanie reguł”, które to omijanie jest częściowo możliwe za sprawą celowo luźnego lub nieskutecznego egzekwowania prawa

  • Rozpowszechniona niechęć do podejmowania odpowiedzialnych decyzji lub gotowość do podejmowania ich tylko w taki sposób, który pozwala uniknąć odpowiedzialności; istnieje tendencja do przekazywania odpowiedzialności z jednoczesnym żądaniem od władz opieki, zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego i innych bezpłatnych korzyści- syndrom ten nosi nazwę „przedłużonego infantylizmu”, a jego odwrotnością jest postawa paternalistyczna przyjmowana często przez władzę

  • Ostatni zbiór działań jest wynikiem „zawistnego egalitaryzmu”. Ideologia socjalistyczna z jej naciskiem na prymitywny egalitaryzm, który dobrze wyraża slogan „wszyscy ludzie mają jednakowe żołądki”, zaszczepia rodzaj instynktu przeciwko nadzwyczajnym osiągnięciom, nadmiernym zyskom, wyjątkowym sukcesom