Filozofia (przedmiot, charakterystyka, pochodzenie nazwy, punkt wyjścia, ważniejsze dyscypliny filozoficzne).
Filozofia – gr. philo – kocham, sophia – wiedza; „umiłowanie mądrości”.
Użył tego słowa Pitagoras (V/VI w. p.n.e.), ale to Sokrates nadał tej nazwie znaczenie (IV w. p.n.e.).
Platon pisał w „Uczcie”, że filozof znajduje się pomiędzy mądrością a głupotą.
Bezzałożeniowość filozofii – polega na tym, że nie istnieje żadna konkretna metoda filozofowania, metoda musi wynikać z samych pytań filozoficznych.
Cechy charakterystyczne filozofii:
Racjonalność w wyjaśnianiu zjawisk
Ogólność
Całościowe ujmowanie zjawisk
Bezinteresowność (Arystoteles)
Trzy punkty wyjścia filozofii:
Doświadczenie (wychodzenie z codzienności, „bycie w świecie”, poznanie i działanie)
Zdziwienie (Arystoteles „Metafizyka”: mity – wyjaśnienie baśniowe, filozofia – wyjaśnienie racjonalne)
Zwątpienie (sceptycyzm, utrata poczucia rzeczywistości; sceptycyzm drogą do uzyskania pewności św. Augustyn „Wątpię, więc jestem” Kartezjusz Cogito ergo sum)
Dyscypliny filozoficzne:
Ontologia – nauka o bycie, rzeczywistość dostępna zmysłowo
Metafizyka – rzeczywistość dostępna duchowo
Epistemologia – nauka o poznaniu
Logika – poprawne formułowanie myśli filozofia
Filozofia przyrody – bada założenia nauk przyrodniczych teoretyczna
Antropologia filozoficzna
Teologia filozoficzna
Filozofia społeczna
Filozofia nauki
Etyka – wiedza dot. wartości moralnych filozofia
Estetyka – filozofia sztuki, skupienie wokół piękna praktyczna (aksjologia)
Filozofia a nauka, religia i sztuka
Naukowcy zajmują się określonym wycinkiem rzeczywistości, filozofowie szukają odpowiedzi/zasady rządzącej całością
Nauka zajmuje się faktami, filozofia też wartościami (tym, co być powinno, a nie jest)
Nauka – określone założenia metodologiczne
Filozofia poddaje refleksji naukowe założenia
W religii wiedza jest objawiona, nie zracjonalizowana i rozumowa
Sztuka rozjaśnia nam egzystencję, dostarcza prawd na tematy życiowe, spełnia podstawowe funkcje ducha (zmysłowe doświadczenia); filozofia – zwięzłość argumentacji
Filozofia przedsokratejska (problematyka physis; poszukiwanie pierwszej zasady; poglądy Talesa z Miletu, Anaksymenesa, Anaksymandra, Heraklita z Efezu, pitagorejczyków, Parmenidesa, Empedoklesa i Demokryta; filozoficzny monizm i pluralizm).
FILOZOFIA PRZEDSOKRATEJSKA
Okresy rozwoju filozofii starożytnej Grecji
Okres naturalistyczny (VI-IV w. p.n.e.)
Problematyka kosmoontologiczna (filozofia bytu, przyrody)
Filozofowie jońscy (Tales z Miletu, Anaksymander, Heraklit z Efezu), pitagorejczycy, eleaci, pluraliści (Demokryt z Abdery)
Okres humanistyczny, ateński (IV w. p.n.e.)
Problematyka humanistyczna (zagadnienia etyczne, społeczne)
Sofiści i Sokrates (interesuje go to, co ludzkie)
Okres filozofii Platona, Arystotelesa (IV-III w. p.n.e.)
Problematyka humanistyczna i metafizyczna
Odkrycie tego, co ponadzmysłowe
Okres rozkwitu szkół hellenistycznych (II-I w. n.e.)
„Filozofia życia”
Stoicyzm, epikureizm, sceptycyzm
Cechy charakterystyczne filozofii przedsokratejskiej
Poszukiwanie zasady rządzącej całą rzeczywistością
Racjonalny sposób wyjaśniania zjawisk
Czysto teoretyczne cele
Pierwsza zasada (arche, physis)
Jest praprzyczyną wszystkich istniejących rzeczy
Jest to rzeczywistość pierwsza, podstawowa, pierwotna, trwała i nieśmiertelna
Moniści – pierwsi filozofowie, którzy poszukiwali jednej zasady (monizm)
Tales z Miletu (625-545 r. p.n.e.)
Jeden z siedmiu mędrców
Pierwszy filozof matematyk (twierdzenie Talesa) i wielki astronom
W 585 r. jako pierwszy przepowiedział zaćmienie słońca
Pierwsza zasada: woda; wszystko bierze się z wody, woda podtrzymuje życie, które kończy się w wodzie
Anaksymander (VI w. p.n.e.)
Pierwsza zasada: apeiron, bezkres
A-peiron – nieokreślony, pozbawiony granic, nieskończony, nieśmiertelny
Wszystkie rzeczy powstają z bezkresu (apeironu); rozdzielanie przeciwieństw (ciepłego od zimnego, suchego od mokrego itp.) od jednej zasady dokonuje się wskutek wiecznego ruchu
Anaksymenes (VI w. p.n.e.)
Pierwsza zasada – powietrze
Wszystkie rzeczy powstały wskutek zagęszczenia i rozrzedzania się powietrza
Powietrze pozostaje w wiecznym ruchu – jest ono niewidzialne, nieskończone, bez granic
Zmiany ilościowe – zmiany jakościowe
Rozrzedzanie i zagęszczanie powietrza – wyłonienie się świata
Heraklit z Efezu (VI-V w. p.n.e.)
Skupił się na samym aspekcie ruchu
Podkreślał nieustanną ruchliwość wszystkiego, co istnieje
Panta rei – wszystko płynie
Świat jest harmonią przeciwieństw
Pierwsza zasada – ogień („Wszechświat jest wiecznym i żywym ogniem”)
Ogień wyraża cechy wiecznej zmienności, konfliktu, harmonii, jest głodem i sytością, jest harmonią przeciwieństw
„Głębokość dusz”
Pitagorejczycy
Pitagoras z Samos (V w. p.n.e.)
Było to bractwo, sekta filozoficzna zorganizowana wg ściśle określonych reguł współżycia
Wiedza łączyła się z określonym sposobem życia
Nauki były zarezerwowane dla wybranych uczniów
Założyciel sekty Pitagoras zalecał skromny, a nawet ascetyczny sposób życia
Uczniowie wierzyli w reinkarnację, nie mogli zabijać i jeść zwierząt
Nowicjusze po przyjęciu do zakonu musieli jedynie milczeć i słuchać, następnie zadawali pytania, a później przechodzili do studiowania całej natury kosmosu
Przywiązywano ogromną rolę do studiowania muzyki i matematyki
Pierwsza zasada – liczba
Pitagorejczycy sądzili, że elementy liczb są elementami wszystkich rzeczy, a całe niebo jest harmonią i liczbą
Harmonia matematyczna, ilościowa
Kosmos i całe istnienie wypełnione są muzyką sfer; dźwięk kosmiczny przenika całe nasze istnienie
Psychagogia:
Muzyka oddziałuje na człowieka, kathartycznie
Dobra muzyka „buduje” człowieka, a zła „psuje”
Bios theoretikos – życie kontemplacyjne, które szuka oczyszczenia poprzez wiedzę i poznanie prawdy
Parmenides z Elei (540-470 p.n.e.)
Założyciel szkoły elejskiej, której wyznawców zwano eleatami
Autor poematu Peri Physeon („O naturze”)
Poprzez racjonalną myśl doszedł do wniosków niezgodnych z wiedzą „zdroworozsądkową”
Zastanawiał się nad zagadnieniem poznawania otaczającej rzeczywistości
3 możliwe drogi badań odnoszące się do rzeczywistości:
Droga absolutnej prawdy
Jest to droga rozumu (logosu) i myślenia; wyraża się w słowach
„Byt jest i nie może nie być, niebyt nie jest i nie może w żaden sposób być” (byt – czysta pozytywność [istnienie]; niebyt – czysta negatywność [nieistnienie, nicość])
Myślenie=byt; nie można pomyśleć niebytu
„Niemożliwe, aby rzeczy sprzeczne, jak np. byt i nicość mogły równocześnie współistnieć”
Nieprawda, że (A i nieA)
-[A i –(A)] zasada ( nie)sprzeczności Arystotelesa
Skoro nie ma niebytu, nie ma również ruchu, gdyż ruch zakłada zmianę, a zmiana zakłada niebyt
Ruch, zmiana i czas nie istnieją
Byt jest niezmienny i absolutnie nieruchomy, jest zamknięty w okowach własnych granic przez nieugiętą i wszechwładną konieczność (Ananke)
Pierwsza zasada: byt – nie podlega żadnej zmianie jako pierwsza z pierwszych zasad
Byt jest doskonały i kompletny
Droga złudnych mniemań, czyli absolutnego fałszu
Zmysły wprowadzają nas w błąd, gdyż poświadczają stawanie się, powstawanie, ruch, ginięcie a więc byt i niebyt jednocześnie
Droga mniemania możliwego do przyjęcia
Zmysły nas zwodzą, jednak nie ma sposobu ich się wyzbyć. Można jedynie zaszczepić w sobie głęboką wobec nich nieufność
Negacja czasu, zmian, ruchu – negacja świata zjawisk
Świat zmiennych zjawisk jest światem pozornym, iluzorycznym
Empedokles (490-430 p.n.e.)
Z jednej strony chciał ocalić przekonanie eleatów, że nic nie powstaje i nie ginie, a z drugiej strony chciał ocalić zjawiska, których doświadczamy zmysłami
Uważał, że powstawanie i ginięcie można uznać za realne, jeśli się je pojmie jako powstawanie z rzeczy, które istnieją i przemianę w rzeczy, które również istnieją
Pluralizm
4 pierwsze zasady (substancje, korzenie wszechrzeczy) ogień, woda, powietrze (eter), ziemia
„Zeus błyszczący, Hera życiodajna, a także Aidoneus i Nestis, która łzami zasila źródła śmiertelnych” połączenie racjonalizmu z mutyzmem
4 substancje, pierwsze zasady mieszanie, łączenie (miłość, przyjaźń) różnorodność
(ogień, woda, ziemia, powietrze) rozpad (nienawiść, niezgoda) zjawisk
Świat jest wynikiem ścierania się miłości i nienawiści, budowania i rozpadu („wieczna walka”, „harmonia przeciwieństw”
Atomiści
Atomizm – atomy najmniejszymi budulcami świata
Pierwsza zasada: elementy atomy (niewidzialne, niepodzielne, wieczne, ruchome, materialne)
Wszelkie całości (układy złożone) dadzą się wyjaśnić przez prawa i twierdzenia dotyczące ich elementów składowych; atomy poruszają się po wyznaczonych torach, zderzają się i łączą, tworząc rzeczy; nic nie dzieje się przypadkowo, przypadek jest wynikiem niewiedzy
łączenie
Atomy ruch różnorodność zjawisk
rozpad
Przekonanie: prawo łączenia się, którym jest przyciąganie podobnego przez podobne
Demokryt z Abdery (460-370 p.n.e.)
Uważał, że celem życia jest szczęście
Ważna jest pogoda ducha
Zalecał umiar, rozwagę, panowanie nad sobą
Cenił przyjaźń, sprawiedliwość, wolę czynienia dobra
Przestrzegał przed zazdrością i nienawiścią
Twierdził, że „dobrem można się posługiwać w walce ze złem”, „nie należy podejmować się zadań przekraczających siły i możliwości”, „przyjaźń jednego mądrego jest więcej warta niż przyjaźń wielu głupców”
Zajmował się fizyką, medycyną, matematyką, architekturą, etyką; uważany za twórcę atomizmu
Poglądy sofistów (relatywizm etyczny, zasada homo mensura).
Sofistyka – działalność sofistów
Protagoras – zasada homo mensura
„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją”
Zasada homo mensura wyraża pogląd relatywistyczny, wg którego wszelkie kryterium pozwalające odróżnić prawdę od fałszu, byt od niebytu i wszelkie inne wartości jest względne (zależne od danego człowieka i różnych czynników)
Słowo „sofista” początkowo oznaczało „mędrca”, „posiadacz wiedzy”
Sofistyka nie jest często uważana za filozofię, jest to zawód, „profesja” (sofiści za nauczanie pobierali opłatę)
Sofiści krytykowali tradycyjną religię i arystokratyczne założenia, kwestionowali tradycyjną hierarchię wartości
Sofiści uzyskali miano „greckich oświeceniowców”, gdyż pokładali nieograniczone zaufanie w rozumie
Negatywnie postrzegani m.in. przez Platona i Sokratesa
Zarzucano im relatywizm, prowadzący do nihilizmu; krytykowani przez opinię publiczną za odejście od tradycji
Trzy grupy sofistów
Wielcy i sławni mistrzowie pierwszego pokolenia, nie pozbawieni moralnego umiaru, np. Protagoras
Eryści, którzy wykorzystywali metodę sofistyczną, wynosili jej aspekt formalny, bez żadnego zainteresowania treścią. Wykorzystywali oni rozumowanie dialektyczne do jałowej sztuki walki za pomocą słów
Politycy, sofiści, którzy dążyli do sławy politycznej bez żadnego moralnego umiaru; sformułowali teorię immoralizmu, żyjąc w pogardzie dla sprawiedliwości, moralności i prawa stanowionego (Gorgiasz, Kallikles, Trazymach)
Sofistami byli określani także wędrowni nauczyciele przygotowujących uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, oraz etyki.
Relatywizm etyczny głosi, że wartości i związane z nimi normy i oceny mają charakter względny, zmieniają się w czasie, są zależne od miejsca, i od oceniającego.
Poglądy etyczne Sokratesa (intelektualizm i absolutyzm etyczny, eudajmonia, enkrateia, autarkia).
Sokrates (470/469 – 399 p.n.e.)
Filozof grecki, jeden z najsłynniejszych i najbardziej poważanych myślicieli wszechczasów. Symbol niezłomnego charakteru, stałości poglądów i wielkiej mądrości. Jego poglądy są znane z relacji jego uczniów, przede wszystkim Platona. Pierwszy filozof, który został skazany na wypicie cykuty za swoje nauczanie.
Zajmował się kwestiami etycznymi, szukał wiedzy o tym co jest dobre, a co złe w domostwach
Prowadził dysputy na rynku po to, aby razem z rozmówcą odkryć prawdę
Cenił niezależność i wolność wewnętrzną
Mówił, że „głód jest najlepszym kucharzem”, a człowiek „je po to, by żyć, a nie żyje po to, by jeść”
Wychwalał wolny czas
Mawiał, że jedynym dobrem jest wiedza, a jedynym złem niewiedza
Cenił skromność i umiar
Zwykł mawiać: „wiem, że nic nie wiem”
Nie przejmował się opinią ludzi
Etyka Sokratesa
Sokrates badał czym jest pobożność, a czym bezbożność, czym piękno, a czym brzydota, czym sprawiedliwość, a czym niesprawiedliwość, czym rozsądek, a czym szaleństwo, czym męstwo, a czym tchórzostwo.
Istotą i sensem swego życia uczynił poszukiwanie mądrości (czynność charakteryzująca filozofa)
Naturą człowieka jest zwłaszcza jego dusza, ponieważ dusza jest tym, co odróżnia człowieka od każdej innej rzeczy
Dusza jest naszą myślącą i działającą świadomością, naszym rozumem i siedliskiem naszej aktywności myślenia i działania etycznego
Dusza z natury jest dobra
Dusza jest świadomym „ja”, intelektualną, moralną osobowością
Intelektualizm etyczny – pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle – jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.
Idea związku wiedzy (mądrości) i dobra
Człowiek który wie, co jest dobre, będzie dobrze postępował
Wiedza sprawia, że ludzie czynią dobro
Zło jest efektem głupoty, niewiedzy i ignorancji
Absolutyzm etyczny – pogląd głoszący, że wartości moralne są niezmienne, wieczne, niezależne od woli i działania człowieka; przeciwieństwo relatywizmu etycznego.
Sokrates wychwalał cnoty duchowe (arete), tj.: mądrość, męstwo, panowanie nad sobą (enkrateia), pogoda ducha, wolność i niezależność wewnętrzna (autarkia), przyjaźń, sprawiedliwość.
Sokrates uważał, że człowiek może doskonalić się moralnie. Rozum prowadzi do wiedzy, wiedza do cnoty, a cnota do szczęścia.
Jest to przykład etyki eudajmonistycznej.
Eudajmonizm (eudaimon – szczęśliwy, dosłownie „mający dobrego ducha”) – pogląd etyczny, głoszący, że osiągnięcie szczęścia jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem każdego człowieka. Przy czym szczęście nie oznacza tu zazwyczaj subiektywnego zadowolenia i zmysłowych przyjemności.
Enkrateia – panowanie nad zwierzęcą naturą człowieka, nad instynktami i popędami.
Autarkia – zalecane w starożytnej etyce greckiej wewnętrzne uniezależnienie się człowieka od świata zewnętrznego, tj. od innych ludzi i od rzeczy; poleganie na samym sobie.
Sokratyczna metoda uprawiania filozofii
Metoda dialektyczna Sokratesa; etapy:
Stwierdzenie własnej niewiedzy (ironia)
Demaskacja tez fałszywych (tzw. element elenktyczny)
Wydobywanie prawdy za pomocą dialogu (tzw. element majeutyczny)
Sokrates posługiwał się metodą dyskusji, która była metodą współpracy umysłowej. Można było wyróżnić dwa elementy tej metody:
1) element negatywny, tzw. metoda elenktyczna,
2) element pozytywny, tzw. metoda majeutyczna.
Metoda elenktyczna, inaczej metoda zbijania, polegała na tym, że fałszywą tezę przeciwnika Sokrates przyjmował poważnie, a następnie zadając pytania zmuszał do wyciągania z tezy wniosków do momentu, aż doprowadziły do twierdzenia sprzecznego z twierdzeniami powszechnie uznanymi, bądź z samą tezą pierwotną. Chodziło o to, aby zdemaskować to, co jest tylko pozorem wiedzy, i aby oczyścić z tego umysł.
Sokrates twierdził, że ma prawo do takiej krytyki, ponieważ był on świadom swej niewiedzy podczas gdy pozostali „oszukiwali” samych siebie i innych mniemając, iż posiadają wiedzę.
Metoda majeutyczna była metodą wspólnego szukania. Sokrates umiejętnie zadawał pytania. Pytania złożone dzielił on na najprostsze i dawał im formę rozjemczą , tak iż odpowiedź wymagała niewiele samodzielności i ograniczała się do powiedzenia tak lub nie. Takimi pytaniami Sokrates przyciskał do muru, zmuszał do dawania odpowiedzi. Odpowiedź na proste pytania etyczne musiała wypadać trafnie, gdyż nie wymagała żadnych specjalnych wiadomości, lecz tylko rozsądku, który posiada każdy człowiek. Filozof uważał, że przyswajanie gotowej wiedzy jest nieużyteczne bądź wprost zgubne. Posługując się heurezją zmusza rozmówców do odkrywania we własnych umysłach tkwiącej tam stale wiedzy i prawd moralnych.
Dopełnieniem sztuki elenktycznej i heurystyki była tzw. ironia sokratyczna. Zdaniem filozofa umożliwiała ona znalezienie tego „czegoś powszechnego”.
Filozof wcielał się w postać niedouczonego, łaknącego wiedzy prostaczka (tzw. postawa “udawanej skromności”), aby uśpić czujność rozmówcy. Jego pozornie niewinne pytania sprawiały, że rozmówca popada w absurd – ostatecznie musiał więc odrzucić swoje pierwotne poglądy i przyznać się do niewiedzy.
Platońska alegoria jaskini i jej interpretacje
Platon (427-347 p.n.e.)
Urodził się i żył w Atenach, uczeń Sokratesa. Jego koncepcje metafizyczne i etyczne wywołały zasadniczy wpływ na całą tradycję filozoficzną Zachodu. Był założycielem Akademii, która już za jego życia zyskała sobie entuzjastów. Do najbardziej znanych pism Platona należą Państwo, Uczta, Obrona Sokratesa, Fedon, Fajdros. Wyrok ludu na Sokratesie zniechęcił go do demokracji. Jego prawdziwe imię to Arystokles.
Mit jaskini obrazuje podstawowe składniki myśli Platona, takie jak:
Metafizyka, teoria bytu: podział na świat empiryczny i nadzmysłowy
Koncepcja człowieka
Koncepcja polityczna
Epistemologia: stopniowe wznoszenie się po stopniach poznania do Prawdy
Etyka – stopniowe wznoszenie się ku Dobru
Estetyka – stopniowe wznoszenie się ku Pięknu
Mit jaskini – epistemologia (teoria poznania)
Sztuka Sofistyka Demagogia |
Nauki empiryczne | Matematyka | Filozofia |
|---|---|---|---|
| EIKASIA | PISTIS | DIANOIA | NOESIS |
| Odbicia rzeczy zmysłowych | Rzeczy zmysłowe | Byty abstrakcyjne, matematyczne | Idee |
Doksa (pozór) Poznanie zmysłowe |
Episteme (prawdziwy byt) Poznanie rozumowe |
Jaskinia Platona – w jaskini siedzą postacie – więźniowie. Przed jaskinią są inne postacie. Pada światło i więźniowie widzą cienie. Nie chcą, aby prawda kłuła ich w oczy i traktują cienie jako to, co się rzeczywiście w świecie dzieje. Jest to alegoria, że każdy z nas tkwi w pewnych okowach (natury moralnej, politycznej, itp.). Człowiek, który tkwi w świecie rzeczy podlega demokrytejskiemu determinizmowi.
Każdy z nas ma własną jaskinię i nie wyobraża sobie, że życie może wyglądać inaczej. Spoglądając w źródło światła w jaskini – oko boli i nie widzimy innych możliwości.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wyobraźmy sobie olbrzymią, mroczną pieczarę, w której znajdują się ludzie skuci łańcuchami. Za ich plecami na zewnątrz w świetle słonecznego dnia, coś się dzieje. Ale ci ludzie nie są w stanie opuścić pieczary i obserwują tylko grę cieni pojawiających się przed ich oczyma. Po pewnym czasie przestają odczuwać ucisk kajdan i zdaje im się, że widzą żywot wolny i niezależny. Cienie, z którymi obcują poczynają im się jawić jako coś, co istnieje realnie, co ma byt samodzielny, co stanowi rzeczywistość prawdziwą. Zdaniem Platona taka jest sytuacja człowieka, który żyje w świecie pozoru, prowadzi pustą egzystencję bez wartości i celu, jego wiedza jest urojeniem. Ale ów człowiek ma szansę wyzwolić się z kajdan, wyjść na światło dnia, może osiągnąć prawdę i radość swojego życia, właściwy sens. Tą szansą jest filozofia. Platońska parabola przyrównuje ludzką egzystencję do bytowania więźniów w ciemnej pieczarze, zawiera wielorakie sensy filozoficzne. Skupia się w niej cała problematyka myśli filozofa, jego koncepcja świata, człowieka i poznania. Jako istoty cielesne przynależymy do świata tworów materialnych. To właśnie ciało jest źródłem naszej ułomności, to ono stanowi łańcuch wiążący nas ze światem pozoru, albowiem rzeczywistość materialnych przedmiotów nie jest rzeczywistością prawdziwą. Przedmioty należące do świata zmysłów powstają, ulegają modyfikacji i giną. Są niedoskonałe. Doskonałość stanowi pełnię, jest ona ze swojej istoty wieczna i niezmienna, nie ma ograniczeń w czasie i przestrzeni. Ponad światem zmysłów istnieje byt prawdziwy, którego cechą jest pełnia i doskonałość. Jest to byt niematerialny, sfera wiecznych i niezmiennych idei. Tylko idee istnieją naprawdę. Rzeczy cielesne powstają i przemijają, znajdują się między bytem i niebytem, istnieniem i nieistnieniem, są jedynie odbiciem. Nie mają egzystencji samoistnej, ich byt uzależniony jest od idei. Odciskając się w materialnym tworzywie idee stanowią źródło rzeczy. Ale tworzywo jest ulotne, ulega deformacji i rozkładowi. Dlatego rzeczy pozostają czymś ograniczonym, niedostatecznym, złym, czyli godnym pogardy. Stanowisko Platona określamy mianem idealizmu obiektywnego. Idealizmu, ponieważ jest czymś duchowym; obiektywnego, gdyż byt duchowy istnieje poza człowiekiem i niezależnie od jego świadomości posiada samoistną egzystencję. To właśnie rzeczywistość duchowa jest właściwym celem człowieka i ten, kto ogranicza się do fizycznego bytowania zamyka się w świecie pozoru. Wiedzie żywot barbarzyńcy, biorąc cienie za to, co istnieje realnie, przedkładając mniemanie nad prawdę, a zło nad dobro. Nie przywiązuje się do świata rzeczy zmysłowych, panuje nad własnymi namiętnościami i potrzebami, przezwyciężając swoją cielesną naturę.
Idealizm Platona i koncepcja dwóch światów
Idealizm Platona – jest to idea absolutna, pewna, niezmienna, oparta na zasadach hierarchii, ale nie jest okrutna. Jest to idea ponadczasowa. Jego realny świat jest światem idei, a to co my nazywamy rzeczywistością, rzeczywistością nie jest.
Platon uważał, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee. Świat idei jest doskonały – jest identyczny z bóstwem bądź stanowi jego twór, jest absolutny, jego prawa są niezmienne i trwałe; jest także oparty na zasadach hierarchii - świat odbijający idee jest niedoskonałym odbiciem tego pierwszego.
| Świat empiryczny | Świat nadzmysłowy (idee) |
|---|---|
Zmienny Niedoskonały „Odbicie świata idei” Zmysłowy Materialny Związany z ciałem Zjawiskowy |
Niezmienny Wieczny Doskonały Nieśmiertelny Rozumowy Związany z duszą Istotowy |
Trójkąt platoński: obszary filozofii teoretycznej.
Platon odkrywa różnice między sferą duchową a zmysłową i zapytuje o warunki prawdziwego poznania w ramach 3 biegunów: świata (natury, bytu), „ja” (duszy) i idei (absolutu).
Trójkąt platoński jako przestrzeń filozoficznych zagadnień teoretycznych:
Idee, duch
ABSOLUT
Amamnesis Metheksis
Człowiek,
Podmiot Byt, świat
NATURA JA
Trzy główne problematyki filozofii teoretycznej:
Filozofia bytu – myślenie filozoficzne wychodząc od zjawisk pyta o byt, który stanowi podstawę rzeczywistości (przedsokratycy, Arystoteles)
Filozofia podmiotu – myślenie filozoficzne zaczyna się od pytania o „ja”, które stanowi warunek wszelkiego doświadczenia rzeczywistości (filozofia nowożytna: Kartezjusz, Kant)
Filozofia ducha – myślenie rozpoczyna się od idei
| Idee (absolut) | Świat |
|---|---|
Niecielesne, nie mają ani początku, ani końca, są niezmienne Każda idea jest prosta Aprzestrzenne – nie zajmują żadnego miejsca Aczasowe – nie dotyczy ich czas Pozytywne Nazwy proste Niepoznawalne zmysłowo Widzialne okiem duszy Wzorce dla tego, co zmysłowe Nie powołują rzeczy do istnienia |
Jest bytem względnym, ma koniec, rzeczy są zmienne Każda rzecz jest złożona Przestrzenne, różnorodne Czasowe, realne Są czyny sprawiedliwe i niesprawiedliwe Pośrednie Doświadczalne zmysłowo |
Platońska filozofia praktyczna: koncepcja nieśmiertelności duszy, anamneza, filozofia jako przygotowanie do śmierci, platoński filozof (eros), poglądy etyczne.
Koncepcja nieśmiertelności duszy
Dusza jest nieśmiertelna; ciało jest dla duszy więzieniem i motorem napędzającym; zanim „weszła” do ciała była w świecie idei, ale będąc już w ciele zapomina o tym, czego nauczyła się w świecie idei; chcąc zdobyć wiedzę musi odtworzyć to, czego się nauczyła w świecie idei.
Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną cechą duszy jest zdolność do poruszania się samej z siebie. Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.
Anamneza (anamnesis – przypomnienie)
Dusza jest ze swej istoty podobna i pokrewna ideom, ponieważ przed wstąpieniem w przemijające ciało „oglądała” idee
Prawdziwe poznanie następuje drogą przypomnienia
Anamneza świadczy o nieśmiertelności duszy. Dusza jest zasadą życia i nie może umrzeć
Eros
Tęsknotę wobec świata idei, będącą motorem poznania rozumowego Platon nazywa Erosem. Wierzył w reinkarnację (metempsychoza), którą pojmował w ten sposób, że człowiek ma się odradzać dopóty, dopóki nie nastąpi pełne przypomnienie.
Eros pragnie piękna i dobra, a skoro go pragnie, to go nie posiada. Jest pośrodku między mądrością a nieuctwem. Jest więc filozofem. Bogowie nie filozofują, ponieważ mają mądrość, nieucy też nie filozofują, bo nie chcą zdobyć mądrości. Filozofują ci, którzy są między mądrością a nieuctwem (Eros). Filozofem nie jest ten, kto posiadł mądrość. Filozofowanie to samo kochanie mądrości, a nie jej posiadanie. Tak jak Eros znajduje się między nieśmiertelnością a byciem śmiertelnym, tak filozof jest między nieuctwem a posiadaniem mądrości, jest on miłośnikiem mądrości. Eros to filozofia, umiłowanie mądrości i pragnienie posiadania jej.
Filozofia jako przygotowanie się do śmierci
Dla Platona filozofia jest niczym innym, jak tylko przygotowaniem się do śmierci. Dlatego też nikt nie jest tak gotowy na „spotkanie” z nią, jak filozof. Zaskakujące? Dla Platona filozofia jest „pamiętaniem o śmierci”. Poza tym twierdzi on, że „ci, którzy się z filozofią zetknęli jak należy, niczym innym się nie zajmują, jak tylko tym, żeby umrzeć i nie żyć”. Dla niego świat prawdziwy, rzeczywisty, to nie ten świat, w którym teraz żyjemy, bo on – zdaniem Platona - jest tylko pozorny, niedoskonały i przemijający. Świat prawdziwy, rzeczywisty, który mamy dopiero odnaleźć, to świat idei. Człowiek kiedyś w nim przebywał, ale w wyniku popełnionego grzechu, został strącony to tego świata, gdzie musi się teraz „męczyć”. Filozof swoim umysłem, poszukując prawdy, odrywa swój wzrok od tego zmysłowego, przyziemnego świata w kierunku świata idei. Chce już teraz w nim przebywać, obcować z nim za pomocą umysłu. Ponieważ filozof odrywa się od cielesności i wpatruje w świat idei, po części już za życia umiera. Uprzedza to, co w sposób najdoskonalszy będzie miało miejsce w chwili śmieci biologicznej. Dlatego filozofia jest niczym innym jak ćwiczeniem się w śmierci.
Etyka Platona (filozofia praktyczna)
Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od Sokratesa i zwany jest intelektualizmem etycznym. Dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i wcieleniem.
Kalokaghatia – nierozdzielność Dobra, Piękna, Prawdy
Kalos- piękno
Agathos – dobro
Kai – prawda
Pod metaforą słońca kryje się idea Dobra, która stoi na szczycie wszystkich idei. Jest ona nierozdzielna z ideą najwyższego Piękna i Prawdy.
Intelektualizm etyczny
Wiedza = Dobro
Zdążanie ku doskonałemu poznaniu (ku prawdzie) jest jednocześnie doskonaleniem moralnym.
Dobro, prawda Strefa rozumu
Zło moralne, ignorancja, niewiedza Strefa zmysłowości
Poglądy etyczne Arystotelesa (koncepcja „złotego środka”, trzy style życia, przykłady cnót etycznych, eudajmonizm).
Koncepcja „złotego środka”
Człowiek cnotliwy dokonuje właściwych wyborów w określonym czasie i miejscu, z określonych powodów i wobec określonych osób
Odpowiedni sposób zachowania w sferze moralności jest zgodny ze „złotym środkiem”
Aby osiągnąć szczęście trzeba starać się osiągnąć środek między skrajnościami
| Niedostatek | Złoty środek | Nadmiar |
|---|---|---|
| Tchórzostwo | Odwaga | Brawura |
| Skąpstwo | Hojność | Rozrzutność |
| Pokora | Duma | Próżność |
Trzy style życia
Życie poświęcone przyjemnościom (cele: bogactwa, wrażenia, doznania zmysłowe)
Życie poświęcone działalności obywatelskiej (cele: zaszczyty, sława)
Życie poświęcone teoretycznej kontemplacji (cele: dobra duchowe, szczęście)
Dusza ludzka
Część wegetatywna (wzrost, procesy fizjologiczne, odżywianie)
Część pożądliwa (popędy, namiętności, uczucia)
Rozumna (cnoty etyczne – moralne, dianoetyczne – intelektualne)
Dusza rozumna:
Rozum praktyczny (cnoty etyczne); rozum czynny
Rozum teoretyczny (cnoty intelektualne); rozum bierny
Rozum praktyczny powinien kształtować duszę pożądliwą i wykształcać cnoty etyczne; wiedza jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do dobrego życia. Ważne jest wykształcenie w sobie odpowiednich cech.
Przykłady cnót etycznych
Arystoteles dokonał rozróżnienia cnót na: cnoty dianoetyczne (intelektualne), które są skutkiem doświadczenia oraz cnoty etyczne (moralne), które są skutkiem przyzwyczajenia.
Z cnót intelektualnych najważniejsze są dwie: rozsądek i mądrość. Rozsądek dotyczy ludzkich spraw, dba o zapewnienie człowiekowi zarówno dóbr duchowych jak i cielesnych. Przedmiotem i polem działania rozsądku są rzeczy zmienne i przemijające. Mądrość jest najwyższą z rodzajów wiedzy. Zajmuje się bytami wiecznymi i niezmiennymi.
Z cnót etycznych najwyższa jest sprawiedliwość, którą dzielił na rozdzielającą (słuszny podział dóbr) i wyrównującą (kompensację krzywd). Cnoty etyczne znajdują się w „złotym środku” (patrz tabelka wyżej).
Eudajmonizm
Filozoficzny pogląd etyczny głoszący, że osiągnięcie szczęścia jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka (patrz str. 7 – Sokrates). Dla stoików to cnota pomagająca opanować stany emocjonalne.
Podobieństwa i różnice pomiędzy poglądami filozoficznymi Arystotelesa i Platona.
| Platon | Arystoteles |
|---|---|
Uważał, że istnieje świat empiryczny i pozazmysłowy Cenił zwłaszcza nauki matematyczne a dystansował się od nauk przyrodniczych Filozofował w sposób literacki; jego myślenie to ciągłe dialogiczne poszukiwanie |
Odrzucił platońską koncepcję dwóch światów. To, co pozazmysłowe, tkwi w rzeczach zmysłowych Okazywał wielkie zainteresowanie dla wszystkich nauk empirycznych Przejawiał styl naukowy; był precyzyjnym systematykiem. Zaprowadził ład wśród pojęć |
Szkoły hellenistyczne (stoicyzm, epikureizm) - ich charakterystyka, cele, przedmiot, założyciele.
Dojrzałe szkoły etyczne Grecji (od V w. p.n.e.)
Cynizm
Epikureizm
Hedonizm
Eudajmonizm
Stoicyzm
Sceptycyzm
Stoicyzm (stoa – portyk)
Zenon z Kition (336-264 p.n.e.)
Chryzyp (280-205 p.n.e.)
Cyceron (106-43 p.n.e.)
Seneka (4-65 n.e.)
Człowiek powinien żyć w zgodzie z własną naturą, która podlega pewnym ogólnym prawom przyrody
Mędrzec nie buntuje się przeciw prawom natury, ale stara się żyć w zgodzie z nimi
Żyć zgodnie z naturą to żyć ze zrozumieniem, że człowiek jest cząstką Wszechświata, elementem kosmicznego procesu
Człowieka mądrego cechuje apatia („stoicki spokój”), czyli wolność od namiętności i przywiązania, chłód emocjonalny
Źródłem wszelkiego zła są namiętności, ich skutki i przyczyny
Nie należy przejmować się tym, na co się nie ma wpływu
Cnota to harmonia z uniwersalną naturą, siłą boskiej opatrzności ukrytą pod postacią Losu i kierującą wszelkim istnieniem; rozum i doświadczenie pomagają nam odkryć drogę do tej harmonii, która wymaga cnót „doskonałych”: sprawiedliwości, odwagi i umiaru.
Epikureizm (1. wielka szkoła hellenistyczna, zwana Ogrodem)
Epikur (341-279 p.n.e.)
Szczęście to nieobecność bólu, brak cierpień cielesnych i niepokojów duchowych
Trzeba zrobić wszystko, aby usunąć aktualne i przyszłe źródła cierpień
Prawdziwym dobrem i szczęściem jest życie, a do podtrzymania życia potrzeba niewiele
Właściwie rozumiane szczęście leży w zasięgu każdego człowieka
Pronesis – mądrość praktyczna związana z tym, jak człowiek radzi sobie na co dzień
Umiejętność rozróżniania przyjemności naturalnych i koniecznych od nienaturalnych i niekoniecznych
Pochwała umiaru wiążącego się z wolnością wewnętrzną
„Czwórmian leczniczy” Epikura.
Bogów nie należy się lękać, bo nawet jeśli istnieją, to nie interesują się ludzkimi sprawami
Nie należy lękać się śmierci, bo gdzie jesteśmy my, tam nie ma śmierci, a gdzie jest śmierć, tam nie ma nas
Szczęście właściwie rozumiane jest dostępne dla każdego
Cierpienie jest łatwe do zniesienia albo trwa krótko
Racjonalizm genetyczny (definicja, ważniejsi przedstawiciele: Platon, Św. Augustyn, Kartezjusz).
Racjonalizm genetyczny (teoria poznania/natywizm)
Wątki zaczerpnięte z filozofii neoplatońskiej
Poznanie jako przypominanie (anamnesis), doświadczenie wewnętrzne (skierowanie się do duszy, odwrócenie od świata)
Dualizm duszy i ciała, świata empirycznego i duchowego
Wątpienie w poznanie zmysłowe
Zaufanie do matematyki i prawd abstrakcyjnych (rozumowych)
Metaforyka światła
Wątki związane z teologią chrześcijańską
Uznanie Boga za ostateczny stopień poznania
Idee platońskie jako myśli Boga
Boska iluminacja (łaska) dzięki której człowiek może poznać prawdę
Dubito ergo sum – Wątpię, więc jestem nawiązuje do tego Kartezjusz (Cogito ergo sum)
Umysł ludzki posiada wiedzę wrodzoną, wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego
Św. Augustyn (354-430 n.e.)
Filozof i teolog, jeden z ojców i doktorów Kościoła. Podłożył swoją myślą podwaliny pod katolicyzm, protestantyzm i prawosławie. Urodził się w Tagaście, a zmarł w Hipponie. Jego ojciec był poganinem, a matka chrześcijanką. O swoich przemianach duchowych, zafascynowaniu manicheizmem, sceptycyzmie i ostatecznym nawróceniu się na chrześcijaństwo pisze w „Wyznaniach”. W swojej refleksji łączy wątki zaczerpnięte z pism objawionych z filozofią neoplatońską. Jego dzieła to Wyznania, O życiu szczęśliwym, O porządku, Solilokwia, O nieśmiertelności duszy, O wolnej woli. Augustyn mieszał filozofię z teologią.
Kartezjusz (1596-1650)
Wychodząc, tak jak św. Augustyn z zasadniczego zwątpienia o wszystkim, co nazywamy poznaniem, dochodzi Kartezjusz do odkrycia, iż tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem myśli, więc stwierdza równocześnie istnienie myślących ludzi. Tak dochodzi do swego pierwszego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę, więc jestem”). Twierdził, że idee wrodzone nie są wynikiem działania przedmiotów zewnętrznych na umysł, lecz należą do umysłu jako jego własność. Są niezależne od woli, proste i jasne. „To bowiem co należy do rozumu ciemne dla niego być nie może”. Co istotne, idee wrodzone jako wpojone umysłowi przez Boga są niezawodne. Podczas gdy idee nabyte są wynikiem przypadkowego działania rzeczy na umysł, prawdziwość idei wrodzonych gwarantuje sam Bóg.
W przeciwieństwie do św. Augustyna Kartezjusz wyklucza poza myśleniem każdą inną treść świadomości: rozsądkowe myślenie jest jedynym źródłem prawdy, które posiadamy.
Empiryzm genetyczny (definicja, ważniejsi przedstawiciele: Arystoteles, Św. Tomasz, George Berkeley).
Empiryzm
Doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który głosi, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.
Empiryzm genetyczny
Wiedza pochodzi z doświadczenia zmysłowego. Umysł jest sam przez się niezapisaną tablicą (tabula rasa), którą dopiero wypełnia doświadczenie
Nie ma idei wrodzonych, wszystkie idee są nabyte
„Nie ma nic w umyśle, czego przedtem nie było w zmyśle”
Arystoteles
Będąc przyrodnikiem doceniał informacje zmysłowe. Skonstruował teorię empiryzmu genetycznego, przyjąwszy inne niż jego poprzednicy filozoficzne rozumienie człowieka - człowiek to „zwierzę rozumne”, zdolne do rozumowego poznania bytów materialnych, odbieranych poprzez zmysłowe wrażenia poznawcze. Koncepcje Arystotelesa doprecyzował i uzasadnił Tomasz z Akwinu.
Tomasz z Akwinu (1225-1274)
Filozof scholastyczny i teolog, członek zakonu dominikanów. Jeden z najwybitniejszych myślicieli w dziejach chrześcijaństwa. Święty Kościoła katolickiego, jeden z doktorów Kościoła. Autor m.in. Summy teologii, Komentarzy do dzieł Arystotelesa, O zasadach natury, komentarzy do ksiąg Starego Testamentu.
System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.
Władze poznawcze człowieka są albo zmysłowe, albo umysłowe. Władze wyższe posługują się niższymi, więc umysłowe zmysłowymi. Od władz niższych, zmysłowych, musi się też rozpoczynać proces poznania. W doczesnym życiu umysł, złączony z ciałem, nie może się obejść bez pośrednictwa zmysłów; zmierza jednak do umysłowego ujęcia rzeczy.
Tomasz tak jak Arystoteles dzielił rozum na czynny i bierny (patrz str. 13).
George Berkeley (1685-1753)
Anglikański duchowny i filozof. Urodził się w Irlandii. Walczył piórem i czynem z ateizmem i liberalizmem religijnym. W filozofii zajmował się głównie teorią poznania. Był empirystą, sensualistą i idealistą subiektywnym. W swoim filozofowaniu wyróżniał się śmiałością i konsekwencją. Poza filozofią interesował się również matematyką i optyką. Jego najbardziej znane dzieło to „Trzy dialogi między Hylasem a Philonousem. Przeciw sceptykom a ateistom”.
Berkeley uznał, że sama idea bytu obiektywnego jest błędna, bo nie można stwierdzić istnienia czegokolwiek w sposób obiektywny. Stworzył więc on pojęcie bytu obserwowanego, a ściślej mówiąc uznał, że coś istnieje dla nas wtedy i tylko wtedy, kiedy to możemy obserwować, natomiast gdy nie obserwujemy, nie możemy mieć pewności, czy to coś nadal istnieje.
Kontynuując ten tok rozumowania dochodzimy do wniosku, że jedyną rzeczą, którą jesteśmy w stanie stale obserwować – a zatem jedyną rzeczą, która dla nas zawsze istnieje – jesteśmy my sami. W pewnym sensie Berkeley doszedł do tego samego wniosku co Kartezjusz, dla niego jednak nawet istnienie samego siebie było niczym innym niż tylko postrzeganiem siebie, a nie pewnością obiektywnego istnienia.
Berkeley dowiódł, że wychodząc od czystego empiryzmu – czyli starając się wywieść całą naszą wiedzę z dochodzących do nas bodźców – dochodzi się nieuchronnie do odrzucenia idei substancjonalności – czyli obiektywnego istnienia świata materialnego. Jednak przy założeniu niesubstancjalności świata materialnego, zachodzi pytanie jak to się dzieje, że dochodzące do nas bodźce mają racjonalną strukturę i są powtarzalne. (przykład ze stołem)
Odpowiedzią Berkeleya było: dlatego, że ktoś przez stałą obserwację stale "podtrzymuje" istnienie racjonalnie skonstruowanego świata materialnego. Oczywiście ten "ktoś" musi to robić stale i jednocześnie mieć zdolność "widzenia wszystkiego na raz" – a zatem jest to nie kto inny, tylko Bóg. W ten sposób Berkeley "uratował" Boga w swoim systemie, a nawet nadał nowy, nieznany dotąd (w zachodniej filozofii) sens temu pojęciu. U Berkeley’a więc proces poznawania wymaga stałej interwencji Boga.
Sensualizm – poznanie dokonuje się wyłącznie drogą zmysłową.
Idealizm subiektywny (solipsyzm) – istnieję tylko ja i to, co spostrzegam. Świat składa się z moich spostrzeżeń zmysłowych.
Istnienie (esse) = Postrzeżenie (percipi)
Immaterializm (spirytualizm) – rzeczy są spostrzeżeniami, ale nie tylko ludzi, lecz także Boga; jako postrzeżenia Boże mają trwałość i jedność. „Nawet gdy żaden człowiek na nie nie patrzy, to jednak patrzy na nie Bóg, przeto istnieją bez przerwy”.
Filozofia Immanuela Kanta jako synteza racjonalizmu i empiryzmu.
Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe a priori (poznanie czyste, niezależne od doświadczenia). Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:
matematyczne
czysto przyrodoznawcze
metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).
Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami a posteriori.
Synteza racjonalizmu i empiryzmu
Do czasów Immanuela Kanta istniały dwa stanowiska w sprawie oceny źródeł poznania: racjonalizm i empiryzm.
Oba były jednostronne: racjonalizm cenił rozum, ale nie cenił zmysłów, empiryzm – odwrotnie, cenił zmysły, ale nie cenił rozumu. Kant ocenił obiektywnie oba źródła: oba w jego przekonaniu są niezbędne do poznania i są równouprawnione. Według Kanta aby poznać rzecz, trzeba najpierw wejść z nią w kontakt, czego mogą dokonać jedynie zmysły, następnie trzeba ją zrozumieć, co znów uczynić może tylko rozum.
To była nauka Kanta „o dwóch pniach poznania’’, stanowiąca wielką syntezę racjonalizmu i empiryzmu.
Poglądy etyczne Immanuela Kanta
Etyka autonomiczna
Uzasadnienia słuszności czynów człowiek powinien poszukiwać w sobie samym. Wg Kanta czynnikiem kształtującym działania moralne jest rozum, który jest taki sam u każdego człowieka, zatem wybory racjonalne są wyborami moralnymi.
Etyka obowiązku i powinności/deontologiczna (deon – powinność, obowiązek)
Koncepcja Kanta ma charakter deontologiczny, gdyż kładzie nacisk na obowiązek (powinność moralną)
Etyki deontologiczne koncentrują się na zasadach i powinnościach, które mają charakter powszechnie i absolutnie obowiązujący
W postępowaniu moralnym liczy się głównie wzgląd na zasady, intencje czynów
Czyn jest moralnie dobry nie dlatego, że prowadzi do pożądanych skutków, ale dlatego, że wynika z przestrzegania moralnego prawa
Kant poszukiwał prawa moralnego, odkrywanego przez człowieka za pomocą rozumu w taki sam sposób, w jaki odkrywa się prawa przyrodnicze. Poszukiwał zatem najwyższej, absolutnie obowiązującej, uniwersalnej zasady moralnej wyrażonej w formie kategorycznej. Nazwał tę zasadę mianem imperatywu kategorycznego.
Imperatyw kategoryczny, został przez Kanta sformułowany w 3 wersjach, które uwzględniają formalne warunki, ażeby działanie człowieka mogło być ocenione jako moralne.
Działanie jest moralne jeżeli:
Jest uniwersalne i zgodne z innymi działaniami (-działania muszą być moralnie spójne)
Respektuje istotę rozumną jako cel wszelkich działań (-każdemu człowiekowi należy się szacunek,- nie powinien być wykorzystywany i traktowany instrumentalnie)
Respektuje autonomię rozumnej istoty (- prawo moralne nie pochodzi z zewnątrz, lecz jest częścią natury człowieka)
Moralność nie zależy od czynników zewnętrznych (autorytetu, religii, prawa, tradycji, obyczajów, doświadczenia, dążenia do szczęścia, skłonności, namiętności).
Moralność ma charakter a priori (niezależny od doświadczenia); czyn prawdziwie moralny musi być czynem wolnym, zależnym tylko od człowieka.
Jedynie wola zdeterminowana przez rozum jest dobra.
Zastosowanie imperatywu kategorycznego do naszych chceń jest tym, co Kant nazywa działaniem z obowiązku i dla czego żywi wielki respekt.
Do zachowań moralnych wzywa nas, płynący z rozumu głos „To twój obowiązek!”. Głos ten wyprowadza nas ze świata uczuć, przypadkowości i skończoności naszej natury.
Filozofia G.W. F. Hegla (idealizm ewolucyjny, metoda dialektyczna, trzy etapy zyskiwania przez „ducha świata” samowiedzy).
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)
Idealizm ewolucyjny
Myśl jest pierwotna, rzeczy zaś są jej wytworami
Byt, jak myśl, jest natury logicznej
składnikiem bytu jest to samo, co jest składnikiem myśli logicznej - pojęcie
ogólność, która jest istotą pojęć, jest też istotą bytu
Wszystko, co jednostkowe, jest tylko wtórnym przejawem bytu (Hegel pomijał więc własności jednostkowe, a nacisk kładł na własności ogólne)
Kładł nacisk na całość bytu: tylko w całości byt jest absolutem
byt jest racjonalny i logiczny tylko, gdy jest w całości
poszczególne fakty (które empiryści uważają za byt) nie są racjonalne, ale nie są też bytem
prawdą może być jedynie twierdzenie o całości bytu
Byt musi być w swej istocie zmienny, bo inaczej nie mógłby wyłonić z siebie tej mnogości
postaci, która go cechuje
byt rozwija się nieustannie i wyłania coraz to nowe postacie
byt ma więc naturę ewolucyjną
Rozwój bytu podlega prawom logicznym – każdy jego stan wynika logicznie z poprzedniego
to, co wynika logicznie, jest konieczne cała rzeczywistość jest konieczna
co jest konieczne, to jest zgodne z rozumem cała rzeczywistość jest rozumna
Byt jest zmienny, w naturze bytu leży, iż rozwija się i wyłania z siebie coraz wyższe postacie bytu.
Metoda dialektyczna
Metoda dialektyczna Hegla opiera się na sprzeczności pojęć - odnośne pojęcia układają się w pary pojęć sprzecznych, które Hegel nazywa tezą i antytezą, po ich starciu wyłania się synteza - nowa jakość. Wszystko toczy się tzw. trójrytmem. Przykładem syntezy bytu i niebytu wg Hegla jest pojęcie stawania się. Każda istota bytu jest niezbędnym ogniwem rozwoju.
Żadne twierdzenie nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz zespalają się ze sobą, nie są stanowczymi przeciwieństwami. Prawda mieści się zarówno w twierdzeniu, jak w jego zaprzeczeniu, a więc w twierdzeniu, które jest z nim sprzeczne. Myśl nie powinna, a nawet nie może unikać sprzeczności, nie może się bez nich obejść, one prowadzą przez dialektyczny proces myśli do pełnej prawdy.
Trzy etapy zyskiwania przez „ducha świata” samowiedzy
1. Duch subiektywny. "Duch świata" uświadamia sobie siebie w jednostce. Wolność jest związana z konkretną indywidualną sferą wewnętrzną.
2. Duch obiektywny. Kolejnym stopniem samorozwoju ducha, w którym ten się obiektywizuje, jest rodzina, społeczeństwo, państwo.
3. Duch absolutny. Najwyższy stopień samorozwoju ducha urzeczywistnia się w sztuce, religii i filozofii. Filozofia jest najwyższą formą rozumu, bo w niej duch zgłębia swą własną działalność w dziejach.
Pojęcie piękna w filozofii starożytnej Grecji (poglądy pitagorejczyków, sofistów, Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Plotyna).
Definicja piękna Arystotelesa:
Piękne jest to, co samo przez się cenne, a zarazem dla nas przyjemne. (piękno występuje tu jako wartość)
Każde piękno jest dobrem, ale nie każde dobro jest pięknem. Pięknem jest więc to, co jest zarazem dobrem i przyjemnością.
Jakie własności muszą posiadać rzeczy, by były piękne? ład, proporcja, wielkość, odpowiedniość.
Piękno jest różnorodne, bo jego istota leży we właściwych kształtach, odpowiedniej mierze i wielkości.
Platońska koncepcja piękna:
Idea piękna oparta jest na spirytualizmie idealistycznym – filozofii zakładającej istnienie ciał i dusz. Ciała przemijają, są nietrwałe, a dusze są niezmienne i doskonalsze. Natomiast od dusz doskonalsze są idee. Dlatego estetyka to nie tylko ciała i dusze, ale też idee.
Najwyżej stoi idea piękna – samo piękno. Piękno ciał i dusz przemija, a idea trwa wiecznie. Jako ludzie nie możemy jej zobaczyć.
Definicja piękna Plotyna
Zerwał ze starym sposobem definiowania piękna jako symmetrii (co wywodziło się od pitagorejczyków). Piękno nie polega na relacjach, stosunkach, proporcjach, bo dostrzegalibyśmy je w tym, co złożone, a tak nie jest. Ludzie piękno widzą w tym, co poszczególne - barwie, błyskawicy, złocie. O pięknie nie przesądza układ części, piękno jest jakością. Ci, którzy piękna szukają w rzeczach złożonych i mówią o symmetrii, mówią tylko o zewnętrznych objawach piękna. Istotą piękna nie jest symmetria, ale to, co przez nią prześwieca - jedność.
Piękne są kształty zewnętrzne, jeśli mają źródło w kształtach wewnętrznych.
Jeśli ktoś jest piękny (dusza), to postrzega piękno od pierwszego wejrzenia, bez żadnych badań relacji i rekonstrukcji.
Sofiści
Jako pierwsi zdefiniowali piękno:
Piękne jest to, co przyjemne dla oczu i uszu.
Odwołują się, jak widać, do zmysłów (definicja sensualistyczna), a także do przyjemności (hedonistyczna)
Definicja zrywa z tradycją katartycznego wyróżnika piękna (odrzuca w ogóle katharsis), doskonalenia duchowego itp. Nawet muzykę traktowali tylko hedonistycznie.
Pitagorejczycy
Piękno to ład i miara, bo istota piękna leży w symetrii, harmonii.
Brzydkie jest to, czemu brak miary.
Wszystko, co dobre, jest piękne, a piękne nie może być bez miary.
Piękno polega na doskonałej strukturze, wynikającej właśnie z proporcji części, harmonijnego ich układu. Dowodzili, że jest cechą obiektywną.
Sokrates
Piękno jest jedyną rzeczą boską i widzialną jednocześnie.
Podstawowe kategorie estetyczne w starożytnej Grecji (piękno, harmonia, sztuka, katharsis, mimesis, kontemplacja, trójjedyna choreia, kalokaghatia).
Katharsis (oczyszczenie)
Uwolnienie cierpienia, odreagowanie zablokowanego napięcia, stłumionych emocji, skrępowanych myśli i wyobrażeń, które podlegały kontroli mechanizmów obronnych, ego lub kontroli społecznej. Uwolnieniu podlegają przede wszystkim kompleksy psychiczne. Za twórcę koncepcji katharsis uważa się Arystotelesa.
Uczucie katharsis wywołuje dzieło wzbudzające w nas pozytywne uczucia, które nam się podoba itp.
Coś jest katartyczne – jeśli nas porusza, wzbudza pozytywną reakcję.
U Greków pojęcie katharsis łączyło się z mimesis.
Mimesis (imitacja, podobieństwo)
Zasada twórczego naśladownictwa natury bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć. Zasada ta powstała w antyku, po raz pierwszy opisał ją Platon w swoich dialogach Ion i Państwo, Arystoteles natomiast poświęcił jej dzieło Poetyka. Później przejął ją renesans, gdzie wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna. Postępowali oni według formuły Horacego, który uważał, że poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód.
Mimesis to realizm, odwoływanie się do rzeczywistości.
Trójjedyna choreia
Muzyka grecka była sztuką synkretyczną, łączyła się nierozerwalnie z poezją i tańcem. Mówimy o tzw. trójjedynej chorei: taniec, słowo, muzyka, sprzężone ze sobą. Każde wpływa na każde, osobno nie istnieją. Nie istniała czysta muzyka instrumentalna jako samodzielna kategoria, aczkolwiek istniały w Grecji szkoły kitarzystów (kitary) i aleutów (aulosy). Z muzyką grecką nierozerwalnie związane są takie pojęcia jak katharsis, mimesis oraz ethos.
Praktyki określane jako katharsis i mimesis odbywały się w jaskiniach podczas rytuałów, kapłan prowadził trójjedyną choreę – czyli liturgię.
Trójjedyna chorea nie była zespoleniem tych trzech rzeczy – muzyki, tańca i poezji. U Greków było to trójjedne, po prostu jednia, także dlatego, że nie znali wcześniej osobno poezji, tańca, muzyki – nie mieli pojęciowej wykładni, choć może je praktykowali. Uważa się, że wyłoniły się z trójjedynej chorei – choć właściwie nie ma na to mocnych dowodów.
Udział w trójjedynej chorei powodował katharsis – oczyszczenie duszy. Ale poprzez mimesis.
Oczyszczenie duszy możliwe było, jak powiedział Arystoteles, dzięki wyładowaniu emocjonalnemu – w tym sensie, że było to uzewnętrznienie uczuć (=mimesis). Było to poruszenie emocjonalne związane z ekspresją.
Kalokagathia
Połączenie dobra z pięknem. Trzy główne wartości: piękno (estetyka), dobro (etyka), prawda (logika) pojęcia z nawiasów nie były jeszcze znane w starożytności.
Pierwszy filozof używający pojęcia kalokagathia to Arystoteles (wg niego oznaczającą życie cnotliwe, najwyższą z cnót, umiejętność czynienia dobra dla samego dobra).
Pojęcie związane z kalokagathia to kalos-kai- agathos (piękno-prawda-dobro). Ideał rozwoju człowieka łączącego piękno zewnętrzne i piękno ducha.
Piękno
Pojęcie piękna w kulturze starożytnych Greków nie było ściśle związane z estetyką. Obejmowało też myśli, charaktery i obyczaje. Sofiści jako pierwsi zdefiniowali piękno- ‘Piękne jest to, co przyjemne dla oczu i uszu’. Odwołują się do zmysłów (definicja sensualistyczna), a także do przyjemności (hedonistyczna).
Koncepcja platońsko-pitagorejska piękna:
Piękno to ład i miara, bo istota piękna leży w symetrii, harmonii.
Brzydkie jest to, czemu brak miary.
Wszystko, co dobre, jest piękne, a piękne nie może być bez miary.
Platońska koncepcja piękna:
Idea piękna oparta jest na spirytualizmie idealistycznym – filozofii zakładającej istnienie ciał i dusz. Ciała przemijają, są nietrwałe, a dusze są niezmienne i doskonalsze. Natomiast od dusz doskonalsze są idee. Dlatego estetyka to nie tylko ciała i dusze, ale też idee.
Najwyżej stoi idea piękna – samo piękno. Piękno ciał i dusz przemija, a idea trwa wiecznie. Jako ludzie nie możemy jej zobaczyć.
Definicja piękna Arystotelesa:
Piękne jest to, co samo przez się cenne, a zarazem dla nas przyjemne. (piękno występuje tu jako wartość)
Każde piękno jest dobrem, ale nie każde dobro jest pięknem. Pięknem jest więc to, co jest zarazem dobrem i przyjemnością.
Jakie własności muszą posiadać rzeczy, by były piękne? ład, proporcja, wielkość, odpowiedniość.
Piękno jest różnorodne, bo jego istota leży we właściwych kształtach, odpowiedniej mierze i wielkości.
Sztuka (techne)
Grecy za techne uważali przede wszystkim aktywność intelektualną.
Sztuka ma u swoich podstaw coś niezbędnego – wiedzę, znajomość zasad, umiejętność posługiwania się regułami. U podstaw tego stał intelekt, znajomość reguł, umiejętność wykorzystywania sposobu działania np. urządzeń, by coś wytworzyć.
Kluczem do zrozumienia pojęcia techne oprócz intelektu jest też wytwarzanie, wytwór.
Aby wytwarzać, należy dysponować wiedzą, regułami, nie można kierować się natchnieniem, talentem wrodzonym, czy zdolnością manualną połączoną z podpatrywaniem innych.
Zakres techne jest szeroki, znacznie szerszy niż naszej „sztuki” – zalicza się do niej nie tylko malowanie obrazów itp., lecz także np. kowalstwo, szewstwo, itd.
Podział sztuk
Wolne – nie wymagają wysiłku, traktowano je jako wyższe.
Służebne – wymagają siły fizycznej.
Harmonia
Pitagorejczycy nie posługiwali się pojęciem „piękno”, lecz „harmonia” właśnie.
Filolaos sformułował taką definicję harmonii: harmonia jest zjednoczeniem rzeczy różnorodnych i zmieszanych, zestrojeniem różnie nastrojonych.
Etymologicznie harmonia = zestrój, zjednoczenie, zgodność składników.
Prace z zakresu akustyki miały dla Pitagorejczyków wielkie znaczenie, to one pozwoliły im wypowiadać się na temat harmonii i opracować zestawienie harmonii muzycznych.
Dwa znaczenia harmonii:
szerokie – harmonia jest rzeczą ładu, prawidłowości w układzie części
wąskie – harmonia jest rzeczą liczby, miary, a więc jest to symetria
Kontemplacja
-W filozoficznych doktrynach mistycznych sposób lub rodzaj najwyższego poznania, polegający na oglądzie intuicyjnym, sposób poznania prawdy poprzez oświecenie przez Boga w czasie mistycznej kontemplacji pozwalającej na osiągnięcie jej pełni i pewności. Jest ważną metodą zachowań w wielu systemach religijnych, takich jak: hinduizm, buddyzm.
Greckie koncepcje mimesis.
Mimesis pojawia się w V wieku p.n.e. – gdy zaczyna kształtować się myśl estetyczna, następuje znamienna ewolucja kulturowa: Grecy odchodzą od sztuki symbolicznej, schematycznej, od syntetycznego języka sztuki. Wtedy mimesis nie odnosiło się do naśladownictwa. Źródłosłów nie jest pragrecki, nie ma mimesis np. u Homera. Uważa się, że słowo to dotarło z praktykami orfickimi – po raz pierwszy użyte w trójjedynej chorei.
Mimesis było to wyładowanie uczuć, wyrażanie ich. Jeśli przełożyć to na sztukę – sztuka ekspresyjna. Trójjedyna chorea związana jest z wyrażaniem emocji, uczuciowym zaangażowaniem kapłana (mimesis umożliwia katharsis).
Mimesis nie dotyczyło poezji, sztuk plastycznych itp., a głównie muzyki i tańca.
Pitagorejska koncepcja mimesis – Dotyczyła głównie muzyki, związana była też z liturgią.
Również uznawano przejście od mimesis do katharsis.
Mimesis była wyrwaniem się od ziemskich obciążeń, tym, co nietrwałe. Jednak doznawał tego teraz nie tylko kapłan, ale wszyscy uczestnicy trójjedynej chorei.
(dużą rolę odgrywa tu muzyka sfer, człowiek naśladując ruchy kapłana w rytm muzyki, dzięki temu, że jest istotą duchową, może osiągnąć katharsis, włączyć się w harmonię kosmiczną)
Koncepcja jońska – głównie Demokryta (on się najczęściej o niej wypowiadał).
Mimesis to naśladowanie czynności zwierząt (ludzie stali się architektami i budowniczymi dzięki obserwacji czynności jaskółek, tkactwo wzięło się z obserwowania pająków i inne tego typu teorie).
A czemu sprowadził mimesis z identyfikowania się z wszechczymś do identyfikacji z naturą?
Demokryt przekonany był (jak zresztą Jończycy i większość Greków), że umysł ludzki jest bierny – tylko odtwarza to, co znajdzie w przyrodzie, nic nie tworzy sam z siebie.
Mimesis w tym rozumieniu nie dotyczy malarstwa, rzeźby, poezji – nie oznacza odtwarzania np. jakichś widoków.
Koncepcja Sokratesa. Odnosił on swoje rozważania dotyczące mimesis do malarstwa.
Źródłem naszej wiedzy o tym są wspomnienia Ksenofonta o Sokratesie.
Sokrates nie używał terminu mimesis, ale śmiało można o nim mówić, gdyż powiadał "podobizna, zobrazowanie".
Naśladownictwo zewnętrznego kształtu rzeczy jest w malarstwie, rzeźbie najbardziej pociągające. Malarstwo bardzo sugestywnie oddaje to, co rzeczy mają w sobie szczególnego.
Mówi głównie o martwej naturze. Chodzi nie tylko o zewnętrzny kształt oddany dzięki umiejętnościom warsztatu iluzjonistycznego - ważne jest też to, że nie jest to kopiowanie - sztuka odtwarza, ale też selekcjonuje, oddaje to, co najbardziej pociąga w zewnętrzności odtwarzanej rzeczy.
Platon - sformułował dwa ujęcia mimesis:
- kontynuacja pitagorejskiego (dotyczy muzyki, tańca, łączy się z pitagorejską koncepcją katharsis, ale mimesis, dzięki muzyce, tańcom, ma pozytywny wpływ na charakter człowieka)
- dotyczące sztuk plastycznych (malarstwo, rzeźba) i trochę poezji (choć jej nie uważał za sztukę) krytykuje bardzo tę mimesis
Sztuka mimetyczna to nic innego, jak kopiowanie. Im Platon był starszy, tym bardziej zawzięty na te sztuki mimetyczne i poezję. Mówił: Malarstwo nic innego nie robi, tylko naśladuje.
Zadaniem sztuki nie powinno być oddawanie wyglądów rzeczy, lecz wieczystych form, odwiecznych praw Bytu.
Naśladownictwo stroni od prawdy - mówi. Widok nie ma nic wspólnego z prawdą myślenie metafizyka.
Arystoteles
Mimesis dotyczy głównie poezji - literatury pięknej. Kładzie nacisk na dramaty. Najważniejszą cechą poezji jest mimesis. Bada też czynności mima - aktora. Zastanawiał się, na czym polega dobre aktorstwo; nie na zwykłym naśladowaniu, tylko na powoływaniu do istnienia czegoś, co nie jest tylko kopiowaniem, lecz przedstawieniem wydarzeń, charakterów.
U Arystotelesa nie ma mowy o żadnym dosłownym naśladowaniu, naturalizmie itp. Sztuka stwarza coś, z czym w rzeczywistości naśladowanej nie mamy do czynienia. To własność bytu, a nie ludzkich przeżyć.
Klasycyzm i romantyzm jako dwa style estetyczne (charakterystyka, porównanie).
Znaczenia słowa „klasyczny” w odniesieniu do sztuki
Doskonały, wzorcowy, powszechnie uznawany
Starożytny, grecki
Naśladujący wzory starożytne i podobny do nich
Zgodny z obowiązującym kanonem
Typowy, ustalony, przyjęty za normę, mający za sobą tradycję
Posiadający takie cechy jak: harmonia, umiar, równowaga, spokój
Składniki ideologii klasycznej
Obiektywizm estetyczny
Zbliżenie pojęcia piękna i sztuki
Intelektualizm estetyczny
Dbałość o piękno formy i regularnego układu
Autonomizacja sztuki
Obiektywizm estetyczny
Przekonanie, że piękno jest obiektywne, niezmienne i nieprzemijające. Jest ono w rzeczach pięknych, a nie w subiektywnej percepcji, umyśle bądź konwencji
Wzorowanie się w sztuce na naturze i proporcjach dobrze zbudowanego człowieka. Przekonanie, że piękno ma charakter obiektywny
Sztuka jako wydobywanie z natury tego, co niezmienne (podjęcie wątków neoplatońskich, które kultywowała Akademia Florencka)
Zbliżenie pojęcia piękna i sztuki
Piękno jest wszędzie, a w szczególności w dziele sztuki. Zależy ono od właściwych proporcji, od zgodności między częściami, od utrzymania miary
W sztuce chodzi o docieranie do doskonałego porządku, wydobywanie piękna
Piękno jest zrealizowane w naturze, która jest niezastąpionym wzorem dla sztuki
Intelektualizm estetyczny
Piękno jest rzeczą wiedzy. W sztuce nie wystarczy widzieć, ale trzeba też wiedzieć
Istotne są systemy i teorie. Pisał o tym i w praktyce stosował Leonardo da Vinci
Piękno jest związane z rozumem. Trzeba je badać i poznać, a nie wymyślać i improwizować
Idea doskonałości angażuje artystę poznawczo, co znajduje odzwierciedlenie w dziełach
Artysta nie jest na służbie, nie jest anonimowy, ale otwarcie dyskutuje na temat sztuki
Piękno formy, doskonałego rozkładu
Klasyczne piękno poddaje się ogólnym regułom
Piękno tkwi zarówno w formie i treści oraz zgodności między nimi
Ważne dla sztuki jest naukowe (matematyczne) studiowanie perspektywy
Autonomizacja sztuki
Uwolnienie sztuki od funkcji służebnej wobec celów religijnych, moralnych
Sztuka zyskiwała na znaczeniu jako samodzielna, autonomiczna dyscyplina
Początek i przemiany pojęcia romantyzmu
Początkowo (w XVII w.) wyraz ten był używany bez związku ze sztuką i teorią. Oznaczał zazwyczaj rzeczy nastrojowe, widoki, miejsca, spotkania i wydarzenia. Oznaczał również rzeczy nieprawdopodobne, nierealne, ekstrawagancję i donkiszoterię.
Etymologicznie wywodzi się od romansu. Romantycznymi nazywano scenerie znane z romansów oraz ludzi nadających się na ich bohaterów
Do słownictwa literatury i sztuki wyraz „romantyzm” wszedł w 1798r. dzięki braciom Schlegel
Fryderyk Schlegel rozumiał „romantyzm” panhistorycznie. Wiązał go z indywidualizmem, groteskowością, „pełnią życia”, względną obojętnością wobec form i reguł
Wspólnota sztuk (fr. Correspondance des arts)
Była to wewnętrzna jednia sztuk, związana z koncepcjami orfickimi. Wyjście poza wąsko rozumiane dyscypliny artystyczne i dziedziny sztuki
Synestezja – przenikanie i wymiana różnych wrażeń zmysłowych. Możliwość wzajemnego oddziaływania na siebie zmysłów. Uwrażliwienie na bogactwo i wielość sztuk
Chodziło o odnalezienie tego, co wspólne w malarstwie, architekturze i literaturze. Chodziło o integrację sztuk na najbardziej podstawowym poziomie
Nie było to poszukiwanie nowej dziedziny sztuki opartej na syntezie
Idea correspondance służyła spotęgowaniu inspiracji twórczej, odświeżeniu i rozszerzeniu wrażliwości
Correspondance wstrząsała świadomością artysty
Wiązała się z panpoetyzmem – romantyczną wizją świata
Cechy charakterystyczne romantyzmu
Podkreślanie roli uczucia, popędu, entuzjazmu, wiary, instynktu, wyobraźni, intuicji
Przekonanie, że wyobraźnia jest bogatsza od rzeczywistości
Panpoetyzm
Przewaga ducha (treści) nad formą
Amorfizm – opozycja wobec właściwego klasykom dążenia do formy i harmonii
Bunt wobec konwencji, społeczeństwa, zastanych reguł, formuł i kanonów
Wyrażanie wolności i domaganie się jej w różnych dziedzinach życia
Kult indywidualizmu i subiektywizmu
Heteronomiczność sztuki, dążenie do złączenia z innymi rodzajami działam
Symboliczność
Harmonia przeciwieństw, łączenie antynomii
Ruchliwość, dynamika
| PIĘKNO KLASYCZNE | PIĘKNO ROMANTYCZNE |
|---|---|
Proporcja Harmonijny ład Układ części Spokój Umiar Obiektywizm Intelektualizm |
Amorfizm Konflikt Antynomie Wyobraźnia Głębia Tajemniczość Subiektywizm Uczucia Dziwność Ułuda Malowniczość |
Ważniejsze teorie przeżyć estetycznych (skupienie, kontemplacja, upojenie, empatia, teoria Arystotelesa, teoria Immanuela Kanta, teoria Artura Schopenhauera, teoria Romana Ingardena).
Przeżycie estetyczne – przeżycie wobec piękna i sztuki , widziano w nim główne zagadnienie estetyki . Wypowiedzi o przeżyciu estetycznym zaczynają się od Pitagorasa, który postawę estetyczną utożsamiał z postawą widza igrzysk. Trudno utworzyć definicję przeżycia estetycznego, wyodrębnia się własności pokrewne pięknu, takie jak: wzniosłość, malowniczość, wdzięk, tragizm, komizm – pojęcia te traktuje się właśnie jako przeżycia estetyczne.
Skupienie – teoria Pitagorasa, która mówi o tym, że aby przeżywać piękno trzeba je oglądać; aby spostrzec piękno należy na nim skupić wzrok. Później do myśli tej dołączono także zmysł słuchu – aby uchwycić piękno melodii należy skupić na niej słuch i uwagę.
Upojenie – teoria, która pojawiła się dopiero w XIXw., po okresie pozytywizmu. Zwolennicy tej teorii twierdzili, że przeżycie estetyczne jest czystą emocją, czystym upojeniem. Wg Edwarda Ambrowskiego przeżycie estetyczne nie ma miejsca dopóki działa intelekt. Ta koncepcja przeżyć estetycznych wypłynęła jako koncepcja poezji, ale mogła być stosowana do całej sztuki i wszystkich przeżyć estetycznych.
Empatia – teoria związana z uczuciami, Zwolennicy teorii za pozorne mieli uczucia smutku, wesela i strachu, jakie widz czy czytelnik przeżywa. Cechą uczuć pozornych jest, że nawet gdy są przykre, nie zakłócają przyjemności. Różni uczeni różnie interpretowali wczuwanie: jedni – jako pierwotny, nie dający się wyjaśnić instynkt, inni – jako wynik doświadczenia i kojarzeń.
Arystoteles
Starożytni Grecy uważali, iż narządami postrzegania piękna są: oczy, które widzą symetrię i uszy, które słyszą harmonię. Aby spostrzec piękno należy na nim skupić wzrok, aby uchwycić piękno melodii należy skupić na niej słuch i uwagę. O pięknie poezji również poucza słuch. Taka koncepcja – że spostrzeżenie piękna polega na skupieniu zmysłu – odpowiadała Grekom i stanowiła punk wyjścia ich estetyki.
Ten pierwszy pogląd na przeżycia estetyczne, utożsamiające je z przeżyciami widza (i słuchacza), wcześnie został w Grecji przedstawiony w sposób dojrzały przez Arystotelesa. W jego teorii zawartych jest sześć cech przeżycia, jakiego doznajemy zajmując „postawę widza”: a) intensywność przeżywania przyjemności, b) zawieszenie działania woli człowieka, c) różne stopnie natężenia przeżycia – nadmiar przeżycia, d) przeżycie właściwe tylko człowiekowi, e)przeżycie pochodzące ze zmysłów, f) przyjemność pochodząca z samych wrażeń.
Immanuel Kant
Przeżycie estetyczne, które nie jest aktem poznania jest czymś więcej niż przyjemnością dla umysłu. Kant nadał właściwości przeżyciu estetycznemu, takie jak bezinteresowność, bezpojęciowość, formalność, praca całego umysłu, powierzchowność.
Teoria bezinteresowności mówi, że warunkiem przeżycia estetycznego jest chwilowe usunięcie ze świadomości spraw, które zaprzątają nasz umysł. Kant pogląd ten rozwinął i przyczynił się do jego powodzenia. Uważał on, że bezinteresowność jest jedną z kilku cech określających przeżycie estetyczne.