Podstawowy kurs filozofii w pigułce

WSTĘP - PRZEDMIOT FILOZOFII. DZIEDZINY FILOZOFII

Pojecie filozofii, a więc "umiłowania mądrości" łączy się z wielowymiarową refleksją nad rzeczywistością. Wraz ze złożonością rzeczywistości mamy do czynienia z wieloma dziedzinami filozofii. Wymieńmy najważniejsze i przyjrzyjmy się im.

*) Ontologia /metafizyka/

Ontologia to wg "Lexicon Philosophorum" dziedzina poświęcona "pierwszym zasadom" oraz "ostatecznym przyczynom" bytu. Ontologia jest również określana jako refleksja "o bycie jako takim", której cel stanowi dociekanie natury tego wszystkiego, co istnieje, a więc tego, co "jest", tak w sferze realnej (rzeczy zdarzenia, procesy), jak wyabstrahowanej (kategorie, pojęcia).

*) Epistemologia /filozofia poznania, gnozeologia, gnozjologia, teoria poznania/

Dziedzina ta zajmuje się poznaniem bytu. Pragnie ona m.in. sformułować odpowiedzi na następujące kwestie: Co stanowi istotę poznania, jaka jest geneza poznania, jakie są warunki poznania? Zajmuje się ona także problematyką podmiotu poznania, przedmiotu poznania, aktu poznania. Pyta także o granice poznania. Każdy znaczący filozof przedstawiał jakąś teorię epistemologiczną.

Pośród teorii poznania odnajdziemy zarówno teorie racjonalne (za kryterium poznania przyjmują one np. sprawdzalność, czy też falsyfikowalność twierdzeń; np. teoria Arystotelesa) oraz teorie irracjonalne (za kryterium poznania uznają one specyficzne przeżycie, jak np. ekstazę, nadprzyrodzone oświecenie, iluminację itp.).

Niektóre z teorii epistemologicznych mówią, iż źródło naszego poznania wiąże się z doświadczeniem zmysłowym (John Locke), inne zaś teorie kładą nacisk na rozum (Kartezjusz).

W związku z problematyką tutaj poruszona warto także wymienić takie pojęcia jak: 1) agnostycyzm, a więc negację możności poznania, czy to całości uniwersum, czy tez jego części, 2) sceptycyzm, związany z wysuwaniem różnego rodzaju wątpliwości wobec twierdzeń.

*) Aksjologia

Terminem tym określamy ogólną teorię wartości. Aksjologia zajmuje się badaniem natury wartości, zarówno etycznych, estetycznych, witalnych (kwestia wyróżnienia poszczególnych grup zależy od przyjęcia danego systemu aksjologicznego) a także problematykę genezy wartości, sposób ich bytowania, strukturę wartości oraz ich hierarchię, zasady funkcjonowania, ich zmienność na tle czasu oraz przestrzeni, a także ewentualną zależność od różnych innych elementów z jakimi mamy od czynienia w obrębie rzeczywistości (ludzkiej oraz pozaludzkiej). Aksjologia poświęca także uwagę problematyce poznania wartości.

*) Antropologia filozoficzna /filozofia człowieka/

Przedmiotem tej dziedziny filozofii jest szeroko pojęta problematyka związana z człowiekiem. Antropologia filozoficzna ujmuje byt ludzki w sposób wieloaspektowy, zarówno w wymiarze ontologicznym (metafizycznym), etyczno moralnym, psychologicznym, kulturowym, społecznym etc. Antropologia filozoficzna zamierza także udzielić całościowej odpowiedzi na pytanie "kim jest człowiek" oraz dokonać opisu jego struktury ontycznej i miejsca, jakie byt ludzki zajmuje wśród bytów innych. Omawiana dyscyplina jest rozwijana od czasów starożytnych. Od tamtych wchodziła ona w rozliczne związki z innymi dziedzinami filozoficznymi. Antropologia filozoficzna ma wiele obszarów stycznych z takimi dyscyplinami, jak antropologia biologiczna oraz kulturowa, socjologia, psychologia, medycyna.

Zarazem interesująca nas dyscyplina zyskuje znaczną autonomię w takich nurtach, jak filozofia życia czy egzystencjalizm. U podstaw wyodrębnienia antropologii filozoficznej znajduje się przekonanie o szczególnym specyficznym charakterze problematyki filozoficznej, jaka związana jest z człowiekiem. Niejednokrotnie w przypadku uprawiania antropologii filozoficznej mamy do czynienia z przyjętymi przesłankami światopoglądowymi, o charakterze np. religijnym.

Filozofia człowieka zazwyczaj posiada (choć nie musi) charakter antropocentryczny. W przypadku niektórych ujęć może ona przyjmować charakter metanauki, a więc stanowić metodologię innych nauk traktujących o człowieku, uznanych w takim wypadku za nauki szczegółowe. Antropologia filozoficzna może niejednokrotnie przyjmować zabarwienie praktyczne, zbliżając się tym samym do prakseologii, czy też być niejako "sztuką życia".

W szerokim rozumieniu antropologia ("ánthropos" - człowiek, "logos" - nauka) jest nauką porównawczą o człowieku, o jego pochodzeniu, rozwoju (włączając w to rozwój osobniczy i rodowy) a także zróżnicowaniu na tle ras. Nazwa wprowadzona została przez lekarza i teologa niemieckiego Magnusa Hundta (1449-1519) w pracy "Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus" (1501). W 1684 r. Bernier naukowo sklasyfikował cztery rasy ludzkie, co można uznać za początek właściwej antropologii naukowej. W 1760 r. Camper wprowadził pomiary kąta twarzowego. W 1776 J.F. Blumenbach przedstawił w swoim dziele klasyfikację pięciu ras, a także zdefiniował antropologię.

Pierwsza polska praca antropologiczna to praca W Surowieckiego z 1824 r., "Śledzenie początków narodów słowiańskich". W 1842 r. Retzius stworzył nową metodę klasyfikowania ras (wskaźniki ilorazowe związane z pomiarami czaszki). W 1858 r. Broca, twórca szkoły francuskiej a antropologii założył w Paryżu laboratorium antropologiczne, a rok później Towarzystwo Antropologiczne. Istotne znaczenie miał dla rozwoju tej dziedziny darwinizm.

Antropologia w sensie szerszym obejmuje różnorakie aspekty: obok antropologii przyrodniczej wyróżnia się także antropologię filozoficzną, antropologię religijną, antropologię kulturową, społeczną.

*) Etyka

Dziedzina ta zajmuje się takimi kategoriami jak dobro czy zło moralne, wartości moralne, sumienie, powinność moralna, odpowiedzialność, zasady i normy moralne. Możemy wyróżnić różne działy oraz sposoby uprawiania refleksji etycznej (np. etyka aksjologiczna, oparta na pojęciu wartości oraz deontologia, oparta na pojęciu powinności).

W kontekście relacji zachodzących pomiędzy moralnością a rzeczywistością społeczno polityczną wyróżnić możemy następujące sposoby zachowań:

1. Zasada nadrzędności norm moralnych nad normami politycznymi; głosi ona że jednostki (obywatele, politycy) winni być wierni danym normom, zasadom moralnym.

2. Zasada nadrzędności polityki nad moralnością; głosi ona, że interes polityczny stanowi wartość wyższą aniżeli zasady moralne (makiawelizm).

3. Zasada niezależności (autonomii) moralności i polityki.

4. Istnieje także pogląd o istnieniu tego rodzaju wzajemnej więzi pomiędzy obydwiema rzeczywistościami, że z jednej strony zadany moralne stanowią kryterium aktywności politycznej, ale zarazem ale zarazem normy moralne nie powinny być hamujące wobec osiągania celów politycznych.

*) Estetyka

Jest ona dziedziną zajmująca się takimi zagadnieniami, jak piękno, brzydota, wartości estetyczne, przeżycie estetyczne. Wyróżnić możemy kategorie wartości estetycznej, takie jak wzniosłość, komizm, tragizm, wdzięk, harmonia. Początki systematyczniejszej refleksji estetycznej miały miejsce u sofistów. Zajmowali się oni przede wszystkim teorią poezji.

*) Filozofia społeczna

Jest działem filozofii traktującym o życiu społecznym. Podejmuje ona filozoficzną analizę rzeczywistości społecznej.

STANOWISKA ONTOLOGICZNE. CHARAKTERYSTYKA

*) Monizm

Jest to pogląd, który uznaje, iż dany obiekt (np. wszechświat, człowiek) posiada jednorodną naturę. Swoistą postacią monizmu jest panteizm, utożsamiający Boga ze światem. Monizmem jest zasadniczo każdy z systemów materialistycznych (chociaż teoretycznie można by przyjąć istnienie świata, w którym byłoby dwa lub więcej rodzajów materii).

*) Dualizm

W myśl tego poglądu dany obiekt jest tworzony przez dwa składniki (niesprowadzalne nawzajem do siebie). Wariantem dualizmu jest np. pogląd przyjmujący istnienie sfery duchowej i cielesnej, czy też sfery idealnej i realnej (dualizm metafizyczny Platona) albo wreszcie dualizm ciała i duszy (dualizmu antropologiczny w chrześcijaństwie). Dualizm może służyć także do opisu relacji myślenia oraz mowy (dualizmem w tym wypadku byłoby twierdzenie, że istnieje sfera myślenia, która ma miejsce poza językiem). Dualizm dotyczyć może także rozróżnienia "rzeczy samych w sobie" oraz "zjawisk" (filozofia Kanta).

*) Pluralizm

Ten pogląd z kolei uznaje istnienie wielu odrębnych rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), lub też wielu sposobów, czynników, zasad poznania (pluralizm epistemologiczny).

W obszarze filozofii przyrody mamy do czynienia z pluralizmem m.in. u Empedoklesa i Anaksagorasa. Empedokles mówił o czterech różnych składnikach świata: wodzie, powietrzu, ziemi o ogniu. Anaksagoras twierdził, iż rzeczywistość posiada tyle składników, ile mamy w niej poszczególnych, odrębnych jakości.

W historii ontologii mamy także do czynienia z pluralizmem u Leibniza, Herbarta, Kierkegaarda.

"ARCHÉ" U TALESA, ANAKSYMANDRA, ANAKSYMENESA

Arché jest jednym z kluczowych pojęć greckiej filozofii. Wprowadzone zostało przez presokratyków. Oznaczać ono może zasadę, pierwszą zasadę, prazasadę, praźródło, początek w sensie zarówno czasowym jak i przestrzennym. Zgodnie z etymologią arché to coś, co znajduje się u początku a zarazem u podłoża. Może dotyczyć zarówno wybranej sfery, jak i wszystkiego, co istnieje. Można powiedzieć, że pytanie o arché postawione w VII w. p.n.e. przez jońskich filozofów przyrody, zapoczątkowało dzieje filozofii europejskiej.

Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.) - filozof (uznawany za pierwszego filozofa greckiego), astronom i matematyk, zainicjował systematyzowanie geometrii. Przypisywanych jest mu szereg twierdzeń (twierdzenie Talesa, dzięki któremu wyznaczyć miał wysokość piramidy). Znał także zjawiska elektryzowania się bursztynu, oddziaływania magnesu na żelazo, posiadał umiejętność przewidywania zaćmień Słońca.

Podstawową dla Talesa kwestię stanowiło pytanie o "arché" a więc podstawę, początek, osnowę świata. Uznawał że owo arché stanowi żywioł wody. Z wody - argumentował - wszystko pochodzi, wszystko też do niej powraca. Odwoływał się tu do obserwacji, a nie do mitów, co właśnie uznane zostało za początek refleksji filozoficznej. Tales a za nim grupa filozofów zwanych jońskimi określana jest mianem hilozoistów (z greckiego hyle oznacza "materię", zoon oznacza "życie"), gdyż uznawali, iż materia jest ożywiona.

Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.)

Jest on uznawany za autora pierwszego traktatu filozoficznego "Peri fyzeos" (O przyrodzie), które zaginęło. Anaksymander za arché (on tez wprowadził ów termin) uznał "apeiron" - "bezkres", swoisty czynnik nieokreślony, nieskończony, zawierający wszelakie przeciwieństwa, wyłaniające się z niego, rozdzielające się i ścierające, które utworzyły świat przyrody. Przyczyną owego procesu miał być zarazem odwieczny ruch. Anaksymander także dokonywał różnorakich obliczeń astronomicznych, konstruował zegary słoneczne, a także przypisuje mu się opracowanie pierwszej greckiej mapy ziemi a także pierwszego modelu świata (swoiste planetarium).

Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.)

To kolejny przedstawiciel jońskich filozofów przyrody. Kontynuował myśl Anaksymandera, podobnie też był autorem dzieła "O przyrodzie", z którego zachował się fragment. Za arché uznał on powietrze (tchnienie), z którego przez rozrzedzanie i zgęszczanie miała powstać różnorodność zjawisk. Rzadkie powietrze to ogień. Gęstniejąc, przekształca się we wiatr, w chmury, w wodę, następnie w ziemię, wreszcie w kamienie. Przyczyna owych zmian jest wieczny ruch.

FILOZOFIA HERAKLITA Z EFEZU. POJĘCIE WARIABILIZMU

Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.) nazywany jest "ojcem dialektyki". Na jego dzieło (zachowało się zeń 130 fragmentów) składały się trzy traktaty: kosmologiczny, polityczny i teologiczny.

Za zasadę istnienia Heraklit uznał ogień oraz jego przemiany. Przekonany był o zmienności zjawisk świata. Wyrażają to jego twierdzenia:

• "panta rhei" ("wszystko płynie")

• "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, bowiem jej wody ciągle płyną".

Teorię, kładącą nacisk na zmienność określono mianem wariabilizmu lub heraklityzmu. Wariabilizm to zatem teoria filozoficzna, która głosi powszechną zmienność (oddaje to formuła Heraklita "panta rhei" - "wszystko płynie"). Zgodnie z tezą wariabilizmu nie istnieje nieruchomy, niezmienny byt (co z kolei twierdził Parmenides z Elei).

Poglądy wariabilistyczne znane były pod różnorakimi postaciami, podawano tez różne przyczyny zachodzących zmian (walkę przeciwieństw, nietrwałość składników rzeczywistości itp.). Wariabilizm spotykamy w poglądach wielu filozofów starożytności, ja np. u Empedoklesa (próbował on uzgodnić wariabilizm z tezami eleatów o nieruchomości bytu). Elementy wariabilizmu odnalazły swe miejsce w doktrynie Platona, który uznawał zmienność za cechę świata rzeczy.

W okresie średniowiecza wariabilizm powrócił w kontekście poglądów filozofów arabskich tzw. mottekaleminów (XII w.). Twierdzili oni, że nie istnieją w świecie prawa ani stałe składniki. Nic też samo z siebie ani przez moment nawet nie pozostaje takie, jakie było w danej chwili. Jedynym gwarantem względnej trwałości świata jest Bóg, który pozostaje niczym nie nieograniczony w swym działaniu.

W czasach nowożytnych z wariabilizmem mamy do czynienia w filozofii Hegla, w materializmie dialektycznym Marksa i Engelsa oraz w marksizmie-leninizmie, ponadto w teorii Bergsona, w poglądach Whiteheada, czy też w egzystencjalizmie.

FILOZOFIA DEMORYTA Z ABDERY. PROBLEMY MATERIALIZMU

Demokryt z Abdery (ok. 460 - 370 p.n.e.)

Jest on głównym przedstawicielem materializmu starożytnego. Ok. 430 r. p.n.e. ogłosił on teorię na temat atomistycznej budowy świata, dzięki czemu uznaje się go za ojca materializmu.

Materializm - oznacza kierunek w filozofii, a właściwie szereg kierunków, których wspólną cechą jest wyprowadzanie realności bytów (oraz ich zachowań, procesów, a nawet świadomości), wyłącznie z materii.

Materialiści w dziedzinie epistemologii uznają istnienie świata przedmiotowego, który bytuje niezależnie od podmiotu poznającego. Poznawalność świata materialiści uznają za proces naturalny, który nie wymaga jakiejkolwiek interwencji innych bytów czy sił.

Materialistyczna filozofia przyrody - zapoczątkowana została przez Demokryta oraz atomistów (V/IV w. p.n.e.). Jej przedstawiciele (inaczej niż np. eleaci) prezentowali stanowisko, wedle którego przyroda (cały materialny Wszechświat) istnieje jako sama z siebie, w związku z czym rozpatrywać możemy i powinniśmy ją niezależnie od innych, ewentualnych bytów.

Do teorii materialistycznych należała m.in. mechanistyczna teoria Epikura, która tłumaczyła ruch atomów poprzez ich ciężar. W średniowieczu wątki materialistycznej filozofii przyrody były rozwijane przez przedstawicieli szkoły z Chartres oraz przez ockhamistów.

Elementy materializmu znalazły odzwierciedlenie u Galileusza, Kartezjusza, szczególnie zaś u Hobbesa. Kierunek materialistyczny kontynuowali także pozytywiści, marksiści, behawioryści.

Atomizm (budowa atomistyczna świata) - ("atomos" to z greckiego niepodzielny) jest poglądem, głoszącym, że każda rzeczywistość (także tzw. duchowa/psychiczna), jest tworzona przez elementy proste (przez atomizm możemy także rozumieć tłumaczenie zjawisk poprzez ich rozkład na czynniki pierwsze). Podstawy atomizmu stworzone zostały przez Leucypa, zaś dojrzała postać atomizmu wiąże się z osobą Demokryta z Abdery. Demokryt przyjmował, że atomy - odwieczne, a także niezmienne, niepodzielne - cechuje ruch w przestrzeni, a także łączenie się w coraz nowsze przejściowe układy. Układy te postrzegamy jako różne przedmioty i zjawiska. Demokryt odrzucał istnienie rozumnej siły, jaka miałaby kierować światem. Demokryt zaprzeczał też, jakoby świat miał dzielić się na duchowy i materialny, albowiem dusze pojmował jako subtelny rodzaj materii. Poglądy tego rodzaju rozwijali epikurejczycy oraz pirroniści (Pyrron z Elidy), potem zaś także w Rzymie Lukrecjusz. W średniowieczu atomizmu pojawił się w szkole w Chartres oraz u ockhamistów.

Atomizm logiczny jest natomiast poglądem, uznającym, że świat zbudowany jest ze składników prostych, mogących być ujętymi w tzw. zdania atomowe (zdania atomowe składają się z 1) nazw jednostkowych 2) orzeczników najniższego stopnia) natomiast wszelkie zewnętrzne związki można wyrazić poprzez postacie relacji logicznych. Atomizm logiczny propagowany był w latach 1914 - 1924 przez Russella, również przez Wittgensteina.

Atomistyczna teoria materii - jest teorią stworzoną ok. V w. p.n.e. przez Leucypa i Demokryta, utrzymująca że zakładającą, że materia jest zbudowana z niepodzielnych cząstek (atomy). Teoria ta odrodziła się w wieku XVII w. Podjęta została wówczas w pracach Gassendiego, rozkwit jej nastąpił u Daltona (wprowadził on pojęcie ciężaru atomowego a także określenia "masy atomowej" oraz rozmiarów atomów).

Atomizm psychologiczny - stanowi koncepcję, pojmującą życie człowieka jako składające się z prostych elementów, jakie nazywamy "atomami psychologicznymi" (nierozkładalne elementy, takie jak wrażenia, akty woli, uczucia, bezobrazowe myśli). Owe atomy psychologiczne łączą się przez asocjację. Atomizm tego rodzaju ma dwie wersje, świadomościową i behawiorystyczną. Świadomościowa odmiana psychologicznego atomizmu czerpała swe źródła z koncepcji filozoficznych Locke'a i Hume'a a także teorii fizycznych. Pośród przyjmujących tego rodzaju poglądy miały miejsce debaty na temat ilości i natury, jaką miałyby posiadać owe atomy psychiczne (idiogeniści przyjmowali jeden ich rodzaj - wrażenia, allogeniści dopuszczali także istnienie innych - akty myślowe i wolitywne, elementarne emocje). Behawiorystyczna odmiana atomizmu związana była z ogólną koncepcją psychologii behawiorystycznej. Traktowała owe atomy jako sumę nawyków. Atomizm psychologiczny został ostro skrytykowany przez przedstawicieli takich kierunków, jak psychologia postaci czy psychologia fenomenologiczna.

Atomizm społeczny - jest koncepcją, wedle której możemy pojąć społeczeństwo jako luźny zbiór jednostek, nie powiązanych ze sobą. Zbiór ten jest wtórny wobec elementów składowych, jakimi są poszczególni ludzie. Teoria ta przyjmuje, że o całokształcie życia społeczeństwa decyduje zasada autoregulacji, która na zasadzie wypadkowej interesów indywidualnych prowadzi do tzw. harmonii ogólnej. Podstawy tej teorii czerpią początki z filozofii oświecenia, natomiast w postaci klasycznej teoria ta połączyła się z poglądami utylitarnymi oraz liberalizmem. Teoria ta znalazła także swoje odzwierciedlenie w klasycznej oraz liberalnej myśli ekonomicznej, skąd także przeniknęła w obszar socjologii.

FILOZOFIA SOFISTÓW

Sofiści to powstała w Atenach w V w. p.n.e. szkoła filozoficzna, reprezentowana przede wszystkim przez Protagorasa (rozwinął teorię bytu oraz poznania) oraz Gorgiasza (koncepcja estetyczna). Sofiści interesowali się w szczególny sposób antropologią. W jej obrębie prezentowali stanowisko relatywistyczne, polegające na przyjęciu, iż każdy z nas żyje niejako w odrębnym świecie, co jest pochodną tego, że każda jednostka odbiera odmienne wrażenia zmysłowe (a wyłącznie wrażenia według sofistów stanowiły rzetelne źródło poznania).

Odnalazło to bezpośrednie odzwierciedlenie w maksymie Protagorasa "Człowiek jest miarą wszechrzeczy". Z relatywizmem tego rodzaju wiąże się także przyjęcie relatywnej koncepcji prawdy. Sofiści dopuszczali, że istnieć może wiele różnych, nawet sprzecznych z sobą prawd. Poglądy sofistów w ten sposób częściowo zmierzały w stronę agnostycyzmu, a więc zanegowania ludzkich możności poznawczych.

Znanym i przysłowiowym antagonistą sofistów był radykalnie odmienny w swych poglądach Sokrates. Zwalczał on relatywną koncepcję prawdy a także występował przeciw sofistom z powodu nauczania za pieniądze (wykorzystywali oni także swe możliwości, za odpowiednią gratyfikacją finansową udowadniając - również podczas rozpraw sądowych - różne racje).

Agnostycyzm ("agnostos" czyli niepoznawalny) to stanowisko, według którego mamy do czynienia z niepoznawalnością, czy to całości rzeczywistości (jest to tzw. agnostycyzm powszechny, prowadzący de facto do sprzeczności) czy to jakiejś części owej rzeczywistości, danego przedmiotu względnie kategorii przedmiotów. Agnostycyzm nie jest tym samym co sceptycyzm.

Postaci agnostycyzmu:

1. agnostycyzm zakresowy - przyjęcie niemożliwości poznania nieskończonej liczby zjawisk w skończonym czasie

2. agnostycyzm psychologiczny - podkreśla słabość niektórych (Hume) lub nawet wszystkich (Ksenofanes lub sofisci) władz poznawczych

3. agnostycyzm sceptyczny - dostrzegając wielość rozwiązań, które występują wobec tych samych problemów a także widząc szereg błędów w obrębie teorii naukowych, wnioskuje o niemożliwości wiedzy doskonałej (wątek ten pojawił się u Mikołaja z Kuzy, w czasach bardziej współczesnych odżył w zasadzie nieoznaczoności Heisenberga)

4. agnostycyzm krytyczny - przyjmuje, iż istnieją sfery niepoznawalne z natury (świat "rzeczy samych w sobie" w filozofii Kanta).

5. agnostycyzm religijny twierdzi o ograniczoności lub też niemożności poznania Boga.

Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.) to czołowy przedstawiciel szkoły sofistów, który od kosmologii skierował zainteresowania filozofii w stronę problemów antropologii. W dojrzałych latach mieszkał w Atenach, przyjaźnił się z Peryklesem.

Był autorem rozprawy polemicznej na temat prawdy i bytu, a także prac poświęconych gramatyce, etyce, sprawom społecznym, technicznym a także dzieła "O bogach" za które zresztą wytoczono mu proces, wskutek którego zbiegł z Aten, umierając podczas podróży na Sycylię.

Protagoras zainicjował minimalistyczną teorię poznania, stał się też zwolennikiem relatywizmu oraz sensualizmu. Relatywizm poznania wywodził on od różnych postrzeżeń tej samej rzeczy przez różnych ludzi.

Wraz z relatywizmem poznawczym Protagoras rozwinął praktycyzm oraz konwencjonalizm. Stworzył też początki estetyki, szczególnie zajmując się teorią poezji. Miał wielu uczniów (Kseniades z Koryntu, Eutydem z Chios).

Sensualizm - to pogląd, który jest skrajną wersją empiryzmu genetycznego. Sensualizm uznaje, że źródłem całokształtu ludzkiej wiedzy oraz dyspozycji umysłu jest poznanie zmysłowe. Sensualizm wiązany bywa zazwyczaj z francuskim filozofem Condillakiem. Condillac poprzez swój słynny eksperyment myślowy ("posąg Condillaca") wykazywał, że człowiek nie musi posiadać żadnej wiedzy wrodzonej, aby zrodziło się w nim życie, ale wystarczy mu do tego zdolność percepcji wrażeń.

Gorgiasz z Leontinoj (ok. 483 - 375 p.n.e.) to drugi słynny sofista, a także teoretyk wymowy. 427 r. p.n.e. wysłany został on (w czasie wojny Leontinoj z Syrakuzami) z poselstwem do Aten, gdzie osiedlił się i nauczał, oraz zasłynął jako świetny mówca. Wprowadził do greki szereg figur retorycznych.

W obrębie swoich poglądów Gorgiasz skłaniał się ku postawom sceptyckim, korzystając ponadto z dorobku szkoły eleackiej. Sceptycyzm, to - przypomnijmy - pogląd, który polega na powstrzymaniu się przed wydawaniem sądów na temat rzeczywistości. Przyczyną tego rodzaju poglądu jest przekonanie, iż nie można nigdy znaleźć kryterium prawdy, które byłoby niepodważalne, ani też - dla danego sądu - ostatecznej racji. Znane są trzy "tezy Gorgiasza":

1. nic nie istnieje

2. gdyby nawet coś istniało, byłoby niepoznawalne

3. jeśli nawet byłoby poznawalne, nie sposób byłoby tego przekazać

Gorgiasz pojawia się jako jeden z uczestników dyskusji w platońskim dialogu (tytuł "Gorgiasz").

SOKRATES I JEGO KONCEPCJA WIEDZY. IDEE WRODZONE. NATYWIZM W DZIEJACH FILOZOFII. POJĘCIA RACJONALIZMU I APRIORYZMU.

Sokrates żył 469 - 399 p.n.e. Wiadomości na temat jego życia i poglądów czerpiemy z dialogów napisanych przez jego ucznia, Platona a także pism Ksenofonta. Sam nic nie napisał, a przynajmniej nic o tym nie wiadomo.

W obszarze zagadnień etycznych, stanowiących podstawowy obszar jego refleksji (nie zajmował się np. ontologią) prezentował intelektualizm etyczny. Pogląd ten uznaje, że jeśli posiadamy prawdziwą wiedzę odnoście tego, co miałby być dobre, słuszne, sprawiedliwe itd., wiedza ta zawsze będzie prowadzić nas ku cnocie, będącej warunkiem prawdziwego szczęścia. W odróżnieniu do sofistów Sokrates przyjmował istnienie powszechnej, obiektywnej prawdy. Sokrates miał twierdzić iż "wie, że nic nie wie". Delficka wyrocznia obwieścić miała zaś, że Sokrates to najmądrzejszy człowiek.

U Sokratesa wskazać warto dwie metody, jakie stosował w dyskusjach.

1. metoda elenktyczna polega na zbijaniu tez przeciwnika przez sprowadzenie ich do absurdu

2. metoda maieutyczna (z greckiego "położnicza"; Sokrates miał odziedziczyć ją po matce położnej) polega by w czasie dyskusji przy pomocy pytań wydobyć z rozmówcy prawdę (pozwolić by się ona "narodziła"). Wiąże się to z przyjęciem tezy o istnieniu w ludzkim umyśle wiedzy wrodzonej (racjonalizm genetyczny, natywizm).

Sokrates zastosował rozumowania indukcyjne, ponadto zajął się ustaleniem warunków metodologicznych definicji. Ponieważ naraził się części Ateńczyków, oskarżony o deprawację młodzieży oraz bezbożność, skazany został na śmierć. Odrzucił oferowaną możliwość ucieczki. Mówiąc o powadze praw ateńskich, zgodnie z wyrokiem wypił cykutę. Do końca prowadził dyskusje ze swymi uczniami, dotyczące nieśmiertelności.

Natywizm - to teoria idei wrodzonych (z łac. "nativus" - przyrodzony, wrodzony), określająca pogląd, w myśl którego w ludzkich umysłach mamy do czynienia z ideami wrodzonymi albo też z wrodzonymi zdolnościami do percepcji idei oraz bytów, które znajdują się poza światem zmysłowym i sferą zmysłowego doświadczenia.

Obok Sokratesa natywizm prezentował także Platon, uznając że myśl ludzka nie jest zależna od postrzeżeń (chociaż po owych postrzeżeniach występuje). Wedle Platona wiedza wrodzona poprzedza postrzeżenia oraz wiedzę na nich opartą. Platon uznawał że nasz umysł oglądał świat idei bytując w nim w ramach preegzystencji. Umysł zachował pamięć o ideach, może też ją sobie przypominać (wiedza wrodzona to "anamnezis" - przypomnienie).

Arystoteles, stoicy oraz sceptycy prezentowali wobec tego rodzaju natywizmu postawy opozycyjne. Teorię natywistyczną swoiście zmodernizował święty Augustyn. Wprowadził on pojęcia prawd wiecznych oraz iluminizmu. Aby poznać prawdy wieczne, człowiek winien skupić się na własnym wnętrzu. Prawdy owe mają charakter ponadczasowy, niezależny od człowieka. Ich poznanie wymaga oświecenia, które pojęte jest jako nadprzyrodzone i wynika z łaski udzielonej przez Boga. Teorię natywizmu odrzucił z kolei Tomasz z Akwinu.

Natywizm odrodził się natomiast u Kartezjusza, który posługiwał się wyraźnie pojęciem idei wrodzonych ("razem z nami urodzonych"). Idee, przez które pojmował "treści w umyśle" pojmował Kartezjusz jako nie wynik działania ze strony przedmiotów świata zewnętrznego, ale:

1. własności należące do umysłu

2. niezależne od woli

3. jasne i wyraźne

4. jednakże nie obecne stale w umyśle

5. będące w istocie dyspozycją do danych przedstawień (a więc zdolnością umysłu do wytwarzania owych przedstawień)

6. niezawodne.

Interesująca nas teoria została odrzucona przez Johna Locke'a. Ów brytyjski empirysta twierdził, iż cała wiedza jest wynikiem doświadczenia. Przyjąwszy maksymę arystotelesowsko-tomistyczną maksymę "Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu" (Nie ma nic w umyśle, czego nie było w zmyśle), uznał że umysł sam w sobie jest niezapisana tablicą ("tabula rasa").

Immanuel Kant przeszedł w swych poglądach ewolucję wychodząc on natywizmu, jednak dochodząc do aprioryzmu.

Aprioryzm to pogląd, zgodnie z którym poznanie jest możliwe przed doświadczeniem (a priori). Możemy w tym kontekście wyróżnić aprioryzm skrajny (występował starożytności u Parmenidesa czy Platona, uznającego poznanie aprioryczne w kategoriach poznania jedynie wartościowego) a także aprioryzm umiarkowany. W tej drugiej wersji obecny jest on w filozofii Kanta a także w fenomenologii. Aprioryzm umiarkowany zakłada istnienie wartościowej wiedzy przeddoświadczeniowej (apriorycznej) jaka budowana jest przez sądy syntetyczne a priori. Poglądy apriorystów stanowią przeciwieństwo aposterioryzmu.

Racjonalizm ("ratio" - rozum oraz "rationalis - rozumny, rozsądny) to termin oznaczający przypisanie zasadniczej roli poznawczej rozumowi. Możemy wyróżnić tu zarazem zasadniczo dwa znaczenia:

1) Racjonalizm przeciwstawiony empiryzmowi. Głosi on, że wiedza (jej całokształt lub znacząca część) pochodzi nie od zmysłów, lecz za swe jedyne źródło ma rozum. Poznanie zmysłowe nie daje nam informacji na temat prawdziwej natury rzeczywistości, bowiem jest skierowane na zjawiskową jej stronę, przypadkową i jednostkową.

W świetle racjonalistycznej krytyki zmysłów nie dostarczają one wiedzy niezawodnej (wymienia się w tym kontekście szereg złudzeń zmysłowych) natomiast mogą stanowić źródło tego rodzaju informacji, które przydatne są do poruszania się, funkcjonowania w świecie. Jedynej zaś wiedzy pewnej, istotowej dostarcza rozum. Tego rodzaju poglądy spotykamy u Platona, Kartezjusza, Spinozy, Leibniza, pewną ich formę prezentowali także Kant i Hegel.

2) Racjonalizm przeciwstawiony irracjonalizmowi. Jest to pogląd, który głosi, że nie istnieje inna wiedza niż ta, jaką osiągamy przez rozum. Odrzuca się tutaj takie źródła wiedzy, jak: intuicja, nadprzyrodzone objawienie, doświadczenia mistyczne, intuicja. Tego rodzaju deklaracje nie wiążą się natomiast z wykluczaniem znaczenia poznania zmysłowego.

Racjonalizm w tej wersji nader mocno prezentowali przedstawiciele oświecenia francuskiego ("wiek rozumu"). W imię nauki odrzucali oni dogmaty, tradycję, krytykowali także chrześcijaństwo, szczególnie zaś instytucje kościelne. Nie oznaczało to zawsze odrzucenia jakiejkolwiek religii.

Reprezentanci oświecenia nie przeczyli religii opartej na rozumie, a nawet ją postulowali (taką religię cenił wysoko Wolter). Religia taka natomiast nie odwoływałaby się do objawienia oraz autorytetów. Racjonalizm tego rodzaju wiąże się też z deklaracjami krytycyzmu, odrzucenia przesądów, fanatyzmu, uprzedzeń, choć w istocie możemy mieć do czynienia także ze swoistym fanatyzmem jaki dochodzi do głosu w bezkrytycznym kulcie rozumu.

IDEALIZM PLATONA

Platon żył ok. 437 - 347 p.n.e. Swoje pasje filozoficzne zawdzięczał Platon obcowaniu ze swym mistrzem, którym był Sokrates. Po śmierci Sokratesa Platon odbywał liczne podróże m.in. do Megary, Kyreny, Egiptu, Azji Mniejszej, do Italii i na Sycylię. Poznał wówczas szereg poglądów, min. doktryny orfizmu i pitagoreizmu, związane z wędrówką dusz, czy przyjęciem tez o "uwięzieniu duszy w ciele".

Wróciwszy do Aten, w 389 p.n.e., założył szkołę ("Akademia" od "gaju Akademosa") której mistrzem był przez czterdzieści dwa lata. Zorganizował ja na wzór pitagorejczyków. Łączyła ona charakter naukowy z religijnym.

Podstawową kwestią jaką należy omówić w przypadku Platona jest teoria idei. Mamy tu do czynienia z problematyką charakteru idei, relacjami między nimi a rzeczami, w kwestią natury idei. Alegorycznie teorię idei przedstawia platońska przypowieść o jaskini.

Idea to jednak także pojęcie, które w filozofii zrobiło karierę znacznie wykraczającą poza pojęcia platońskie.

Wyróżnijmy dla porządku dwa znaczenia:

1) Idea w sensie platońskim. Platon, który uznał, że to nie rzeczy są przedmiotami pojęć (ponieważ cechują się zmiennością) przyjął także, że istnieją byty doskonałe, od owych rzeczy niezależne, będące natomiast pierwowzorami owych rzeczy. Byty te są poznawalne rozumem, a zarazem bytują poza umysłem. Owe byty nazwał Platon ideami.

2) Idea jako pojęcie, które człowiek tworzy "wobec czegoś". Jest to treść w umyśle (tak rozumiana jest idea choćby u Kartezjusza) W tym sensie idea to treść intelektualna, różniąca się np. od uczucia.

U filozofów nowożytnych pojęcie idei zaczęło być używane na określenie bezpośrednich przedmiotów poznania czy treści świadomości. Hegel uznał ideę za zasadę wszelakiego bytu. U materialistów idea z kolei oznacza odzwierciedlenie obiektywnej rzeczywistości w ludzkim umyśle.

TEMATYKA REFLEKSJI FILOZOFICZNEJ PLATONA POZA TEORIĄ IDEI

Obok teorii idei mamy od czynienia u Platona także z wątkami, które wiążą się z:

1. duszą, a więc: funkcjami biologicznymi duszy, poznawczymi, religijnymi, z problematyką zależności dusza - ciało.

2. przyrodą, jej twórcą - demiurgiem, boskim budowniczym, materią.

3. poznaniem (Platon wyróżnił poznanie rozumowe i wrodzone).

4. nauką o cnotach, etyką, teorią miłości.

5. teorią państwa

6. teorią piękna, sztuki, twórczości

Istotą systemu filozoficznego Platona było:

1) w obszarze ontologii teoria bytu idealnego oraz przekonanie o zależnym odeń bycie realnym.

2) w obszarze psychologii przyjęcie istnienia duszy niezależnej od ciała, ciała zaś jako zależnego od duszy.

3) w dziedzinie epistemologii twierdzenie o istnieniu wiedza rozumowej, niedoświadczalnej, wrodzonej oraz uznanie wiedzy zmysłowej za niepewną i złudną.

4) w obszarze metodologii przyjęcie dialektycznej metody oraz podporządkowanie metodzie dialektycznej metody empirycznej.

5) w obszarze zagadnień etycznych przyjęcie za właściwy cel człowieka dóbr idealnych oraz uznanie dóbr realnych jako środków.

W pojmowaniu przyrody Platon był finalistą. Dal się poznać jako pionier teorii państwa oraz prawa. W Akademii rozwijano filozofię, astronomię, matematyka, logikę, medycynę (szkoła zamknięta została przez cesarza Justyniana w 529 r. n.e.)

Najważniejsze pisma Platona to dialogi: Uczta, Sofista, Fileb, Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Hippiasz Większy, Fajdros, Fedon, Teajtet, Państwo, Parmenides, Timajos, Prawa, Gorgiasz, Menon,.

ARYSTOTELES I JEGO METAFIZYKA

Arystoteles (384-322 p.n.e.) pochodził ze Stagiry, (przydomek "Stagiryta", drugi przydomek "Filozof"). Po okresie kształcenia w Akademii Platona, Arystoteles był wychowawcą Aleksandra III Wielkiego, potem przebywał w Stagirze, później w Atenach założył filozoficzną szkołę Likejon. Uciekając przed stronnictwem antymacedońskim Arystoteles zbiegł do Chalcyny, gdzie spędził resztę życia. Z początkowej pozycji zwolennika filozofii platońskiej przeszedł do własnej doktryny.

Arystoteles zaprzeczył wiedzy wrodzonej. Źródła poznania widział z zmysłowych postrzeżeniach, które dopiero stanowią materiał, na podstawie którego umysł poprzez abstrakcję buduje pojęcia (wydobywając z rzeczy to, co nich jest ogólne). Filozof opracował także teorię sądów i pojęć, a zwłaszcza zajął się sylogistyką, która stanowi podstawy logiki. Całość filozofii podzielona została przezeń na filozofię praktyczną (etyka i polityka) oraz filozofię teoretyczną (fizyka, matematyka oraz "filozofia pierwsza", jaka nazwana została potem metafizyką, w której zresztą dokonał najbardziej doniosłych osiągnięć. Arystoteles odrzucił naukę o ideach. Twierdził, że istnieją jedynie konkretne jednostkowe rzeczy, będące samodzielnymi bytowo substancjami.

Określając pojęcie substancji, Arystoteles wyodrębnił w niej formę i materię. Do dorobku filozofa należy też stworzenie pojęcia nieuformowanej, odwiecznej "materii pierwszej", będącej podłożem dla wszystkiego. Arystoteles to także autor klasycznych sformułowań teorii przyczynowości.

Arystoteles wydzielił:

przyczyny wewnętrzne: 1) formalną, 2) materialną

oraz przyczyny zewnętrzne: 3) sprawczą 4) celową ("dzięki czemu" oraz "ze względu na co" dane coś zaistniało).

Obraz rzeczywistości to wg niego obraz dynamiczny. W tym kontekście opracował teorię aktu oraz potencji (możności) i entelechii - zasady "stawania się" danego bytu. Przyjąwszy że ruch dokonujący się w świecie miał swój początek, stworzył koncepcję pierwszego poruszyciela. Ów poruszyciel stanowi także cel tego ruchu. Arystoteles dokonał wyodrębnienia trzech rodzajów duszy: 1) roślinną 2) zwierzęcą 3) myślącą, właściwą wyłącznie człowiekowi.

Mamy też do czynienia z arystotelesowym podziałem rozumu na rozum bierny i rozum czynny. W obszarze etyki propagował natomiast "złoty środek", co oznaczało, iż w postępowaniu należy unikać skrajności. Celem życia i działania człowieka były dlań dobro i szczęście, stąd też etyka ta może być określona mianem eudajmonistycznej.

Należący do najwybitniejszych w dziejach filozofii postaci Arystoteles jest autorem szeregu pism, z których najważniejsze to: Kategorie i Hermeneutyka, Topiki, Metafizyka, Fizyka, O niebie, O duszy, Etyka nikomachejska, Polityka, Poetyka, Zachęta do filozofii.

POJĘCIE METAFIZYKI

Metafizyka (gr. "ta metá ta physiká") oznaczało te księgi, jakie znalazły się po księgach przyrodniczych i fizycznych (w redakcji Andronikosa z Rodos, który katalogował arystotelesowskie pisma).

W późniejszych czasach termin "metafizyka" używany był na określenie tego, co przekracza fizyczność. Arystotelesowa metafizyka stanowiła "filozofię pierwszą", gdyż poświęcona była rozważaniu jedynie powszechnych właściwości bytu. Trudno nie docenić znaczenia jakie Arystoteles wniósł w ten sposób do filozofii, dając impuls do rozwinięcia takich jej działów, jak filozofia Boga, filozofia przyrody czy filozofia duszy. To dzięki Arystotelesowi ukształtowane zostały pojęcia tego rodzaju, jak forma, materia, potencja, energia, istota, z których wyprowadzono pojęcia dalsze.

W wiekach średnich metafizyka stała głównym działem filozofii, potem zaś na pewien czas w okresie oświecenia wyparta została przez epistemologię.

Omawiana dziedzina filozofii odzyskała znaczenie w filozofii Immanuela Kanta, który spowodował niejako jej powrót do całej filozofii w początkach XIX w.

Początki XIX w. w metafizyce oznaczały spirytualizm i idealizm. Punkt ciężkości rozważań przeniesiony został na świat wewnętrzny. Charakter metafizyki w tym okresie to "przebijanie się przez zjawiska" i pragnienie dotarcia do natury bytu, jego istoty. Oznaczało to maksymalizm filozoficzny oraz budowę systemów takich, z jakimi mamy do czynienia u Hegla, Hoene-Wrońskiego, czy Schopenhauera. Filozofa tego rodzaju zmierzała nie tylko do poznania ale i przebudowy i ulepszenia świata, czy wręcz wyzwolenia i zbawienia ludzkości. Tendencja tego rodzaju zaznaczyła się m. in. w polskim mesjanizmie polskim, a także w filozofii Marksa (choć zarazem odcinała się ona od metafizyki).

WYBRANE POJĘCIA METAFIZYCZNE

Kategoria substancji stanowi jedno z głównych pojęć filozoficznych. Rozumiemy przez owo pojęcie "byt samoistny", a więc taki, który "sam na sobie się opiera", nie potrzebując do zaistnienia impulsów zewnętrznych. Substancja jest podłożem dla przypadłości (atrybuty i cechy). Można powiedzieć, że przypadłości określają substancję, zaś sama substancja niczego nie określa.

Przypadłość (akcydens) to pojęcie, które do filozofii wprowadził Arystoteles. Pojęcie to określa jakości, ich zespoły, różnego rodzaju stosunki odnoszące się do rzeczy. Przypadłości istnieją jedynie w związku z danymi rzeczami, same natomiast nie są "substancjami".

Forma to kolejne z wprowadzonych przez Arystotelesa pojęć. Forma to cecha substancji która kształtuje się i trwa. Może ona ulec zniszczeniu (możemy wszak zdemolować posąg) w przeciwieństwie do niezniszczalnej materii.

Pojecie formy uzyskało też szereg znaczeń po Arystotelesie:

1) Stoicy pojmowali formę w kategoriach czynnego, materialnego pierwiastka bytu, źródła życia i ruchu,

2) Tomasz z Akwinu skojarzył "formę" z modelami konkretnych rzeczy istniejących w umyśle boskim,

3) U Kanta "formy" przybrała znaczenie "apriorycznych form oglądu" danych umysłowi.

Materia to ta z kategorii filozoficznych, która stanowi nieraz o podziale filozofii na nurty, kierunki, szkoły. Rozważania na temat materii zapoczątkowane zostały przez jończyków w VII i VI w. p.n.e., rozwinięte zaś przez Parmenidesa i eleatów, wreszcie usystematyzowane przez Arystotelesa.

Pierwsi z filozofów nie mieli terminu takiego jak "materia". Empedokles szukał "pierwiastków", w tenże sposób przygotowując podstawy dla rozważań, jakie potem stworzyły chemię. Demokryt oraz atomiści byli autorami koncepcji atomistycznej, jaka z czasem okazała się podstawą rozwinięcia się fizyki.

Według Arystotelesa materia stanowi to, co "istnieje odwiecznie, ale o sobie nie orzeka", a więc to co w substancji nie stanowi formy. Arystoteles twierdził, iż materia nie może istnieć samodzielnie, bowiem jedynie jest abstrakcją - pojęciem, jakim posługują się filozofia oraz nauka. Istnieją tak naprawdę konkretne złożenia formy i materii (pogląd tego rodzaju określamy hilemorfizmu).

Akt oraz możność/potencja (łac. "actus et potentia") to integralne składniki każdego z bytów (oprócz Boga). Akt to element czynny, determinujący, zaś możność to element bierny, determinowany. Akt to spełnienie, wykonanie możności, będącej z kolei realną dyspozycją danego bytu jednostkowego.

Pojęcie entelechii to wedle filozofii Arystotelesa posiadana przez każdą rzecz dusza (jest ona posiadana dzięki formie, jaka nadaje danej rzeczy celową jedność substancjalną). W przypadku organizmów żywych entelechia stanowi źródło oraz początek ruchu wewnętrznego, jaki według Arystotelesa jest wyrazem życia. Mamy do czynienia z trojaką entelechią w organizmach: 1) roślinną 2) zwierzęcą 3) ludzką.

Pojęcie entelechii występuje ponadto w filozofii XIX i XX w., przede wszystkim u witalistów, oznaczając siłę życiową, kierującą przebiegiem zachodzących w organicznym świecie zjawisk.

POJĘCIE ARYSTOTELIZMU I KRÓTKA HISTORIA JEGO ODDZIAŁYWANIA JAKO NURTU

Oznaczać ono może zarówno:

1) filozofię Arystotelesa

2) jak i koncepcje filozoficzne nawiązujące czy to w części czy w całości do dorobku arystotelesowego. Mamy w tym sensie do czynienia z arystotelizmem w starożytności (perypatetycy działający w Likejonie - Teofrast, Eudemos, Dikajarchos, Arystoksenos, Straton, Kritolaos, którzy kontynuowali rozpoczęte przez Arystotelesa badania w obszarze nauk szczegółowych; Andronikos z Rodos, który uporządkował pisma Arystotelesa, a także Eudoros, Aspasios, wreszcie zaś w II/III w. komentator Aleksander z Afrodyzji).

Studia nad dorobkiem Arystotelesa prowadzili filozofowie chrześcijańscy, jak np. w VI w. Jan Filoponos w Alekandrii, który zainicjował orientację arystotelejską w obrębie teologii. Średniowieczu to okres adoptowania arystotelizmu dla potrzeb chrześcijaństwa, jego filozofii oraz teologii. Podobne adaptacyjne zabiegi miały miejsce u filozofów muzułmańskich (u Awicenny czy Awerroesa), a także w filozofii żydowskiej (Majmonides).

Po wystąpieniu Dawida z Dinant miało miejsce kilka zakazów studiowania "Metafizyki" oraz dzieł przyrodniczych Arystotelesa (1210, 1231, 1245, 1263). Takowe studia prowadzili jednakże św. Albert Wielki oraz św. Tomasz z Akwinu. Ich dokonania łączy się z nurtem "arystotelizmu ortodoksalnego". Mamy też do czynienia z nurtem heterodoksalnym (sprzeczny z chrześcijaństwem) tworzonym przez "awerroizm łaciński". Epoka renesansu to próby przywrócenia arystotelesowej filozofii w jej czystej postaci starożytnej. Głównym przedstawicielem arystotelizmu renesansowego był Pomponazzi, który nawiązał do wspomnianego już Aleksandra z Afrodyzji. Sięgnięto do arystotelizmu w interpretacji filozofów arabskich. Metafizykę Arystotelesa wprowadzono także do programów uniwersyteckich w krajach protestanckich. Chociaż następne stulecia to z jednej strony swoiste wygaśnięcie arystotelizmu jako nurtu, zarazem do Stagiryty nawiązywało szereg myślicieli, jak Kartezjusz, Berkeley, Leibniz, Hegel, Brentano, czy Husserl.

W Polsce arystotelizm uprawiany był od połowy XIV w. (traktat Jana z Grodkowa), zaś począwszy od przełomu wieków XIV/XV rozwijał się także wyraźnie na Akademii Krakowskiej, reprezentowany przez Pawła z Worczyna, Benedykta Hessego, Jana Isnera, Andrzeja Wężyka, Piotra ze Sieny, czy Jana z Głogowa.

STOICYZM

Stoicyzm to nawiązująca do dorobku wcześniejszych "cyników" szkoła założona III w. p.n.e. Jej założycielem był Zenon z Kition, nauczający w Portyku Malowanym w Atenach ("Stoa Pojkile") skąd nazwa.

Wyróżnić możemy trzy etapy prądu:

1) Szkoła Zenona; tzw. "stara szkoła".

2) "Szkoła średnia" na Rodos (II-I w. p.n.e.).

3) "Szkoła młodsza" w Rzymie czasów cesarstwa.

Do ostatniej należeli zarówno niewolnicy (Epiktet) jak też warstwy wyższe z cesarzem Markiem Aureliuszem na czele. Inni przedstawiciele to: Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Seneka Młodszy, Posejdonios z Apamei.

Stoicy prezentowali poglądy materialistyczne uznając, że jedynie byt materialny istnieje. Równocześnie w obrębie każdej rzeczy rozróżniali:

1) bierny substrat (coś co odpowiada materii arystotelesowskiej)

2) pneumę - materię czynną (odpowiednik formy).

Będąc monistami i przeciwstawiając się poglądom dualistycznym, nie uznawali jednakże pneumy za byt innego rodzaju, ale raczej za subtelny rodzaj materii, jaki przenika wspomniany bierny substrat. Będąca źródłem ruchu pneuma powodować miałaby rozwój rzeczy zgodny z ich potencjalnymi własnościami. Pneuma posiada atrybuty rozumności, stanowi też Logos świata. Pneuma przenika świat, znajdując się nawet w takich przedmiotach jak kamienie, w których powoduje nawet niewidoczne dla nas napięcia (zwane ruchem tonicznym). Kamienie co prawda stanowią przedmioty mniej doskonałe aniżeli choćby rośliny, które są mniej doskonale od zwierząt, te z kolei od ludzi, ci znowuż od bogów itd. Doskonałość jest pochodną ilości pneumy jaka nasyca różne byty.

Świat jest jako całość żyjącym organizmem. Dzięki wspomnianej pneumie jest także doskonały oraz boski. Doświadczający bezpośrednio doskonałości świata staja się mędrcami, których nikt i nic nie przerazi i nie złamie. Mędrzec to ten, kto widzi doskonałość całości, a zatem zdaje sobie sprawę, że jakikolwiek przemiany (także rozkład czy śmierć) to coś co służy całości.

Według stoików to jest zgodne z rozumem, co zarazem pozostaje w zgodzie z naturą. To zaś, co zgodne z naturą, jest tym samym dobre. Rozpoznanie tego, co rozumne, dobre i naturalne stanowi cnotę. Stoicy twierdzili, że cnota jest czymś niepodzielnym, zatem można posiadać ją albo w całości, albo tez nie posiadać jej wcale. Mędrzec, a więc "cnotliwy" nie będzie podlegał afektom, kwalifikowanym przez stoików jako zło. Mędrzec zachowywać ma w każdej okoliczności ów "stoicki spokój", który wszedł zresztą w przysłowie. Tak jak świat, również i społeczeństwo zostało przez stoików potraktowane jako organizm. Wynikał stąd postulat działań na rzecz dobra wspólnego.

Kosmologia stoików operowała pojęciem "wiecznego powrotu", związanym z cyklicznym rozwojem świata i jego niszczeniem przez ogień. Doniosłe osiągnięcia stoików przyniosły badania logiczne, które przyczyniły się do sformułowania podstaw rachunku zdań.

EPIKUREIZM

Jest to w pierwszym sensie hellenistyczny system, stworzony przez Epikura. Filozofa ta ma dwa źródła:

A) Kult życia i dążenie do szczęścia.

B) Trzeźwą postawę umysłową, która ufa temu, co bezpośrednio dane i konkretne.

Pośród ten epikureizmu znalazły się:

1) sensualizm psychologiczny, a więc oparcie poznania na wrażeniach otrzymywanych przez zmysły.

2) zasady logiki indukcyjnej, która służy poprawnemu uogólnianiu spostrzeżeń poznawczych.

3) etyka hedonistyczna opierająca się na przekonaniu, że szczęście to doznawanie przyjemności, zaś nieszczęście to doznawanie cierpienia.

Należy zauważyć, że sam brak cierpienia również uznawany był przez epikurejczyków jako stan przyjemności. Radość, według zasad epikurejskich jest czymś, co jest człowiekowi wrodzone, zatem człowiek nie potrzebuje zabiegać o nią. Wystarczy posiadać zdrowe ciało i spokojną duszę, a życie stanie się rozkoszą.

Wartość według tej filozofii posiadają tylko doczesne dobra. Człowiek odpowiada za swe szczęście oraz nieszczęście. Najdoskonalszy stan to spokój. Oświecony umysł to jedyny środek przeciw niepokojom. Filozofia przyrody, głoszona przez epikurejczyków wiąże się z wyrzeczeniem czynników nadprzyrodzonych. Wszystkie byty uznawane są tu za cielesne. Wszelkie ciała są zbudowane z atomów, wszystkie zdarzenia uwarunkowane są przyczynowo, przyczyny zaś mają charakter działań mechanicznych.

Epikur (341-271 p.n.e.) pochodził z Samos, jednak życie jego upłynęło w Atenach, gzie zakupił zresztą na potrzeby swoich wykładów ogród w pobliżu Akademii. Jego główne poglądy to teza o niezniszczalności i wieczności materii a także uznanie iż podstawowym celem życia jest dążenie do osiągania przyjemności. Jednakże podstawami owej przyjemności musi być rozwaga, która nakazuje także życie sprawiedliwe, rozumne i moralne. Można powiedzieć, że w pewnej mierze tego rodzaju etyka prowadziła do ascezy.

Epikur przyjmował istnienie bogów, jednak uważał że nie posiadają oni zdolności ingerowania w nasze sprawy. Filozofia powinna uwalniać ludzi przed lekiem, jaki przynoszą przesądy oraz myśl o śmierci. Ludzie pełni leku nie zbudują sobie na ziemi szczęścia. Epikur głosił także odrzucenie działalności politycznej oraz powrót do życia prywatnego.

Obok czasów Epikura mówimy także o epikureizmie jako nurcie obecnym w czasach późniejszych. Epikureizm okresu cesarstwa rzymskiego prezentował Diogenes z Ojnoand, żyjący w czasach Trajana. Idee epikureizmu odżyły w epoce renesansu, stając się impulsem zarówno dla filozofii przyrody jak i popularyzacji nawiązujących do dawnego epikureizmu zasad etycznych.

NATURALIZM I JEGO PRZEJAWY

Naturalizm jest jednym z nurtów filozoficznych, jakie rozwijały się w wielu swych formach na przestrzeni dziejów, który występował niejednokrotnie wraz z materializmem i idealizmem, czasem starając się obie skrajności godzić ze sobą.

1) Naturalizm w starożytności.

a) Szkołą cyników uznawała, że całą rzeczywistość można wyjaśnić poprzez przyczyny naturalne. Naturalizm głosili także w obrębie etyki, co oznaczało równość kobiet i mężczyzn, równość bez względu na kolor skóry, narodowość, czy majątek.

b) Stoicy uznawali świat za jedną całość. Naturę świata mieli za wieczną i nieskończoną. Poza Wszechświatem - uznawali - nie istnieje nic. Jeśli istnieje czy to dusza, czy to rozum, czy wreszcie Bóg, są one możliwe tylko w naturze oraz przez naturę. Wiąże się z tym przyjęcie koncepcji pneumy rozumianej w kategoriach żywej ognistej materii, stanowiącej początek świata, z jakiego następnie narodziły się pozostałe żywioły. Człowiek jako część Wszechświata powinien żyć z nim w zgodzie, być także wiernym prawom, jakie nim rządzą.

2) Montaigne stworzył humanizm naturalistyczny. Pojmując człowieka w kategoriach części przyrody, uznawał, że nie może on uznawać się za wyniesionego ponad inne istoty, ale i innych istot także nie powinien wynosić nad siebie.

3) Naturalizm XVII w. odnalazł swe realizacje w dziedzinie etyki oraz polityki.

4) W epoce oświecenia naturalizm zajął istotne miejsce.

5) Naturalizm w XIX w. przejawiał się:

a) w antropologii Feuerbacha,

b) w filozofii Spencera,

c) w teoriach estetycznych Taine'a,

d) u egzystencjalistów.

EMPIRYZM METODOLOGICZNE FRANCISZKA BACONA

Francis Bacon (1561-1626) był angielskim filozofem, prawnikiem i mężem stanu. Wielokrotnie zasiadał w parlamencie, od 1618 był lordem kanclerzem, od 1621 wicehrabią Saint Albans. W roku tym jednak zarazem stracił wszelkie urzędy, gdyż oskarżony został o korupcję. Resztę swego życia Bacon spędzał w odosobnieniu. W swych poglądach Bacon nawiązał do starożytności, przede wszystkim Demokryta oraz empirycznej tradycji, jaka wiązała się z uniwersytetem oksfordzkim.

Rozwój nauki pojmował Bacon w kategoriach najskuteczniejszego środka opanowywania natury. Bacon dokonał podziału wiedzy uznając za kryterium władze umysłu. Wyróżnił:

1. teorię - domenę rozumu, która obejmować miała teologię, nauki o przyrodzie oraz o człowieku)

2. historię - będącą domeną pamięci, która miałaby objąć historię religii, historię naturalną oraz historię społeczną

3. poezję - domenę wyobraźni.

Bacon objawił się jako prekursor jeśli chodzi o metodę indukcji eliminacyjnej. Akcentował znaczenie eksperymentu w ustalaniu faktów. Dokonał zestawienia złudzeń umysłu ("idola"), które stanowią przeszkody na drodze rzetelnego poznania. W obrąbie filozofii przyrody był zwolennikiem teorii mechanicystycznej. Zarazem wierzył w istnienie nieśmiertelnej duszy oraz świata nadprzyrodzonego. Interesujące, że odrzucił kopernikański model świata, a także przemilczał odkrycia poczynione przez Galileusza i Harveya.

METODOLOGIA I INDUKCJA - UZUPEŁNIENIE ZW. Z OSOBĄ FRANCISZKA BACONA

Metodologia stanowi naukę na temat metod badań naukowych, traktuje także o sposobach dociekania poznawczej wartości owych badań. Metodologia obejmuje swym zainteresowaniem zagadnienia teoriopoznawcze, które związane są z rozwojem konkretnej nauki.

Indukcja to jedna z metod poznawania oraz ustalania prawdy. Polega na wnioskowaniu, a więc na wyprowadzaniu ogólnych wniosków z przesłanek, będących poszczególnymi przypadkami owych wniosków. Powszechnie stosowana metodą była indukcja dla Sokratesa. Epikurejczycy z kolei określali mianem indukcji wnioskowanie poprzez podobieństwa.

W zakresie nauk empirycznych indukcja stanowi metodę, która polega na wyprowadzeniu uogólnień, gdy za podstawę mamy eksperymenty oraz obserwację faktów, wreszcie na formułowaniu oraz weryfikacji hipotez. Prekursorem owej metody może być nazwany Franiszek Bacon. Uznał on, że indukcja oraz eksperyment stanowią dwie skuteczne metody w ustalaniu prawdy.

FILOZOFA KARTEZJUSZA

Kartezjusz (René Descartes, 1596-1650) był wybitnym filozofem, a także matematykiem i fizykiem. Stał się prekursorem naszej obecnej kultury umysłowej. Kartezjusz postulował metodę wzorowaną na matematyce. Jest on twórcą słynnej maksymy "cogito ergo sum" (myślę, więc jestem) oraz głosicielem mechanistycznej, deterministycznej koncepcji przyrody.

Dzieło Kartezjusza "Geometria" (1637) zawiera podstawy geometrii analitycznej, wprowadza także tak podstawowe pojęcia stosowane dziś w matematyce, jak "zmienna niezależna", "funkcja", "układ współrzędnych". Kartezjusz opracował także podstawowe z twierdzeń algebry. W fizyce jest autorem sformułowania prawa zachowania pędu a także odbicia oraz załamania światła.

Kartezjanizm stanowi koncepcję, którą cechowały:

1. dążenie do jasności i wyraźności

2. oparcie poznania na metodzie analitycznej

3. próba znalezienia pewności w samowiedzy

Najbardziej podstawowe wątki filozofii Kartezjusza łączą z drogą jaką przeszedł on od sceptycyzmu metodologicznego do słynnego "Cogito ergo sum", a także z udowodnieniem istnienia Boga, ciał i świata zewnętrznego":

1) Kartezjusz pragnął znaleźć twierdzenie, które mogłoby oprzeć się wobec jakichkolwiek wątpliwości. W kontekście tym pozostaje przebadanie przezeń wszystkich argumentów, jakie wcześniej stworzyli sceptycy. Sceptycyzm swój, jaki Kartezjusz nazwał "metodycznym", zastosowany został wobec twierdzeń egzystencjalnych. Możemy mówić tu o trzech argumentach, sprowadzających się do: złudzenia zmysłów, braku granicy, jaka może być postawiona pomiędzy tym, co na jawie i we śnie, możności, że istnieje jakiś zły demon wprowadzający nas celowo w błąd. Pierwsze z argumentów posłużyć mogą do zakwestionowania wiedzy o świecie zewnętrznym. Trzeci z nich nawet matematyczne prawdy pozwala uznać za wątpliwe. Wydawać się może, że przed powyższymi argumentami nie może się ostać jakiekolwiek twierdzenie. Czyż jednak należy uznać, że wszystko w związku z tym należy do obszaru wątpliwości? Jest to pozór, gdyż właśnie wątpienie okazało się być dla filozofa ostoją tego co niewzruszenie pewne. Jeśli bowiem wątpimy, to owo wątpienie tak czy inaczej jakimś aktem myślenia. Zatem - istnieje myśl. Jeśli nawet się mylę, to przecież nawet moje pomyłki są objawem myślenia. A więc fundament wiedzy tkwi w człowieku. Ostoją wiedzy jest podmiot, a nie przedmiot. Z istnienia myśli wynika istnienie jaźni, bowiem, by można było myśleć, ktoś musi istnieć. Jeśli więc myślę, to istnieję: "myślę, więc jestem" (Cogito ergo sum) - właśnie to twierdzenie przeszło do historii jako słynne twierdzenie francuskiego filozofa.

2) W świetle filozofii Kartezjusza istnienie Boga oraz istnienie zewnętrznego nie mogą same przez się obronić się wobec druzgocącej siły argumentów sceptycyzmu metodycznego. Jednakże, możemy istnienie Boga i ciał wykazać, używając przesłanki na temat istnienia jaźni (o której mowa powyżej). Istnienie Boga daje się wykazać z istnienia jaźni. Jaźń jest niedoskonała, a jako tako taka nie może przecież istnieć sama z siebie. Musi posiadać przyczynę doskonałą, a taką przyczyną właśnie jest Bóg. Ponadto istnienie Boga wynika także z samej idei Boga. Skoro jest to idea istoty doskonałej, jaźń - jako niedoskonała - nie mogłaby być przyczyną owej idei. (Kartezjusz przyjął tu, że skutek nie może okazać się doskonalszym względem swojej przyczyny.) Jeśli posiadamy w umyśle ideę Boga, musi także istnieć Bóg. On przecież, a nikt inny, musiał zaszczepić nam ową ideę. W kwestii istnienia ciał Kartezjusz rozumował następująco: jeśli posiadamy niejako z natury skłonność, która każe nam uznawać realność ciał, a skłonności takie zaszczepił nam Bóg, to przecież - skoro Bóg nie wprowadzałby nas w błąd - ciała muszą istnieć. Ich istnienie jest zatem gwarantowane przez doskonałość Bytu Najwyższego.

Oświecenie francuskie (Wolter, La Mettire, Condillac, Rousseau)

Oświecenie jest okresem w kulturze i literaturze europejskiej trwającym od końca XVII do schyłku XVIII w. i początków XIX w. W krajach zachodnich, co wyraźnie wystąpiło w przypadku Francji, prąd ten połączył się z wyraźnym kryzysem, jaki nastąpił w dziedzinie tradycyjnych norm, społecznych instytucji i wartości. Oświecenie zburzyło tam system feudalny oraz otworzyło drogę ku Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Reprezentanci oświecenia głosili racjonalizm, pragnęli poszukiwać wiedzy, która nie byłaby skrępowana przez autorytety, przesądy doktryny religijne. Głosili potrzebę rozwoju nauk, zwłaszcza nauk przyrodniczych. W przekonaniu oświeceniowych "mędrców w perukach" miały one uwolnić ludzi od ciemnoty, przesądów, ograniczeń.

W zakresie epistemologii na pierwszy plan wysunął się empiryzm (John Locke) oraz sensualizm (David Hume). O świecenie odrzucało natomiast metafizykę.

Oświeceniowym myślicielom marzyło się zbudowanie koncepcji harmonijnego człowieka, który posiadałby stałe cechy osobowości, a także szukali oni sposobów na stworzenie takiego człowieka przez system wychowawczy. We Francji drugą połowę wieku osiemnastego określa się mianem "wieku filozofów". Należeli do nich: Wolter, Montesquieu, Rousseau, d'Alembert, Helvetius, Diderot, Condillac. Kluczową rolę odegrało opracowanie "Wielkiej Encyklopedii".

Kluczową postacią oświecenia stał się Voltaire (Wolter, a właściwie François Marie Arouet, 1694-1778) który był zarazem publicystą, filozofem, dramaturgiem, poetą, historykiem. Nader prędko zyskał sławę tragediopisarza i dowcipnego poety - satyryka. Niezależny umysł dowcipnego, złośliwego Woltera sprawił, że niejednokrotnie narażał się on władzy. Ów liberał przysłużył się także despotyzmowi, zostając doradcą Fryderyka II. Poprzez dzieła "Wiek Ludwika XIV" oraz "Szkic o obyczajach i duchu narodu" zapoczątkował nowe pojmowanie historii jako dziejów cywilizacji.

Deizm, będący poglądem wśród przedstawicieli oświecenia nader popularnym, przyjmował, że zakładał, że Bóg co prawda jest stworzycielem, bądź "pierwszym poruszycielem" świata, ustalił też prawa rozwoju całej rzeczywistości, natomiast od tamtego momentu w żaden sposób nie ingeruje w bieg zdarzeń, ani historii świata, ani historii człowieka.

Deiści odrzucili ideę opatrzności Bożej oraz objawienia, ewentualnie dopuszczając tę część spośród treści uznawanych za objawione, które zgodne byłyby z "racjonalnymi zasadami moralnymi". Deiści zaprzeczyli też boskości Chrystusa, potrzebie instytucji Kościoła, pragnęli też zreinterpretować cuda w duchu naturalistycznym. Chcieli nawet stworzyć "religię naturalną", zgodną z rozumem. Deizm narodził się w Anglii, skąd potem zaszczepiony został we Francji.

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) to jeden z czołowych przedstawicieli francuskiego oświecenia. Z urodzenia Szwajcar, za młodu opuściwszy rodzinną Genewę, udał się w podróże po Włoszech i Francji. Zdobył gruntowne wykształcenie, zajmował się filozofią, literaturą i muzyką.

Według Rousseau człowiek jest dobry z natury. W "stanie natury", w czasach przed rozwojem cywilizacji ludzkość miałaby być "niewinna", szczęśliwa, wolna od potrzeb zbędnych, popychających ku wzajemnej walce. To rozwój cywilizacji sprawił, że człowiek stał się istotą pełną egoizmu i agresji. Powstanie cywilizowanego społeczeństwa, powstanie nierówności, podział pracy to początek upadku moralnego, który trwa do dziś. Również nauka i sztuka wyzwoliły najgorsze cechy ludzkie, a więc pychę, nienawiść, rządzę dominacji.

Jednak do "stanu natury" wrócić już nie sposób. Stąd odpowiedzią filozofa na bolączki ludzkości jest koncepcja umowy społecznej. Rousseau przedstawił więc także model doskonałej społeczności. Miałaby ona żyć w niewielkim państwie, posiadającym ustrój demokratyczny. Jego obywatele dobrowolnie współpracowaliby z sobą, przestrzegając ustalonych praw.

Francuski filozof zajmował się też pedagogiką, uznając, że budowanie społeczeństwa należy rozpocząć od wychowania jego obywateli najmłodszych, a więc dzieci. Problematykę tę opracował w dziele "Emil, czyli o wychowaniu", podjął ją również w powieści "Nowa Heloiza". Za najistotniejsze uznawał w wychowaniu rozwój naturalnych cech małego człowieka, jego możliwości tak duchowych, jak też fizycznych. Za istotniejsze od intelektu uznał uczucia, bowiem to one przede wszystkim dostarczają nam wiedzy na temat postępowania moralnego, są też istotne, gdy idzie o relacje z innymi ludźmi oraz stosunek wobec Boga. Był też Rousseau kompozytorem samoukiem, zajmującym się m.in. operą.

Étienne Bonnot de Condillac (1715-1780) to kolejny z kluczowych przedstawicieli oświecenia we Francji. Jest kojarzony przede wszystkim z sensualizmem.

Był duchownych, aczkolwiek nie było mu dane pełnić funkcji w Kościele. Obracał się w kręgu francuskich encyklopedystów. Był także wychowawcą wnuka Ludwika XV, księcia Parmy. Od r. 1768 był członkiem Akademii Francuskiej.

Condillac przeprowadził krytykę siedemnastowiecznego racjonalizmu a także systemów metafizycznych. Uznawał bowiem, że wszelka wiedza opiera się na doznaniach zmysłowych, które warunkują myślenie, a także pragnienia oraz namiętności. Do pewnego stopnia uległ także postawie agnostycznej. Do jego zainteresowań należała także logika, teoria znaku oraz metodologia. Otrzymał zlecenie od Komisji Edukacji Narodowej na napisanie Logiki, która przełożona i wydana w Polsce została 1802 r. Uznawany także za jednego z prekursorów współczesnej myśli ekonomicznej, był autorem pracy pt. "Le commerce et le gouvernement...".

Sensualizm jest poglądem filozoficznym, stanowiącym skrajną formę genetycznego empiryzmu. Uznaje on, że cała wiedza a także dyspozycje umysłu człowieka posiadają swoje źródła w poznaniu, jakie dokonuje się dzięki zmysłom. Sensualizm wiążemy zazwyczaj z postacią Condillaca, który w eksperymencie myślowym (posąg Condillaca) próbował wykazywać, że człowiek nie potrzebuje jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej, aby mogło rozwinąć się w nim życie duchowe. Wystarczy doń bowiem percepcja zmysłowych wrażeń.

Grono Encyklopedystów - współpracowników Wielkiej Encyklopedii to kontynuatorzy dzieła Woltera w dziedzinie jego racjonalizmu oraz naturalizmu. Ich filozofia była opozycyjna wobec supernaturalizmu, a także wobec idealizmu, dualizmu, czy wreszcie tradycji metafizyki wypracowanej przez filozofię chrześcijańską. Główne hasło encyklopedystów, przede wszystkim Diderota, to natura.

Według encyklopedystów nie istnieje Bóg, bowiem nie objawia się w przyrodzie. Jeśli społeczeństwo formuje jakieś prawa, które okazuję się być niezgodne wobec praw natury, staje się to źródłem cierpienia i zła.

Moralność wg encyklopedystów jest słuszna wówczas, gdy życie normuje wedle praw natury. Uznawali też, że zadaniem sztuki jest naśladowanie natury. Z filozoficznych teorii encyklopedystów wyłania się kilka doktryn filozoficznych, do których należą:

1) materializm, który sformułowany został jeszcze przed wydaniem Wielkiej Encyklopedii. Był on dziełem La Mettrie, rozwinięty został przez Holbacha.

2) sensualizm Condillaca,

3) pozytywizm d'Alemberta

4) utylitaryzm Helvecjusza (Helvetius).

John Locke oraz podstawy empiryzmu

John Locke (1632-1704) to pierwszy z czołowych przedstawicieli empiryzmu brytyjskiego a także jeden z pionierów liberalizmu. Do ważnych wątków jego filozofii należy przeniesienie głównego akcentu z metafizyki na epistemologię. Locke za główne zadanie filozoficzne uznawał rozważania nad poznaniem, jego genezą, pewnością oraz zakresem.

Pragnąc sformułować nowe cele jakie stawiał filozofii, Locke określił podstawowe wyznaczniki metody filozofii. Powinna ona charakteryzować się następującymi cechami:

1) Winna być psychologiczna, co oznacza badanie nie stosunku pojęć do przedmiotów poznania, ale same pojęcia w postaci takiej, jakiej są obecne w ludzkim umyśle.

2) Ma ona być genetyczna, a więc określać naturę pojęć poprzez ich pochodzenie.

3) Winna być analityczna, co wiąż się z założeniem, że dla rozumienia pojęć należy i wystarczy znaleźć proste ich składniki.

Locke uznawał że wszelka wiedza jest pochodna wobec doświadczenia. Nie istnieją idee wrodzone, zaś ludzki umysł to nie zapisana tablica ("tabula rasa"). Owa tablica zapisana zostaje dopiero poprzez doświadczenie. Za swoją uznał Locje tezę, iż "Nie ma niczego w umyśle, co pierwej nie byłoby w zmyśle".

Doświadczenie ma zarazem według Locke'a dwa rodzaje. Jest to więc:

1. doświadczenie zewnętrzne (postrzeżenia)

2. doświadczając wewnętrzne (introspekcja).

Uznawał, że znamy jedynie idee rzeczy, nie zaś same rzeczy. Główne dzieło Locke'a to "Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego". Dla teorii liberalizmu istotny jest "List o tolerancji".

Zajmował się również Locke pedagogiką, filozofią religii, a także ekonomią, w której postulował wolność gospodarczą. Był też twórca nieco prymitywnej z dzisiejszego punktu widzenia ilościowej teorii pieniądza.

Empiryzm to kierunek filozofii, który za jedyne lub też główne źródło (lub środek) poznania uznaje doświadczenie (może to być doświadczenie zewnętrzne ale także wewnętrzne). Rodzaje empiryzmu to m.in.:

1. Empiryzm genetyczny głosi, że umysł jest pierwotnie nie zapisaną kartą, którą zapełnia dopiero doświadczenie,

2. Empiryzm metodologiczny to pogląd, wedle którego poznanie uzasadnić możemy jedynie przez doświadczenie (aposterioryzm).

3. Empiryzm doby Odrodzenia, określany mianem naturalizmu empirycznego był początkiem osiągnięć da Vinciego, Kopernika, Keplera, Galileusza oraz podstawą empirycznej kosmologii.

4. U Tomasza Hobbesa możemy mówić o empirycznym naturalizmie społecznym, który starał się wykazywać oraz uzasadniać przynależność jednostki ludzkiej do świata oraz do społeczeństwa.

5. Empiryzm poznawczy miał swoje zastosowanie także w zakresie etyki (empiryzm moralny), a wyrazem jego stał się utylitaryzm.

6. Empiryzm sceptyczny Davida Hume'a wiążę się z wprowadzeniem nieograniczonej tolerancji w zakresie religii i moralności. Łączy się on z odrzuceniem metafizyki oraz poszukiwaniem wiedzy, wobec której nie mielibyśmy zastrzeżeń. Za wzory stawiano tu matematykę oraz wiedzę o faktach.

7. Empiryzm logiczny stworzony został przez Benthama oraz Milla.

8. Empiryzm metodologiczny Johna Stewarta Milla oznaczał odrzucenie wszelkich założeń apriorycznych. Znalazł swe zastosowanie w logice.

Tabula rasa (łac. "niezapisana karta") to pojęcie nieodłącznie związane z teorią empiryzmu genetycznego, wedle którego człowiek rodzi się bez posiadania w swym umyśle jakiejkolwiek wiedzy.

George Berkeley oraz skrajny sensualizm

George Berkeley (1685-1735) był filozofem irlandzkim i anglikańskim biskupem. Jest kolejnym po Locku przedstawicielem empiryzmu brytyjskiego. Obok tego prezentował on pogląd określany jako nominalizm, który zaprzecza istnieniu jakichkolwiek abstrakcji, zarówno w świecie zewnętrznym jak i w umyśle. Pojęcia ogólne w świetle nominalizmu uważane są jedynie za słowa. Ontologię Berkeleya określić można jako solipsyzm (idealizm subiektywny).

Ów irlandzki filozof wyciągnął nader radykalne wnioski z tezy, którą prezentował. Głosiła ona, iż mamy do czynienia z istnieniem tylko tego, co jest doświadczane. Berkeley sformułował w tym kontekście twierdzenie: "Istnieć to być postrzeganym".

Berkeley zaprzeczył istnieniu materii, bowiem nie stanowi ona bezpośrednio treści naszego doświadczenia. Rzeczy uznawał Berkeley za będące wyłącznie ideami (idea oznaczała w tym kontekście to samo co postrzeżenie). O ile powstawało w tym kontekście pytanie o trwałość świata oraz jego jedność, filozof wybrnął z tego w sposób dość specyficzny: świat istnieje, bo jest ciągle postrzegany przez Boga.

Istotna cecha omawianej filozofii to spirytualizm. Berkeley przyjmował że istnieją czynne duchy - umysły - nosiciele idei. W okresie późniejszym nastąpiła modyfikacja poglądów Berkeleya, które przekształcone zostały pod wpływem platonizmu.

D. Hume i krytyka pojęcia PrzYczyNOWości

David Hume (1711-1776),, kolejny z grona empirystów brytyjskich, postanowił badać nie rzeczy, ale ich przedstawienia umysłowe. Dzielił je na pierwotne, które określił jako wrażenia, oraz pochodne w stosunku do nich idee. Twierdził, iż te idee posiadają o tyle swoją wartość poznawczą, o ile są wiernymi kopiami wrażeń.

Hume dokonał słynnej krytyki pojęcia przyczynowości. Związek przyczynowy - obok zasady podobieństwa oraz zasady następstwa czasowego i przestrzennego - filozof ten uważał za jedną z postaci kojarzenia idei.

Hume uznał, że obserwacja prowadzi jedynie do przyjęcia następstwa jednych faktów po innych faktach, nigdy natomiast nie daje nam podstaw do przyjęcia, że jedne fakty wynikają z innych. Przeświadczenie tego rodzaju wynikaniu to jedynie efekt arbitralnego i nieuprawnionego projektowania przeszłych doświadczeń na przyszłość. W podobny sposób Hume dokonał krytyki pojęcia substancji, uznając, że podstawą do nieuprawnionego łączenia faktów jest w tymże przypadku ustawiczne ich współwystępowanie.

Hume uznawał w konsekwencji, że przedmiotami poznania rzetelne mogą być jedynie relacje, jakie zachodzą w umyśle między ideami (zajmuje się tym matematyka) a także czyste fakty. Fakty te muszą być brane bez pytania genezę i swą naturę, bez pytania o to, czy istnieją realnie, czy nie, bowiem kwestie tego rodzaju wykraczają poza nasze poznawcze możliwości. Hume pokazywał także, że prawdy wiary nie są prawdami posiadającymi dowody , co sprawia w konsekwencji, iż nie jest możliwa racjonalna filozofia Boga.

W dziedzinie etyki Hume był przekonany, iż podstawowym czynnikiem, który decyduje moralności oraz o więziach międzyludzkich jest "sympatia", będąca naturalnym odruchem, pierwotniejszym od odruchów egoistycznych.

Dzieła Hume'a to m.in. "Traktat o naturze ludzkiej", " Eseje z dziedziny moralności i literatury", "Badania dotyczące rozumu ludzkiego", "Dialogi o religii naturalnej".

Poglądy Immanuela Kanta

Immanuel Kant (1724-1804), niemiecki filozof, profesor metafizyki i logiki na uniwersytecie w Królewcu, jest jednym z najważniejszych filozofów nowożytności. Istota jego filozofii to krytycyzm teoriopoznawczy, który określany jest również mianem transcendentalizmu. "Przewrót kopernikański" dokonany w filozofii przez Kanta to uznanie, iż podmiot stanowi warunek przedmiotu, pojęcia zaś stanowią warunek doświadczenia.

Kant w wyniku swych dociekań filozoficznych dokonał podziału rzeczywistości na noumeny czyli "rzeczy same w sobie", które są niepoznawalne, oraz na fenomeny, a więc zjawiska, które właśnie stanowią przedmioty naszego poznania. Ostateczny kształt owych przedmiotów jest wynikiem skomplikowanego procesu poznania.

Istotna cecha filozofii Kanta to położenie nacisku na czynniki formalne, co objawiało się zarówno w epistemologii, jak w etyce oraz estetyce. W "Krytyce czystego rozumu" Kant skrytykował dowody Tomasza z Akwinu na istnienie Boga.

Kant stworzył etykę formalistyczną, opartą o pojęcie imperatywu kategorycznego. Ów imperatyw to bezwarunkowy nakaz moralny, stanowiący czysto formalną zasadę działania. Wyrażony został on poprzez trzy nakazy:

1) Postępuj zawsze w taki sposób, abyś mógł chcieć, aby zasada twojego postępowania stanowiła prawo powszechne.

2) Postępuj tak, ludzkość nigdy ani tobie, ani innym nie służyła za środek, ale zawsze stanowiła cel.

3) Postępuj tak, byś swoją wolę mógł uznawać za źródło prawidła powszechnego.

Kant zapoczątkował okres który nazywamy okresem klasycznej filozofii niemieckiej.

Pojęcie krytycyzmu

Krytycyzm to pojęcie określające postawę umysłową i badawczą, która dociekając racji wszelkich przekonań, jest gotowa tylko do przyjmowania twierdzeń uzasadnionych oraz sprawdzonych, a także do zmiany twierdzeń wcześniej uznanych w przypadku pojawienia się faktów przeczących owym twierdzeniom. Mianem krytycyzmu określa się także postawę umysłowo poznawczą, przeciwną dogmatyzmowi. Postawy krytyczne szczególną powszechność uzyskały w dobie oświecenia, kiedy to ze szczególnym radykalizmem starano się odrzucać wszelakie dogmaty.

Pojęcie formalizmu

Formalizm w obrębie filozofii, sztuki, nauki - to kierunek przyjmujący, że o wartościach (czy to poznawczych, czy to estetycznych itp.) decyduje w danej dziedzinie forma (w sensie potocznym formalizm to drobiazgowość w przestrzeganiu norm, przepisów, przesadna skrupulatność).

august comte i Pozytywizm

August Comte August (1788-1857), francuski filozof, po zakończeniu edukacji gimnazjalnej w Montpellier rozpoczął naukę w Szkole Politechnicznej w Paryżu, chcąc poświęcił swą karierę ścisłym naukom. Jakiś czas prowadził współpracę z Saint-Simonem, czego owocem była publikacja na łamach "Katechizmu przemysłowców" opracowanej przez Comte'a koncepcji "polityki pozytywnej".

1826 filozof rozpoczął (w mieszkaniu) wykłady filozofii, które spotkały się z nader entuzjastycznym przyjęciem wśród kręgów naukowych. Cztery lata potem wydany został pierwszy tom "Wykładów filozofii pozytywnej" (było ich w sumie 6). Comte dokonał odrzucenia wszelakiej metafizyki oraz wypowiedział się na rzecz wiedzy, która badałaby wyłącznie przedmioty i zjawiska które dostępne są umysłowi. Uznała też za obowiązek należący do filozofa - pozytywisty postawę utylitarną i praktyczne działanie w celu polepszenia bytu ludzkiego. Naczelny cel jego wykładów to skoordynowanie sześciu dyscyplin naukowych, uznanych za podstawowe, do których zaliczył: matematykę, astronomię, fizykę, chemię, biologię, socjologię.

Przełomowy moment w życiu Comte'a to uczucie do pani de Vaux. Zmarła ona niestety dwa lata później na gruźlicę. Moment jej śmierci to zarazem dla Comte'a początek swoistego - także w uprawianej filozofii - kultu kobiety. Comte pragnął również opracować "religię ludzkości". Koncepcja jej wywiedziona została z historiozofii. Przyjmował w jej ramach także, że okres, który następować miałby po Wiekach Średnich oraz okresie przejściowym, byłby epoką pozytywizmu. W imię urzeczywistnienia owej epoki - argumentował filozof - konieczne jest stworzenie takiej religii, jaka zastąpić mogłaby rządy Boskie rządami "konceptu ludzkości". Religia ta obejmowałaby "ideę serca". Będąc niezależną od woli i inteligencji, "idea serca" stanowić mogłaby fundament siódmej - po wymienionych wcześniej sześciu - dyscyplinie naukowej,. Dyscypliną tą byłaby moralność.

Comte w swej koncepcji religii zamierzał wzorować się na katolicyzmie, skąd w specyficzny sposób przejąć chciał nawet porządek organizacyjny, ryty oraz sakramenty. "Zapożyczona" od chrześcijaństwa "Trójca Święta" według filozofa miała być tworzona przez: 1) Wielkie Środowisko, czyli przestrzeń, 2) Wielki Fetysz, czyli kulę ziemską, oraz 3) Wielki Byt, czyli ludzkość.

Owe idee parareligijne zawarł Comte w dziełach: "System filozofii pozytywnej, czyli traktat socjologii ustanawiający religię ludzkości", "Katechizm pozytywistyczny" (składał się on z 11 dialogów, jakie toczyli Kobieta i Kapłan Ludzkości). Za życia filozofa jego poglądy znane były niewielu, jednak później wpływ Comte'a zaznaczył się w całej Europie. Proza drugiej połowy dziewiętnastego stulecia, zogniskowana na faktach i doświadczeniach, uzyskała określenie prozy pozytywistycznej.

Altruizm stanowi przeciwstawną wobec egoizmu postawę, wyrażającą się poprzez bezinteresowną troskę i działanie na rzecz dobra innych. W imię owej troski altruizm uznaje, że w sytuacjach kolizji własnego i cudzego dobra dążyć należy do zrealizowania dobra drugich. Sam termin "altruizm" wprowadzony został przez Comte'a, rozpowszechnili go zaś pozytywiści. Mówić możemy również o "altruizmie spontanicznym", jaki spotykamy u zwierząt. Postawy i doktryny altruistyczne pojawiają się także jako rezultat refleksji poświęconej powinnościom wobec bliźnich, podejmowanej przez różnorakie - niekiedy odległe od siebie - systemy religijne.

Pewien rodzaj refleksji skłania się ku uznaniu, że altruizm - z uwagi na zazwyczaj oczekiwane, wyrażające wdzięczność ekwiwalenty niematerialne, tudzież wzrost samooceny - nieco perfidną, acz subtelną odmianę egoizmu. Interpretacja tego rodzaju zdaje się jednak podważać sama istotę, jaka kryje się w postawie altruistycznej. Z drugiej strony przecież altruizm zwykle oznacza taki rodzaj działania, jakie ma na celu przyniesienie korzyści drugiemu (albo przyniesienie korzyści czemuś - danej idei, sprawie) z pominięciem korzyści własnych. Związany niejednokrotnie jest altruizm także z ponoszeniem, znacznych nieraz kosztów, czy to realnych (materialnych, pieniężnych) czy to psychologicznych (rozliczne koszty moralne).

Pozytywizm na terenie w filozofii jest prądem, którego źródła odnaleźć możemy:

1) U sofistów. Według Protagorasa (przede wszystkim u niego, ale u innych sofistów również) należy dążyć do podporządkowywania czynności badawczych wymiarom praktycznym (to właśnie uznane zostało za główną cechę różnych odmian pozytywizmu).

2) U Tomasza Hobbesa oraz prezentowanej przez niego metodologii racjonalistycznej, opierającej się na materialistycznych podstawach. Filozof ów uznawał, iż procesy poznawcze mają naturę zdecydowanie mechaniczną, zaś całe poznanie to jedynie wniosek na temat hipotetycznych przyczyn wyciągany na podstawie zjawisk (również i to stało się cechą pozytywizmu).

3) W systemie filozoficznym Davida Hume'a. Ów brytyjski empirysta wskutek dokonanej krytyki epistemologii uznawał za rzetelne jedynie dwie dziedziny wiedzy (matematyka oraz wiedza o czystych faktach; Hume odrzucił natomiast metafizykę). A właśnie redukcję wiedzy do wiedzy formalnej, czysto faktycznej w późniejszych czasach określać zaczęto mianem pozytywizmu.

Istotnym twórcą owego kierunku okazał się jednakże Comte, który otworzył dla dziejów filozofii, nauki oraz kultury "wiek pozytywizmu". Podstawowe dzieło promujące filozofię pozytywistyczną to sześciotomowy "Cours de philosophie positive" .

Przez filozofię pozytywną Comte określił filozofię spełniającą następujące warunki:

1. zajmowanie się jedynie przedmiotami rzeczywistymi (w odróżnieniu od przedmiotów urojonych)

2. badanie rzeczy dostępnych umysłowi, nie zaś tajemnic

3. rozważanie wyłącznie tematów pożytecznych

4. służba polepszaniu życia (w odróżnieniu od filozofii zaspokajającej próżną ciekawość)

5. ograniczenie do przedmiotów, na temat których uzyskać możemy wiedzę o charakterze pewnym

6. zajęcie się kwestiami spełniającymi kryterium ścisłości

7. dążenie do wyników pozytywnych oraz osiąganie ich

8. nie ograniczanie się krytyki negatywnej

9. wystrzeganie się absolutnych twierdzeń; zastąpienie ich twierdzeniami względnymi

Comte nie tylko odrzucił metafizykę, także bowiem "wyparł się" takich dziedzin, jak teoria poznania, logika, metodologia, psychologia. W obszarze etyki mówił o jednej, sformułowanej zresztą przez Milla zasadzie jaka określał mianem utylitaryzmu. Jej hasło stanowiło "Ludzkość, postęp, ład". Następcy Comte'a we Francji działali w ramach dwóch szkół (szkoła Laffite'a, i szkoła Littré'a).

W kontekście filozofii pozytywistycznej możemy ponadto mówić o rozwoju następujących prądów oraz teorii: 1) ewolucjonizmu, 2) scjentyzmu, 3) empiriokrytycyzmu, 4) metafizycyzmu krytycznego i indukcyjnego, 5) humanizmu, 6) sceptycyzmu.

H. Vaihinger stworzył pozytywizm krytyczny, zwany fikcjonizmem, pojęcie fikcji stanowiło bowiem fundament tejże filozofii. Za fikcję uważał wszystko, co jest w umyśle, a zarazem nie ma odpowiednika w rzeczywistości, a zarazem stanowi coś życiowo potrzebnego (pojęcia, teorie, definicje, klasyfikacje, modele, schematy itd.)

W wieku dwudziestym Schlick, Carnap, oraz Neurath stworzyli "Koło Wiedeńskie", rozwijając tym samym neopozytywizm.

John Stuart Mill oraz empiryzm

John Stuart Mill (1806-1873) był angielskim ekonomistą, filozofem oraz logikiem. Reprezentował schyłkową fazę "klasycznej szkoły angielskiej". Koncentrował się przede wszystkim na kwestiach związanych z cyklem gospodarczym, który traktował w kategoriach obiektywnego, acz zarazem przejściowego zjawiska gospodarczego. Zajmowały go także kwestie podziału produktu, a także teoria popytu.

Mill był autorem nowego sformułowania doktryny empiryzmu w obszarze epistemologii oraz logiki, a także teorii indukcjonizmu w obrębie metodologii a wreszcie utylitaryzmu na terenie etyki. Mill uporządkował szereg pojęć filozoficznych, do których należała m.in. przyczynowość. Uznał, że posiada ono jedynie psychologiczną - a co za tym idzie subiektywną - naturę.

Poglądy swoje zawarł Mill w ziele o podręcznikowym charakterze "System logiki". Z kolei w "An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy..." dokonał wykładu opracowanych przez siebie zasad epistemologii. Jednakże najpopularniejszą pracę Milla stanowi "Utylitaryzm", gdzie znalazły się zagadnienia z zakresu etyki.

Indukcjonizm to w obszarze metodologii stanowisko, w świetle którego wartość poznawcza przysługuje jedynie twierdzeniom ogólnym formułowanym na drodze indukcji, w wyniku obserwacji faktów jednostkowych, jakie opisywane są za pomocą zdań spostrzeżeniowych. Pogląd taki jest przeciwieństwem dedukcjonizmu.

Dedukcjonizm (hipotetyzm, antyindukcjonizm) to stanowisko w obrębie metodologii, które głosi, że podstawę rozwoju nauk stanowią teorie i hipotezy, nie zaś uogólnienia indukcyjne empirycznych faktów (indukcjonizm, indukcja). Z nich że to dzięki dedukcji wyprowadzamy dane konsekwencje myślowe, które porównujemy potem z wynikami, jakich dostarczają nam badania empiryczne. Prawdziwymi są jedynie teoretyczno-hipotetyczne ujęcia danych zjawisk, które przy konfrontacji z innymi mają większą ilość konsekwencji o charakterze prawdziwym lub też mniej o charakterze fałszywym.

Utylitaryzm (łac. utilitas "korzyść, pożytek") jest powstałą w siedemnastowiecznej Anglii i trwającą do w. XIX koncepcją etyczną, w kontekście której za działanie moralnie dobre uznajemy takie działania, które służąc zaspokajaniu własnych potrzeb i przyjemności oraz własnemu interesowi, równocześnie służą dobru ogólnemu. Utylitaryści pragnęli wykazać, iż pomiędzy interesem indywidualnym a interesem ogółu bynajmniej nie musi istnieć sprzeczność, zaś w przypadku ewentualnej sprzeczności możemy w jakiś sposób je uzgodnić.

Celem ma być szczęście, jakie może stać się udziałem możliwie największego grona ludzi. Przedstawiciele tego prądu to m.in.: de Mandeville, Bentham, Helvetius, Mill. Obecnie utylitaryzm zazwyczaj pojmowany jest w kategoriach poglądu, zgodnie z którym dane działania, rzeczy, zjawiska oraz osoby oceniamy w perspektywie ich użyteczności.

Poglądy Fryderyka Nietzchego

Friedrich Nietzche (1844-1900) był zarówno filozofem jak i filologiem klasycznym. Będąc Niemcem, miał polskie korzenie w szlacheckim rodzie Nieckich, czym zresztą się szczycił. Choć dzieła swe napisał w języku niemieckim, z Niemczech uciekł. W twórczości Nietzchego daje się wyodrębnić trzy kolejne okresy: 1) okres kultu sztuki, 2) okres kultu nauki, 3) okres kultu siły oraz indywidualności.

Nietzche sięgał do dorobku Stirnera, Darwina, Spencera, Langego, z którymi dzielił zainteresowania w zakresie nauk szczegółowych oraz myślenia empirycznego. Nader bliska była Nietzchemu filozofia antyczna: przyrodnicze poglądy Heraklita, antropologia sofistów. Z wątków platońskich relacjonujących poglądy Kalliklesa oraz Trazymacha zaczerpnął podniety, które stały się ważne dla nietzcheańskiej koncepcji nadczłowieka.

Do dorobku Nietzchego należy rozwinięcie relatywistycznych teorii w zakresie poznania oraz teorii wartości. Nietzche krytykował współczesną sobie moralność. Dokonał swoistego uporządkowania a raczej przewartościowania systemów aksjologicznych. Zainspirowawszy się teorią Darwina oraz filozofią Schopenhauera, wykazywał, że ludzkie poznanie, jak zresztą inne ludzkie czynności, ma źródło w potrzebach, jest też podporządkowane wobec nich.

Poddając krytyce i przewartościowując aksjologię filozof podkreślał odpowiedniość moralnego każdego w stosunku doi jego natury. Ludzka natura może być silna lub słaba, stąd też Nietzche wyróżnił "moralność panów" oraz "moralność niewolników". Ci pierwsi nader cenią sobie dostojeństwo, osobistą godność, są stanowczy, sprawni, pewni siebie, bezwzględnie dążą do osiągania swoich celów. Drudzy natomiast cechują się skłonnością do litości, miękkością serca, uległością, altruizmem, są niepewni. Nietzche uznawał, że społeczeństwa mu współczesne cechuje przede wszystkim "moralność niewolników", będąca objawem zwyrodnienia i dekadencji.

Ważniejsza od doskonałości była dla Nietzsego postawa, którą określił mianem "dionizyjskiej". Dionizos stanowił dlań symbol życia, pojmowanego jako najwyższe dobro. W przeciwieństwie do Dionizosa, Bóg ukrzyżowany to symbol uczynienia ofiary z owego życia i poświęcenia do w imię innych dóbr. Uczynić z życia środek a nie cel - to dla Nietzchego okazywało się czymś, czego zaakceptować nie sposób, bez względu zresztą na to, jaką wartość miałoby owo domniemane dobro.

Filozofia Nietzchego potraktowana została przez Goebbelsa i Hitlera jako "filozofia urzędowa", służąc im w istocie doi uzasadniania tez obcych tak naprawdę duchowi nietzcheańskiemu.

Dorobek Nietzchego jest nader obszerny. Należą doń takie dzieła jak: "Narodziny tragedii albo hellenizm i pesymizm", "Niewczesne rozważania", "Ludzkie, arcyludzkie", "Jutrzenka", "Wiedza radosna", "Tako rzecze Zaratustra", "Poza dobrem i złem", "Z genealogii moralności".

Nadczłowiek to termin który wprowadzony został przez Nietzchego na określenie idealnego wzoru osobowości ludzkiej, jaki pojawić ma się w przyszłości. Nadczłowiek odrzuci tradycyjną moralność, dążyć będzie do wolności absolutnej oraz niezależności, kierować będzie się w swym postępowaniu zasadą poczucia osobistej słuszności, bezwzględnie dążąc do postawionych sobie celów.

Indywidualizm to kierunek filozoficzny, jaki zapoczątkowany został w okresie patrystyki przez Orygenesa, rozwinięty został natomiast przez Dunsa Szkota. Indywidualizm głosi kult jednostek doskonałych oraz kult sił duszy o charakterze irracjonalnym. Znaczenia nabrał ów kierunek w dobie romantyzmu.

Do rangi nader wysokiej podniósł indywidualizm Nietzche, poprzez swoją koncepcję nadczłowieka i kultu siły. Inny zupełnie charakter indywidualizmu dochodzi do głosu w egzystencjalizmie, który twierdzi, że ludzie realizują swoją naturę stopniowo, są wolni, stoją ciągle wobec wyboru, potrzeb bronienia autentyzmu swej egzystencji, itd.

Indywidualizm w obszarze etyki wyraża się poprzez tezę, która głosi, że wszelakie normy etyczne maja genezę w uczuciach i popędach jednostek, zaś jedynym celem oraz motywem działań ludzkich dążenie do własnej doskonałości oraz ukierunkowanie na osobiste szczęście.

Bergson i intuicjonizm oraz pojęcie irracjonalizmu wraz ze skrotową CHARAKTERYSTYKĄ egzystencjalizmu

Henri Bergson (1859-1951), filozof francuski, jeden z najbardziej znanych. Od 1914 r. członek Akademii Francuskiej profesor École Normale Supérieure (1898-1900) oraz College de France (1900-1914). W czasie I wojny walczył na froncie jako ochotnik. Był przedstawicielem intuicjonizmu a także filozofii tzw. "pędu życiowego". Jego irracjonalizm stał się swoistą przeciwwagą poglądów głoszonych przez pozytywistów, a także determinizmu mechanistycznego oraz darwinowskiego biologizmu ewolucyjnego.

W bergsonowskiej wizji świata główne znaczenia miał tzw. pęd życiowy ("élan vital"), będący czynnikiem ewolucyjno twórczym. Do owego pędu życiowego dotrzeć możemy dzięki poznanie siebie oraz świata, które zgodne będzie z zasadą wolności oraz przez intuicję. Powinniśmy także odrzucić krępujące nas ograniczenia, wynikające z życia społecznego, ograniczenia związane z religią oraz prawidła logiczne, te bowiem w sztuczny sposób dokonują podziałów i deformacji tego co jest przez nas postrzegane. Bergson jest także twórcą pojęcia "ja głębokiego", które jest niezależne od rzeczywistości materialnej oraz społecznej. Udziałem owego "ja" jest doświadczenie trwania, dane ciągle.

Bergsonizm zwalczany był tak przez filozofię katolicką (dzieła Bergsona trafiły nawet do indeksu ksiąg zakazanych), jak przez marksizm. Filozofia Bergsona miała wielki wpływ na sztukę oraz dzieła literackie. Jej wyrazem najdoskonalszym jest niewątpliwie twórczości Marcela Prousta, noblisty z roku 1927 w dziedzinie literatury.

Główne dzieła Bergsona to: "O bezpośrednich danych świadomości", "Materia i pamięć" "Śmiech", "Wstęp do metafizyki", "Ewolucja twórcza", "Myśl i ruch".

Mianem intuicjonizmu określamy kierunek epistemologiczny, według którego podstawowe, czy też jedynie wartościowe źródło poznania stanowi intuicja.

Intuicje zdefiniować można najprościej jako "poznanie bezpośrednie", określa się ją także w kategoriach przeczucia, wyczucia, zdolności przewidywania, wyobraźni twórczej. Według psychologii intuicja to narzucające się niejako samo przez się przekonanie, które nie jest poprzedzone logicznym rozumowaniem, nie może być w pełni uzasadnione, a nawet zdaje się być wszelkim rozumowaniom przeciwstawne. Intuicja to coś narzucającego się w bezpośredni sposób. Czujemy, że jest akurat tak a nie inaczej, na zasadzie oczywistości.

Irracjonalizm to zespół poglądów przeciwstawnych wobec racjonalizmu. Za ojca poglądów irracjonalistycznych uznawany jest św. Augustyn z Hippony. Głosił on przewagę duchowych sił irracjonalnych nad poznawczą rolą rozumu. Według Augustyna ludzkiej natury nie stanowi rozum, ale wola, przejawiająca się nie w obszarze tego, co wiemy, ale tego, czego chcemy. Irracjonalne czynniki według Augustyna przeważają zresztą zarówno w obszarze poznania jak obszarze działania.

Prawda o bycie Boskim, przerastająca nasze możliwości intelektualne, może być poznana na drodze wiary. Współcześnie prądy irracjonalistyczne obecne są w inspirowanej bergsonizmem krytyce intelektu, także w psychoanalizie, będącej kontynuacją dorobku Freuda, czy wreszcie na terenie teorii socjologicznych (Le Bon, Sorel, Frazer, Ross).

Egzystencjalizm to swoista manifestacja nastrojów irracjonalistycznych w obszarze refleksji filozoficznej. Jako kierunek sięga on początku lat czterdziestych wieku XIX. Impulsem dla rozkwitu owego kierunku stała się myśl Sorena Kierkegaarda. Uznał on, że zadanie filozofii leży w dociekaniu tego, co: 1) jest egzystencjalnie jednostkowe, 2) będzie wyłącznie prawdą wobec jego i tylko jego życia 3) stawia człowieka wobec nieustannej alternatywy "albo - albo".

Swoisty nawrót do myśli tego filozofa nastąpił na obszarach Niemiec oraz Francji w l. dwudziestych, kiedy to teoretykami egzystencjalizmu zostali tacy myśliciele, jak Martin Heidegger, Karl Jaspers, Gabriel Marcel, Jean Paul Sartre. Egzystencjalizm dwudziestowieczny uczynił przedmiotem egzystencjalizmu indywidualną egzystencję człowieka a także uwzględnił kwestię jego miejsca i znaczenia w świecie.

Omawiana koncepcja podkreśla rozbicie, czy rozdarcie rzeczywistości będącej naszym udziałem na obszar świadomości oraz sferę, którą stanowią rzeczy. Ten podział wiedzie nieuchronnie człowieka do alienacji. Jednostkowe losy nie są bynajmniej podporządkowane determinantom moralnym, historycznym, ani też obyczajowym. Egzystencjalizm przyjmuje zatem indeterministyczną koncepcję człowieka. Jest istotą całkowicie wolną, może też ową wolność spożytkować zgodnie z własnym pomysłem. Człowiek jest twórcą wszelkich wartości oraz decyduje sam w kwestiach sensu swojego istnienia. Może przyjąć status zarówno "bytu nieprawdziwego" jak i "bytu prawdziwego".

Egzystencjalizm uznawał, że egzystencja wyprzedza esencję. Udziałem człowieka jest ponoszenie pełnej odpowiedzialności za czyny; stwarza to w istocie świadomość samotności, alienacji, zagrożenia, a także lęk (szczególnie lęk przed śmiercią). Egzystencjalizm okazał się prądem szczególnie płodnym w sferze dwudziestowiecznej twórczości literackiej.

William James i filozofia pragmatyzmu

William James (1842-1910), amerykański filozof i psycholog, od r. 1872 pełnił rolę wykładowcy Uniwersytetu Harvarda, stając się od 1885 jego profesorem. Jest jednym z twórców filozofii pragmatyzmu. Występując przeciw dominującym w swoim czasie poglądom, przyjmującym atomistyczną teorię materii, przyjmował ciągłość czasową świadomości (pojęcie "strumienia świadomości") Podkreślał także charakter jednostkowy oraz funkcjonalny świadomości, uznając, iż porządkujący ją czynnik stanowi wola, która z kolei uwarunkowana jest potrzebami życiowymi oraz ludzkimi dążeniami.

Podstawą poznania było według Jamesa uznanie doświadczenia za ciąg przeżyć zindywidualizowanych. James odrzucił klasyczną arystotelesowską koncepcję prawdy. Uznał że prawda jest wynikiem akceptacji określonego sądu przez poznający podmiot, co dokonuje się przy przyjęciu kryterium użyteczności. James uznawał rzeczywistość za różnorodną oraz konkretną, a jej poszczególne elementy uznawał za względnie niezależne od wszechcałości ("tychizm"), choć związane z elementami wobec siebie sąsiednimi ("synechizm").

Niektóre z prac Jamesa to "Pogadanki psychologiczne" "Doświadczenie religijne", "Pragmatyzm" .

Pragmatyzm to dwudziestowieczny kierunek filozoficzny, genetycznie związany z brytyjskim empiryzmem, zarazem ukształtowany w USA. Idee oraz samo określenie "pragmatyzm" określone zostały przez Charlesa Peirce'a w artykule pt. "How to Make Our Ideas Clear".

Pragmatyzmu rozwinięty został przez Jamesa, będącego jego głównym propagatorem, Deweya, następnie przez Meada, Lewisa, Nagla, Morrisa. Peirce zaczerpnął termin "pragmatyzmu" od Kanta, według którego "pragmatycznymi" były prawa stosowane w obszarze nauk doświadczalnych (inne aniżeli prawa "praktyczne", czyli moralne, aprioryczne). Pragmatyzm stał się metodą, służącą rozstrzyganiu kwestii metafizycznych oraz teorii prawdy, którą uchronić chciał przed abstrakcją, werbalizmem i jego konsekwencjami.

Oceniając poglądy Jamesa oraz dorobek pragmatystów, F.C. Schiller, uznał pragmatyzm za:

1) humanizm - a więc filozofię czyniącą człowieka indywidualnego miarą rzeczy w przeciwieństwie do poddania człowieka "obiektywnej mierze nadludzkiej

2) odwrotność werbalizmu, albowiem kryterium prawdy upatrywane jest przez ową filozofię w życiowej praktyce

3) pluralizm

4) radykalny empiryzm, stanowiący przeciwieństwo aprioryzmu

5) woluntaryzm

6) personalizm, filozofię odmienną od naturalizmu

7) świadomy antropomorfizm (w odróżnieniu od amorfizmu)

8) pogląd typowo brytyjski, w przeciwieństwie do prądów stanowiących kontynuacją filozoficznej tradycji germańskiej.

Według ocen Schaffa, zawartych w książce "Główne zagadnienia i kierunki filozofii", filozofia pragmatyczna wyklucza poznanie "bezinteresowne" oraz zdobywanie prawd niczemu nie służących. Filozofia pragmatyzmu wywarła doniosły wpływ na szereg nurtów dwudziestowiecznych, stworzyła własne wersje (operacjonizm, instrumentalizm), a także przyczyniła się do rozwoju takich gałęzi wiedzy jak psychologia społeczna oraz politologia.

Woluntaryzm, personalizm, antropomorfizm, instrumentalizm

Woluntaryzm to pogląd filozoficzny, który przyjmuje wyższość ludzkiej woli w stosunku innych władz umysłowych, takich jak rozum, czy intuicja. Wola uznawana jest przez woluntarystów za główny napęd działań człowieka. Sam termin wprowadzony został przez F. Tönniesa w 1883 r.. Myślicielem, który jako jeden z pierwszych dokonał zerwania ze starożytnym intelektualizmem i akcentował kluczowe znaczenie woli, był Augustyn. Stanowisko woluntarystyczne charakterystyczne było ponadto dla Jana Dunsa Szkota.

William Ockham dokonał przeszczepienia woluntaryzmu na glebę teologii oraz ontologii. Głosił, że własności bytu są zależne od woli. Kluczową jest tu wola Boża. Nie mogą jej ograniczać żadne względy (także względy racjonalne). Filozofia woluntarystyczna odzwierciedliła się ponadto w epistemologii Kartezjusza. Uznał on, że sąd stanowi aktem łączący element intelektualny oraz element wolitywny, polega bowiem na uznaniu, czy dane przedstawienie jest prawdziwe lub też fałszywe.

Metafizyczny woluntaryzm był charakterystyczny dla Artura Schopenhauera, który twierdził, iż wola to czynnik - na równi z wyobrażeniami - tworzący świat. Maine de Biran dokonał natomiast powiązania woli z egzystencją i jaźnią, co wyraża jego maksyma "Chcę, więc jestem". Ravaisson stwierdził, że wolę stanowi pierwowzór bytu, który odkryć możemy dzięki analizie swojej świadomości. Woluntaryzm cechował ponadto psychologię Wundta. Nietzche prezentował z kolei biologiczną odmianę woluntaryzmu, uznającą wolę za istotę życia, które jest wartością najwyższą oraz pierwotną.

Pierwiastki woluntaryzmu czytelne są w obrębie pragmatyzmu amerykańskiego oraz na gruncie egzystencjalizmu. Przede wszystkim w obrębie tego ostatniego znaczenie zasadnicze przypada aktom woli oraz wyboru. Akty te są decydujące dla kreacji oraz potwierdzania własnej egzystencji i esencji.

Personalizm stanowi koncepcję filozoficzną, która uwagę swą ześrodkowuje na problematyce osoby (persona). Persona zaś to byt o naturze duchowej, obdarzony zarazem świadomością, wolą, charakteryzujący się zdolnością do tworzenia oraz posiadający odpowiedzialność moralną. Zaczątki tego rodzaju koncepcji odnajdujemy w czasach starożytnych, m.in. w refleksji uprawianej przez sofistów. Pierwiastki tego rodzaju rozwinięte zostały wydatnie u św. Augustyna.

W czasach nam bliższych filozofia personalistyczna odnalazła swoje rozwinięcie u Johanna Fichtego a także przedstawicieli romantyzmu. Fichte uznał jaźń za aktywną, twórczą zasadę bytu. Jaźń nie tylko coś poznaje, ale i sama ustanawia, kreuje rzeczywistość. Jej produktem jest zarówno przedmiot, jak i podmiot.

Personalistyczne analizy zaliczyć można do obszaru ogólnie pojętej antropologii filozoficznej. Wiek dwudziesty zaowocował powiązaniami personalizmu z tomizmem i neotomizmem. Stworzone zostały ponadto koncepcje, które określić możemy mianem personalizmu egzystencjalistycznego (Sartre), personalizmu psychoanalitycznego (Freud) oraz personalizmu strukturalistycznego (Lévi-Strauss). W uprawianej przez nich refleksji na temat człowieka (traktowanego w kategoriach osobowych) ukazywany jest on zazwyczaj jako istota, która uległa zagubieniu wśród otaczających ja wydarzeń oraz wytworów ludzkich. Nieco inny jest personalizm uprawiany z perspektyw katolickich, jak personalizm Karola Wojtyły.

Antropomorfizm (gr. "anthropos" - człowiek, "morfe" - kształt) oznacza (w obrębie nauk religioznawczych oraz etnologii) przypisanie cech ludzkich istotom, które ze swej natury takowych cech nie posiadają (cechy ludzkie przypisuje się w tej sposób zwierzętom, niekiedy też nieożywionym tworom przyrody. O antropomorfizmie mówimy także w przypadku koncepcji bóstw. Rozróżnić można tutaj fizyczną odmianę antropomorfizmu (bóstwa obdarzone zostają urzekającą urodą, nadzwyczajną sprawnością fizyczną, siłą) oraz odmianę psychiczną (antropopatyzm - przyznanie bóstwom cech psychiki ludzkiej, co wiąże się z "osobowością" bóstw).

Pierwiastki antropomorficzne spotykamy w niemal wszystkich religiach oraz w etapach ich rozwoju, a więc zarówno w przypadku wierzeń pierwotnych jak i w wielkich wyznaniach monoteistycznych. W tych ostatnich antropomorfizm jest jednakże stosowany w funkcjach, które określić można jako "użytkowe", metaforyczne (cechy ludzkie służą analogicznego opisu przymiotów Boga).

Instrumentalizm to jeden ze współczesnych kierunków filozoficznych, który stanowi odmianę filozofii pragmatycznej. Według instrumentalizmu poznanie, a także wiedza, wreszcie wszelkie działania człowieka stanowią narzędzia (instrumenty) za pomocą których jednostka przystosowuje się do swego środowiska oraz jest w stanie go opanowywać.

Operacjonizm stanowi dwudziestowieczny kierunek filozoficzny oraz psychologiczny, który wyrósł z tez pozytywistycznych. Zapoczątkowany został przez Bridgmana, który wydał "The Logic of Modern Physics", zgodnie z którym to dziełem pojęcia naukowe bynajmniej nie dokonują ujęcia istoty rzeczy, ale jedynie mogą poddawać uczonemu operacje, których wymagamy do stwierdzenia tożsamości owej istoty rzeczy. Operacjonizm podążał w stronę eliminacji pojęcia "prawdy absolutnej". Jego przedstawiciele głosili, że nie jest ono wcale nauce potrzebne, a de facto nie jest w niej pojęciem używanym. Wynika stąd ich zdaniem, iż każda z prawd stanowi element zależny od stanu jaki panuje w ludzkiej wiedzy. Każda z prawd zostać może obalona. Obok siebie istnieć mogą ponadto prawdy pozostające z sobą w sprzeczności.

Operacjoniści w konsekwencji zrezygnowali z wypowiadania się na temat istoty prawdy. Zajmowali się jedynie kwestiami kryteriów prawdy, jakie pojmowali na sposób relatywistyczny. Na gruncie psychologii mam do czynienia z operacjonizmem u Boringa, który wystąpiwszy 1930 r. postawił sobie za cel uzgodnienie introspekcji oraz behawioryzmu.

---