Postępowanie w sprawach nieletnich w świetle regulacji międzynarodowych

CELE

• Zwrócenie uwagi na problem krzywdzenia dzieci dawniej i obecnie

• Przedstawienie zagadnień dotyczących praw dziecka i międzynarodowych standardów ochrony praw dziecka

• Wprowadzenie w problematykę systemów postępowania z nieletnimi sprawcami przestępstw

Krzywdzenie dzieci

• Co roku około 300 mln przypadków maltretowania dzieci

• Krzywdzenie dzieci jest fenomenem, który jest w naszym świecie powszechny od czasu, gdy ludzie zaczęli rejestrować swoją historię

• Systematyczne studia nad historią dzieciństwa zapoczątkował w latach 60. XX w. P. Aries, który dowiódł, iż do połowy XVIII w. nie rozumiano odrębności i specyfiki dzieciństwa, traktujące je co najwyżej jako okres słabości fizycznej i moralnej wymagający ‘naprawienia’ przez surowe wychowanie

• Periodyzacja stosunków pomiędzy rodzicami (opiekunami) a dziećmi na przestrzeni dziejów według De Mause’a:

  • Okres dzieciobójstwa (od Starożytności do IV wieku n.e.)

  • Okres porzucenia (IV-XIII w.)

  • Okres obojętności (XIV-XVII w.)

  • Okres narzucenia (XVIII w.)

  • Okres uspołecznienia (XIX-pierwsza połowa XX w.)

  • Okres pomocy (druga połowa XX w.)

• Zdaniem autora do XVIII w. Stosunki pomiędzy rodzicami a dziećmi naznaczone były okrucieństwem, opuszczeniem, obojętnością (= obowiązująca norma kulturowa w zakresie traktowania dzieci)

• Dziecko od zarania dziejów znajdowało się na pozycji istoty:

  • Zależnej od świata dorosłych

  • Bezwzględnie podporządkowanej dorosłym

• Dziecko było zdane na łaskę i niełaskę

• Nikt nie kwestionował:

  • Stosowania wobec dzieci kar cielesnych→ coś oczywistego & powszechnego

  • Pozycji dziecka jako istoty niższej i podporządkowanej

• Toksyczna pedagogika→ opierała się na sztywnych regułach (J. Bradshaw, 1994, s. 18):

  • Dorośli są władcami zależnego dziecka

  • Mają oni wyłącznie prawo do określania, co jest dobre, a co złe dla dziecka

  • Rodzice zasługują na szacunek, ponieważ są rodzicami

  • Dzieci nie mają prawa do szacunku

  • Dzieci muszą bezwzględnie słuchać rodziców

  • Dziecięca wola powinna być złamana tak szybko, jak tylko jest to możliwe

  • Posłuszeństwo czyni dziecko silnym

  • Reagowanie na potrzeby dziecka jest niewłaściwe

  • Surowość i chłód w stosunku do dziecka dają mu dobre przygotowanie do życia

  • Ciało jest czymś brudnym i wstrętnym

  • Rodzice zawsze mają rację

• Opierając się na tych sztywnych regułach ranimy dziecko- skarzemy je na negatywne uczucia

• Toksyczna pedagogika nie zdominowała wszystkich wychowawców→ Janusz Korczak

• 4 rodzaje krzywdzenia:

  • Fizyczne

  • Emocjonalne

  • Seksualne

  • zaniedbywanie

• Współczesne przypadki- dzieci ofiary przemocy

Prawa dziecka

• Zasadnicze zmiany w traktowaniu dzieci przyniósł dopiero wiek XIX

• Przypadek Mary Hellen Wilson (8 lat) (1874r.)

• Od 1880r. pierwsze towarzystwa międzynarodowe (np. kryminologów, sędziów dla nieletnich, opieki nad dziećmi opuszczonymi i bezdomnymi, zapobiegania cierpienia dzieci)

Prawa dziecka: znaczące daty

• 1920 pierwsza Deklaracja Praw Dziecka (Deklaracja Genewska)

• 1946 UNESCO Organizacja NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)

• 1946 UNICEF Międzynarodowy Fundusz NZ Pomocy Dzieciom (United Nations Children’s Fund)→ od filantropijnej organizacji międzynarodowej nastawionej na pomoc doraźną do nowatorskiej instytucji do spraw opieki nad dzieckiem

• 1948 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

• 1950 Europejska Konwencja Praw Człowieka

• 1959 Deklaracja Praw Dziecka

• 1966 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

• 1989 Konwencja o Prawach Dziecka

Jak należy rozumieć pojęcie „prawa dziecka”?

• Pojęcie to należy odnosić do relacji państwo-dziecko, co oznacza obowiązki państwa w zakresie ochrony praw dziecka

• W świetle powyższego chodzi zatem nie tyle o sytuacje, w których np. dorosły skrzywdzi dziecko czy jedno dziecko skrzywdzi inne, ile o gwarancje ochrony przed krzywdzeniem i możliwości dochodzenia praw równe dla wszystkich

• Zasada konstytucyjna (art. 72 par. 1 i 3) stanowi, iż RP zapewnia ochronę praw dziecka i organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka

Wedłu Elżbiety Czyż

PRAWA DZIECKA to generalnie prawa człowieka, ograniczone przez brak zdolności do czynności prawnych- osób niepełnoletnich

Międzynarodowe standardy praw dziecka: Konwencja o Prawach Dziecka

• Konwencja została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989r. Weszła w życie 2.09.1990r. z chwilą ratyfikowania jej przez dwudzieste państwo

• Nazywana jest światową konwencją praw dziecka, gdyż jest pierwszym dokumentem międzynarodowym dotyczącym dzieci, który zawiera tak szeroki katalog praw uwzględniający prawa i wolności osobiste dziecka

• Konwencja wprowadza mechanizm kontroli- obowiązek państw- stron systematycznego składania sprawozdań z wykonania Konwencji (art. 44). Na mocy art. 43 powołano Komitet Praw Dziecka, 10. osobowy zespół ekspertów, który rozpatruje sprawozdania rządów. Niestety jest to mechanizm bardzo słaby

• Rola Polski w powstaniu Konwencji

  • Projekt Konwencji został przygotowany przez Polskę w 1979r.

  • Pracowano nad nią 10 lat i jej ostateczna wersja odbiega od przedłożonego projektu

  • Szukano formuły, która byłaby na tyle uniwersalna, aby zyskać akceptację większości państw

• Konwencja ustanawia status dziecka oparty na następujących założeniach:

  • Dziecko jest samodzielnym podmiotem i ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej

  • Dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności

  • Rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka

  • Państwo powinno wspierać rodzinę, ale nie wyręczać w jej funkcjach

• Tworząc katalog praw dziecka kierowano się następującymi zasadami:

• Zasadą dobra dziecka, która oznacza, że wszystkie działania muszą być podejmowane z uwzględnieniem najlepiej pojętego interesu dziecka

• Zasadą równości, oznaczającą, że wszystkie dzieci niezależnie od ich cech (kolor skóry, płeć, narodowość itp.) są równe wobec prawa

• Zasadą poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców, która oznacza, że państwo szanuje autonomię rodziny i ingeruje tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach

• Zasadą pomocy państwa, oznaczającą, że państwo zobowiązane jest do wspierania i zabezpieczenia socjalnego rodzin, w szczególności potrzebujących pomocy

• Katalog praw przyznany dziecku:

  • Prawa i wolności osobiste

  • Prawa socjalne

  • Prawa kulturalne

  • Prawa polityczne

• Art. 40 ochrona i specjalne traktowanie „dziecka podejrzanego, oskarżonego bądź uznanego winnym pogwałcenia prawa karnego”

• Katalog praw zawartych w Konwencji można traktować jako standard, do którego państwa-strony powinny dążyć. Rząd przygotowując strategię działania w zakresie opieki i wychowania dzieci, musi uwzględniać normy konwencyjne. Rolą organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw dzieci jest przypominanie władzy o zobowiązaniach wynikających z ratyfikacji Konwencji

• Polska podpisała Konwencję 26.01.1990r., ale z jej ratyfikacją zwlekano ponad półtora roku (obowiązuje od 7.07.1991r.)

• Polska złożyła dwa zastrzeżenia i dwie deklaracje do Konwencji

Dokumenty dotyczące postępowania w sprawach nieletnich

• Jednym ze wskaźników stanu przestrzegania praw człowieka jest sposób traktowania przestępców, szczególnie nieletnich. Podstawowe dokumenty międzynarodowe w tym zakresie to:

  • Wskazania NZ dot. Zapobiegania przestępczości nieletnich (tzw. wskazanie Rijadskie)- rezolucja ZO 45/112

  • Wzorcowe Reguły Minimum NZ dot. Wymiaru Sprawiedliwości wobec Nieletnich (tzw. Reguły Pekińskie)- rezolucja ZO 40/33 z 1990r.

  • Reguły NZ dot. Ochrony nieletnich pozbawionych wolności- rezolucja ZO 45/113

Reguły Minimalne (Reguły Pekińskie)

• Uniwersalny standard modelu postępowania w sprawach nieletnich. Reguły wskazują, że młodzi, znajdujący się w początkowym stadium rozwoju osobowości, dla rozwoju fizycznego i intelektualnego oraz dla włączenia się w życie społeczne potrzebują szczególnej uwagi, pomocy oraz ochrony prawnej gwarantującej im spokój, wolność, godność i bezpieczeństwo. Odpowiednia polityka społeczna, zapewniająca opiekę i pomoc dzieciom i młodzieży oraz ich rodzicom, umożliwiająca realizację ich potrzeb, została uznana przez Reguły za najpewniejszy sposób zapobiegania dewiacyjnym zachowaniom nieletnich (A. Grześkowiak)

Traktowanie nieletnich w świetle Konwencji o Prawach Dziecka, Reguł Minimalnych ONZ i Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Upn): porównanie

	Konwencja	Reguły Minimalne	Upn
Pojęcie nieletniości	Art.1	R. 2.2	Art. 1
Granice wiekowe	Art. 40 pkt. 3a	R. 4	Art. 1 Brak dolnej
Zatrzymanie/ aresztowanie	Art.37	R.13	Art. 27(schronisko) Art. 40 (PID)
Środki stosowane wobec nieletnich	Art. 40 pkt. 3b, pkt. 4	R. 11, 18, 19	Art. 6, 7 (rodzice), 21 (zasada oportunizmu)
Kara	Art. 37	R. 17	Art.5 (art. 10 kk)

Zasady postępowania z osobami nieletnimi w Polsce

Cele

• Zakres i treść pojęcia nieletni

• Charakter organów rozpatrujących sprawy nieletnich

• Środki stosowane wobec nieletnich

Podstawowy document

• Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (Upn)

• Ustawa ma dwa podstawowe cele:

• Przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stworzenie warunków powrotu do normalnego życia tym nieletnim, który popadli w konflikt z prawem (lub szerzej: normami społecznymi)

• Umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na odpowiedzialnych obywateli

• Z celami Upn korespondują przepisy ustawy, określające podstawowe zasady traktowania nieletnich:

• Zasada kierowania się dobrem nieletniego- należy kierować się dobrem, dążyć do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu, wpływać na prawidłowe funkcjonowanie rodziny

• Zasada, zgodnie z którą zapobieganie i zwalczanie demoralizacji i przestępczości nieletnich powinno być realizowane za pomocą środków wychowawczych i poprawczych

  • UWAGA! Kara może być stosowana wobec nieletnich wyjątkowo, tylko w przypadkach przewidzianych prawem, kiedy inne środki nie są w stanie zapewnić ich resocjalizacji

Terminy używane w polskim prawie

• Małoletni – osoba niepełnoletnia, poniżej 18 r.ż

• Nieletni – art. 1 Ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (Upn)

• Młodociani

  • osoby w wieku 15-18 lat, które mogą być zatrudnione na podstawie umowy o pracę

  • osoba, która w chwili popełnienia czynu karalnego nie ukończyła 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat

• Demoralizacja – Upn + Kodeks karny (Kk)

• Czyn karalny– Upn + Kk

• Wykroczenia – art. 1 pkt. 2b Upn

Zakres i treść pojęcia nieletni

• Zgodnie z art. 1 par. 2 Upn nieletni to osoba, w stosunku do której prowadzone jest przewidziane w ustawie postępowanie:

  • Osoba, która nie ukończyła 18 r.ż w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji

  • Osoba, która ukończyła 13 r.ż a nie ukończyła 17 r.ż w postępowaniu w sprawach o czyny karalne

  • Osoba, która nie ukończyła lat 21 w zakresie wykonywania orzeczonych środków orzeczonych na podstawie Upn

Demoralizacja

• Art. 4 par. 1 Upn wymienia przykładowo okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego:

  • Uchylanie się od obowiązku szkolnego

  • Używanie alkoholu lub innych środków odurzających

  • Prostytucja

  • Włóczęgostwo

  • Udział w grupach przestępczych

  • Naruszanie zasad współżycia społecznego

Czyn karalny

• Zgodnie z art. 1 par. 2 Upn to czyn zabroniony przez odpowiednie ustawy jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub jedno z wymienionych w tym przepisie wykroczeń

  • Czyn karalny może popełnić tylko nieletni, który ukończył 13 lat

  • Dokonanie czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia przez dziecko poniżej 13 lat może być potraktowane jedynie jako przejaw demoralizacji

  • Rezygnacja z terminów “przestępstwo” i “wykroczenie” wiąże się z rezygnacją z ustalania winy nieletniego

Model sądowy

• W Polce- MODEL SĄDOWY- opierający się na zasadach prawa karnego i specyficznych dlań zasadach odpowiedzialności karanej

• Polski system resocjalizacji i profilaktyki→ SĄD RODZINNY + INSTYTUCJE

• Dlaczego można mówić o systemie?

  • Instytucje są wzajemnie ze sobą powiązane (strukturalnie i funkcjonalnie), choć stosują (niekiedy) odmienne (różne) formy i metody pracy. Cel działania instytucji: eliminowanie zagrożeń i wychowywanie osób, u których wystąpiły zaburzenia w procesie socjalizacji→ RESOCJALIZACJA

• Instytucje pełnią określone zadania, które stanowią równocześnie etapy postępowania z młodzieżą nieprzystosowaną społecznie (według B. Kowalskiej-Ehrlich):

  • wykrywanie zagrożeń nieprzystosowania społecznego

diagnozowanie i poradnictwo

• orzekanie odpowiednich środków i form oddziaływań

• oddziaływania opiekuńczo-wychowawcze, psychoterapeutyczne i resocjalizacyjne (postępowanie zaradcze)

Środki stosowane wobec nieletnich

• Art. 6 Upn→ środki stosowane wobec nieletnich w świetle polskiego ustawodawstwa

• Wobec kogo środki mogą być stosowane?

  • wykazujących przejawy demoralizacji (art. 4 Upn)

  • tych, którzy popełnili czyn karalny (art.1 Upn)

Środki w świetle Upn

• Środki wychowawcze

• Środki leczniczo-wychowawcze (dla nieletnich: niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna, inne zakłócenie czynności psychicznych, uzależnienie od alkoholu lub innych środków odurzających)

• Środek poprawczy

• Środki stosowane wobec rodziców

Środki wychowawcze

• Trzy grupy:

  • Pozostawiające nieletniego w jego dotychczasowym środowisku (np. nadzór rodziców, kurator)

  • Skierowanie nieletniego do placówki lub instytucji przejmującej od rodziców lub opiekunów tylko część obowiązków związanych z pieczą i wychowaniem (np. kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą)

  • Całkowicie zmieniające środowisko nieletniego (np. ośrodek wychowawczy)

Środki wychowawcze→ art. 6 Upn

• Upomnienie (dla nieznacznie zdemoralizowanych)

• Zobowiązanie nieletniego do określonego postępowania (np. obowiązek naprawienia szkody- praca lub inne świadczenia na rzecz pokrzywdzonego, świadczenia na rzecz lokalnej społeczności)

• Nadzór odpowiedzialny rodziców (możliwy i sensowny, gdy środowisko rodzinne jest pozytywne) lub opiekuna, nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy, osoby godnej zaufania lub kuratora (w praktyce ostatni środek jest orzekany najczęściej)

• Nadzór kuratora (kuratorzy rodzinni)

  • Wykonują czynności w wydziałach rodzinnych i nieletnich

  • Kuratela rodzinna ma charakter mieszany- kuratorzy zawodowi (sprawowanie nadzorów, koordynacja i kontrola pracy kuratorów społecznych) i społeczni (wykonywanie nadzorów)

  • Preferowany jest model kurateli resocjalizacyjnej (indywidualne oddziaływanie- nieletni, rodzina, środowisko; podejmowanie starań o naukę, czas wolny nieletniego; podejmowanie starań o poprawę atmosfery w domu, tj. nieletni↔ rodzice)

• Kuratorski ośrodek pracy z młodzieżą

  • Między dozorem kuratora a umieszczeniem w placówce

  • Cel: sprawowanie skuteczniejszego nadzoru nad nieletnimi, którzy wymagają nasilonych oddziaływań wychowawczych (co najmniej 4 razy w tygodni, godziny dostosowane do potrzeb uczestników, nie mniej niż 4 godz. dziennie)

  • Działania: rozwiązywanie problemów wychowawczych, nauka (zaległości), czas wolny (wycieczki), dożywianie; ważne: kontakt z domem

• Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych- gdy nieletni prawo jazdy posiada, natomiast, gdy nie posiada może to oznaczać zakaz jego wydania

• Przepadek rzeczy- pochodzących z przestępstwa

• Środki o charakterze stacjonarnym- instytucja zajmująca się przygotowaniem zawodowym (OHP, ZSZ- zamieszkanie w internacie), rodzina zastępcza (tu: wyjątek, bo następuje zmiana środowiska wychowawczego), placówki resocjalizacyjne, opiekuńczo-wychowawcze (zapewniające opiekę całkowitą to: rodzinne domy dziecka, domy dziecka- również domy małego dziecka, pogotowie opiekuńcze, specjalne środki opiekuńczo-wychowawcze)

Środek poprawczy→art. 6 Upn

• Środek poprawczy

  • Umieszczenie w zakładzie poprawczym

  • Kiedy ma być orzeczony?

    • Popełnienie czynu karalnego o znamionach przestępstwa

    • Dodatkowe przesłanki- art. 10 Upn (natura i okoliczności czynu, wysoki stopień demoralizacji sprawcy, stwierdzenie lub przewidywana nieskuteczność środków wychowawczych)

Środki leczniczo-wychowawcze→art. 6 Upn

• Środki leczniczo-wychowawcze

  • Szpital psychiatryczny

  • Zakład leczniczy

  • Zakład pomocy społecznej

  • Odpowiednia placówka opiekuńczo-wychowawcza

Współczesne systemy traktowania nieletnich

Ewolucja systemów postępowania z nieletnimi

• Dwa wielkie etapy

  • Do końca XIX wieku

  • Po II wojnie światowej

• Do końca XIX wieku

  • Nieodpowiedzialność karna w stosunku do młodszych dzieci

  • Pośrednia kategoria między nieodpowiedzialnością a warunkową odpowiedzialnością karną→ odrębne instytucje wychowawcze

  • Hołdowanie zasadom prawa właściwego dla dorosłych

  • Czym były spowodowane zmiany?

    • Nowe kierunki w doktrynie prawa karnego

    • Wzrost społecznego zainteresowania dziećmi zaniedbanymi

    • Rozwój instytucji prawnych (zakłady poprawcze i wychowawcze, sądy dla nieletnich)

• Po II wojnie

  • Odrębne jurysdykcje dla nieletnich

  • Systemy postępowania z nieletnimi opierają się na:

    • Wyspecjalizowanym sądownictwie dla nieletnich→ANGLIA, FRANCJA, WŁOCHY

    • Organach sądowych o charakterze administracyjnym (np. Komisje) i sądach zwykłych→ PAŃSTWA SKANDYNAWSKIE

    • Sądach dla nieletnich i komisjach społecznych→BELGIA

Współczesne systemy traktowania nieletnich

• Technika modelowa i pojęcie modelu jako podstawa systematyzacji systemów prawnych

• Model jest swego rodzaju wzorcem, a ten można wyodrębnić na podstawie analizy konkretnych systemów prawnych

Co decyduje o charakterze systemu traktowania nieletnich?

• Podstawowe zasady, na których opiera się system zasad i odpowiedzialności nieletnich (według A. Walczak- Żochowskiej):

  • Charakter reakcji państwa na czyn przestępczy nieletniego (ukaranie, zapobieganie)

  • Odrębność zasad odpowiedzialności nieletnich w stosunku do zasad odpowiedzialności dorosłych (nieletni jako odrębna kategoria przestępców; nieletni= dorosły)

  • Charakter i zasady działania organów rozpatrujących sprawy nieletnich (np. sądowe, pozasądowe- komisje społeczne), jego organów pomocniczych (np. kuratorzy), organy zajmujące się wykonywaniem orzeczonych środków

  • Katalog (wychowawcze, poprawcze) i kryteria doboru środków (kara, resocjalizacja) stosowanych wobec nieletnich

Współczesne systemy traktowania nieletnich: trzy modele

• Model traktowania nieletnich jako jedna z wyspecjalizowanych dziedzin prawa karnego (Włochy, Niemcy)

• Model resocjalizacyjny z elementami odpowiedzialności karnej (Polska, Anglia)

• Model resocjalizacyjny (Szwecja, Norwegia)