"Potop" jest powieścią historyczną zawierającą w swojej strukturze również elementy romansu przygodowego. Jest to więc powieść typu walterskotowskiego (pojęcic utworzone od nazwiska twórcy tej odmiany powieści angielskiego pisa rza Waltera Scotta). Fikcyjne losy wymyślonych bohaterów przedstawione zostają na tle autentycznych wydarzeń historycznych. Wątek fabularny we wszystkich trzech częściach opiera się na tym samym schemacie, wykorzystującym motyw miłości z przeszkodami wywołanymi przez bieg historii. Charakterystyczny jest trójkąt, w którym kobieta kochana przez polskiego rycerza wpada w ręce rywala będącego jednocześnie wrogiem kraju (Helena, Skrzetuski, Bohun w Ogniem i mieczem, Oleńka, Kmicic, Bogusław Radziwiłł w Potopie oraz Basia, Wołodyjowski, Azja w Panu Wołodyjowskimkim).
Do najwybitniejszych osiągnięć pisarza należy stylizacja językowa, nie oddaje ona wiernie XVII-wiecznej polszczyzny, ale wydobywa z niej cechy charakterystyczne, dzięki którym język postaci zyskuje na autentyczności, barwności i potoczystości.
W "Potopie" H. Sienkiewicza ukazane zostały wszystkie warstwy siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej oraz ich reakcja na groźbę utraty niezawisłości. Najbardziej niechętni Szwedom byli mieszczanie i chłopi. Ku zdumieniu Kmicica oni właśnie pierwsi stawiają opór, podczas gdy szlachta albo opowiada się za najeźdźcą, albo jest zbyt przerażona, by się przeciwstawić. Przedstawiciele ludu, zrozpaczeni i wycieńczcni ciągłymi mordami i grabieżami dokonywanymi przez wroga, organizowali w lasach oddziały partyzanckie, które napadały na tyły wrogich wojsk. Również mieszczaństwo, zmuszone utrzymywać szwedzkie żołdactwo, podejmo wało próby buntu.
Najwnikliwiej jednak przedstawiona została w powieści postawa środowiska szlacheckicgo. Początkowo zdezorientowana zdradą magnatów litewskich (Radziwiłłowie) i wielkopolskich (Opalińscy) szlachta sama przyjmujc Karola Gustawa jako legalnego króla i traktuje jego wojska bez niechęci. Zwłaszcza ziemiaństwo wielkopolskie, którego pospolite ruszenie pierwsze skapitulowało pod Ujściem, bardziej zaprawione do pracy na roli niż do boju, ucieszyło się z szybkiego zakończenia wyprawy bez konieczności walki. Litwini reagowali różnie, niektórzy przyłączali się do zdrajców Radziwiłłów, widząc w tym możliwość powiększenia swoich majątków, inni nie dali się nabrać na szumne frazesy i pozostali wierni królowi. W postawie szlachty można wyróżnić dwa etapy: pierwszy to reakcja na szok, jakim była kapitulacja Wielkopolski, ucieczka króla na Śląsk, ludność straciła oparcie, była zdezorientowana, drugi - podjęcic walki z najeźdźcą.
Punktem zwrotnym wojny ze Szwedami stało się oblężenie Jasnej Góry, to micjsce będące świątynią narodową (ze względu na cudowny obraz Matki Boskiej) stało się symbolem oporu wobec niezwyciężonej dotychczas szwedzkiej arrnii. Polacy - katolicy zyskali w osobie Maryi oparcie, którego im brakowało, nie mogli pozwolić, by protestanckie wojsko zbeszcześciło święte miejsce. Symbol religijny stał się symbolem narodowym. Od tego momentu Jasna Góra stajesię punktem odniesienia dla walczących konfederatów. Coraz więcej szlachty przyłącza się do powstańczych oddziałów. W ten sposób zakończył się triumfalny pochód wojsk Karola Gustawa przez ziemie Rzcczypospolitej, zjednoczony przez zwycięską obronę sanktuarium maryjnego naród odzyskał wolę walki i wiarę w zwycięstwo. Jasna Góra stała się początkiem drugiego etapu wojny polsko -szwedzkiej, partyzanci pod wodzą hetmana Czarneckiego zadają wrogowi coraz większe straty, napadają na tabory z żywnością, wygłodzeni Szwedzi tracą wolę walki, pragną powrotu do domu. Wydarzenia te torują królowi Janowi Kazimierzowi drogę ze Śląska do Rzeczypospolitej.
Na podstawie społecznego zapotrzebowania na mit rekompensujący krzywdy, jakich doznał naród polski ze strony zaborców, uformowała się ideologia "pokrzepienia serc", czyli takiego przedstawienia historii, które budziłoby w Polakach nadzieję. Cykl powieści Sienkiewicza ukazywał czytelnikowi trudne i niejednokrotnie dramatyczne chwile z dziejów Polski, z których jednak naród wychodził zwycięsko dzięki zjednoczeniu się i porzuceniu swych prywatnych interesów dla dobra ojczyzny. W ten sposób Sienkiewicz wypełniał zadanie umocnienia uczuć patriotycznych.
