J. Hrynkiewicz: Polityka społeczna wobec procesu starzenia się ludności, w: Wybrane problemy współczesnej demografii (J. Balicki i in.), Łódź 2003
W Polsce jest zaawansowany proces starzenia się społeczeństwa- jest to proces obiektywny i nieuchronny.
Prognozy demograficzne na 2030 rok:
wydłuży się przeciętne trwanie życia, stąd wzrost udziału ludzi starych w strukturze ludności Polski (procentowe zmiany to: z 15% w 2000 roku, na ok. 24% w 2030 r.), przy niskim poziomie dzietności.
Proces starzenia się ludności w Polsce, jest mniej zaawansowany niż w krajach europejskich. Na podstawie danych szacunkowych GUS- w 2010 roku udział osób w wieku poprodukcyjnym wyniesie 16,3%, dalej w 2020-21,4%, w 2030-24,4%.
Wyniki NSP z 2002 roku:
wzrost od 1988 roku liczby gospodarstw domowych, przy jednoczesnym spadku liczby osób wchodzących w jego skład,
wzrost liczby gospodarstw jednoosobowych (z 18,3% do 24,8%), oraz gospodarstw dwuosobowych ( z 22,3% do 23,2%).
Prognoza na rok 2030:
zmniejszy się liczba gospodarstw domowych z dziećmi i zmniejszy się przeciętna liczba dzieci,
wzrośnie liczba gospodarstw domowych osób w wieku 60 lat i więcej.
Zadania poszczególnych dziedzin polityki społecznej wobec problemu starzenia się ludności:
ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNE:
UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE- cel: gwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego osobom, które ze względu na swój wiek(stan zdrowia, sytuację rodzinną) nie są w stanie samodzielnie uzyskiwać dochodu z pracy.
W Polsce systemowi ubezpieczeń zagraża niski wzrost gospodarczy i wysokie bezrobocie, w tym szczególnie wyraźne pośród ludzi młodych.
W najgorszej sytuacji na rynku pracy są osoby do 25 roku życia-stopa bezrobocia jest w tej grupie 2x wyższa niż stopa bezrobocia ogółem i wynosi 43%( dane z 2002 roku).
Stopa zatrudnienia(odsetek ludności pracującej wśród osób w wieku 15 lat i więcej)- w Polsce pracuje 57% ludności w wieku produkcyjnym (2002 rok)- najwięcej jest osób zatrudnionych z wykształceniem wyższym , najniższy z podstawowym.
Zmiany w ubezpieczeniach powinny być dostosowane do zmian na rynku pracy, więc:
-przy braku pracowników-trzeba stworzyć starszym osobom motywację do przedłużania aktywności zawodowej,
-gdy rośnie bezrobocie-trzeba stworzyć korzystne warunki przejścia na wcześniejszą emeryturę i wydłużyć okres kształcenia w szkole.
Na podstawie danych z NSP z 2002- niekorzystne z punktu widzenia ubezpieczeń społecznych zmiany w strukturze źródeł utrzymania ludności:
Z pracy utrzymuje się 32,3% ludności,
Ze źródeł niezarobkowych- 28%,
38% nie ma własnych źródeł utrzymania
Główne źródła utrzymania:
Emerytura-13,9%
Renta z tytułu niezdolności do pracy-6,6%
Renta rodzinna2,2%.
Ogólne trendy: zmniejsza się odsetek osób utrzymujących się z pracy , wzrasta udział osób utrzymujących się ze świadczeń społecznych, wzrasta udział osób pozostających na utrzymaniu i nieposiadających własnych źródeł utrzymania. Dodatkowo pojawiła się nowa kategoria- utrzymujący się z nieustalonych źródeł, oraz utrzymujący się z dochodów z własności.
Sytuacja demograficzna Polski na początku XXI wieku-wysoki przyrost zasobów pracy(osoby urodzone w okresie drugiego powojennego wyżu demograficznego), stąd zmiany w systemie ubezpieczeń muszą uwzględniać nie tylko proces starzenia się ludności, ale również przyrost zasobów pracy.
Sytuacja ubezpieczeń społecznych i powodzenie ich reform zależy od liczby zatrudnionych, wysokości płaconych składek na ubezpieczenia i wysokości wynagrodzeń za pracę.
Reforma systemu ubezpieczeń wdrażana od 1 stycznia 1999 roku zmieniła zasady solidarności i wzajemności(wszyscy wchodzący do systemu, mogą być w równym stopniu narażeni w równym stopniu na ryzyka socjalne i solidarnie ponoszą koszty dostarczenia środków utrzymania dotkniętym skutkami choroby, wypadku itp.) na ekwiwalentność (wartość świadczenia ma odpowiadać wartości opłacanej składki).
Główne zagrożenia systemu ubezpieczeń społecznych:
Niskie wskaźniki zatrudnienia,
Spadająca wartość świadczenia emerytalnego, która nie zaspokoi elementarnych potrzeb,
Wysokie i trwałe bezrobocie i związany z tym brak prawa do świadczeń emerytalnych.
OCHRONA ZDROWIA
- zmiany w tej dziedzinie wynikają m.in. z procesu starzenia się ludności.
Na sytuację ochrony zdrowia wpływa też:
Wzrost przeciętnej długości życia
Wzrost udziału ludności w wieku 60 lat i więcej, w tym udziału osób niepełnosprawnych.
Procesowi starzenia się ludności nie towarzyszy wzrost ilości lekarzy ze specjalizacją geriatryczną, dodatkowo jest niski udział finansowania usług medycznych ze środków publicznych, stąd wiele osób rezygnuje z opieki lekarskiej. Najwyższy udział wydatków na zdrowie występuje w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów.
Reforma służby zdrowia: zadania służby zdrowia przekazano samorządom powiatowym, a środkami na ich realizację należą do NFZ.
Paradoks-osoby, które najbardziej potrzebują opieki zdrowotnej, mają na nią najmniejsze środki i często są zamuszone z niej rezygnować.
POMOC SPOŁECZNA
W wyniku reformy, zadania te zostały zlecone samorządom gminnym i powiatowym.
Ustawa o pomocy społecznej wykluczyła ze swojego kręgu emerytów i rencistów, gdyż posiadają oni stałe źródła dochodów, które jednocześnie są bardzo niskie.
Podział zadań na podstawie ustawy z 1993 roku:
-pomoc finansowa, oraz pomoc w środowisku zamieszkania- samorząd gminny,
-organizacja domów opieki społecznej oraz specjalistycznej opieki- samorząd powiatowy.
Jednak potrzebne są zmiany, gdyż dysfunkcjonalnie działająca gmina, nie wywiązująca się ze swoich zadań, obarcza nimi powiat.
POMOC RODZINIE
Istnieje potrzeba rozwinięcia systemu wsparcia dla rodzin, po to aby były one w stanie podjąć się opieki na osobami starszymi, chorymi, zamiast rozwoju nieefektywnych instytucjonalnych domów opieki społecznej.
EDUKACJA
Wydłużający się okres trwania życia, zmusza system oświaty do wdrażania za pomocą dostępnych środków techniki, programów przygotowanych do kształcenia i rozwijania zainteresowań osób starszych.
MIESZKANIA
Przygotowanie dla osób, które nie są w stanie samodzielnie utrzymywać mieszkania, mieszkań tzw. chronionych o odpowiedniej powierzchni, z funkcjonalnym wyposażeniem i dogodną lokalizacją.
KULTURA I UCZESTNICTWO W ŻYCIU SPOŁECZNYM
Problem kreowania w środkach masowego przekazu negatywnego wizerunku osoby starszej-jako chorej, z problemami, obciążającą swoich najbliższych. Należy wykształcić u osób starszych aktywną postawę wobec życia-uczestnictwo w życiu społecznym i kulturalnym.
ZATRUDNIENIE I OCHRONA PRACY
W najbliższej perspektywie czasowej w Polsce zacznie brakować pracowników (problem niżu demograficznego), stąd też zachęcać się będzie osoby starsze do przedłużania swojej aktywności zawodowej z a to z kolei wymaga odpowiednich regulacji prawnych- m.in. kwestia łączenia zatrudnienia z pobieraniem świadczeń emerytalnych.
USŁUGI OPIEKUŃCZE I PIELĘGNACYJNE
Kiedyś te funkcje w stosunku do osób starszych pełniła rodzina, ale w wyniku rozpadu tradycyjnej, wielopokoleniowej rodziny-zajęły się tym instytucje, jednak jest to kosztowna i nieefektywna inwestycja. Potrzeba stworzenia warunków, które ponownie pozwolą rodzinie realizację tych funkcji. Na Zachodzie podejmuje się szereg działań mających poprawić tą niekorzystną sytuację np. adopcja ludzi starszych przez osoby niespokrewnione (Francja), wynagrodzenie za opiekę wypłacane rodzinom (Szwecja), rozwój usług w środowisku zamieszkania (Wielka Brytania) itp. W Polsce rodzina jest nadal wysoko cenioną wartością, stąd też przy odpowiednich staraniach państwa, można utrwalić opiekuńczą funkcję rodziny wobec osób starszych.
4