Kubuś Fatalista i jego pan - Denis Diderot
Przełożył: Tadeusz Boy-Żeleński (BN)
Wstęp: Marcin Cieński
WSTĘP
I.Diderot - autor „Kubusia”
Życie i twórczość.
Denis Diderot urodził się w 1713r. w Langres (Francja), a zmarł w 1784r. w Paryżu. Wywodził się ze średniego mieszczaństwa. Był pisarzem, krytykiem literatury i sztuki, filozofem i encyklopedystą okresu Oświecenia. Jest on także twórcą, nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości. Teorię opisał w dziełach: Rozmowy o Synu naturalnym (1757) i O poezji dramatycznej (1759).
Denis Diderot stał się inicjatorem, naczelnym redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii (1751-1772), która zebrała dorobek myśli społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia. Sam napisał szereg artykułów z dziedziny filozofii, sztuki i rzemiosła. Prace nad Encyklopedią rozpoczął w roku 1745 i prowadził przez 27 lat. Nie było to łatwe, gdyż kilkakrotnie był aresztowany i osadzony w więzieniu z powodów religijnych ( w 1749r. za wydane w obiegu podziemnym dzieło: List o ślepcach dla użytku tych co widzą, uznane za utwór „przeciw religii, państwu i dobrym obyczajom”.
Poglądy Diderota, myśliciela i filozofa ewoluowały od teizmu, poprzez deizm do otwartego, materialistycznego ateizmu, połączonego z sensualizmem i determinizmem witalistycznym. Swoje poglądy religijne wyłożył w Liście o ślepcach (1749).
Postulował pierwszeństwo nauk eksperymentalnych przed spekulatywnymi, akcentował też względność ludzkiego poznania i sprzeczność różnych dziedzin wiedzy.
……..
Żywość stylu, błyskotliwość sposobu myślenia, wprowadzenie dialogowego napięcia i uczuciowość - to charakterystyczne cechy prozy Diderota. Jego żywiołem jest krótkie opowiadanie, błyskotliwa anegdota; duże utwory jak: Niedyskretne klejnoty, Kubuś Fatalista komponowane są z mniejszych całostek połączonych ramą narracyjną. Uprawiał też powiastki.
Poglądy Diderota na powieść
Diderot nie akceptuje przedstawiania w powieściach „wielkich wydarzeń”, tworzenia pozoru historii z wymyślonych faktów.
Kubuś Fatalista przynosi powieściową ilustrację teoretycznych przekonań na temat powieści. Tworząc iluzję powieściową m.in. przy pomocy codzienności, zwyczajności sam ją odsłania, demistyfikuje, pokazuje, że jest prowadzoną z czytelnikiem grą dotyczącą reguł funkcjonowania gatunku. Prezentuje się jednocześnie jako powieść i jako refleksja o powieści oraz jej mechanizmach.
Kubuś - historia utworu i tekstu
Możliwy początek pracy nad Kubusiem - rok 1765. Sądzi się, że wydarzeniem mającym wpływ na powstanie Kubusia, była podróż Diderota do Bourbonne i rodzinnego Langres odbyta 1770r., przetworzone przez wyobraźnię pisarza w materiał powieściowy. Utwór powstawał z przerwami w ciągu ok. 15 lat (1768- 1783). Podczas publikacji był cenzurowany przez Meistera wg kryteriów moralnych. Istniało wiele wersji z różnymi lukami i poprawkami. Ogłoszenie drukiem - 1796r.
II. Kubuś wobec powieściowej tradycji i współczesności
Powieść francuska po r. 1760.
Powieść francuska po 1760r. wchodziła w fazę kryzysu. Jednak powstały wtedy takie dzieła jak: Nowa Heloiza Jana Jakuba Rousseau (1761), Niebezpieczne związki Pierre'a Choderlos de Laclos (1782).
Niektóre typy powieści francuskiej w XVIIIw.:
Nowa Heloiza -kulturowy i literacki wzorzec dla sentymentalizmu; bohaterowie są zindywidualizowani, osadzeni w precyzyjnie określonym środowisku; rodzaj narracji przyczynowo - skutkowej; przesłanie dotyczące antropologii i moralności.
Wrażliwość wysunięta na 1 plan determinująca logikę, psychologię, styl. Banalność intrygi, stereotypowość postaci nadrabiane są bogactwem egzotyki i historycznego kostiumu -Francois Baculard d'Arnaud.
Liczne powieści odnosiły się do problematyki moralnej rozpatrywanej w perspektywie zła, występku, triumfu ciemnych stron natury ludzkiej. Tzw. „ciemne” powieści: Restif de La Bretonne; de Sade; Niebezpieczne związki Pierre Choderlos de Laclos
Historia miłosna Paweł i Wirginia Jacquesa H.B. de Saint-Pierre'a. Nawiązuje do powieści pastoralnej, ma prostą, harmonijną kompozycję, narrator jest precyzyjnym obserwatorem. Zawiera opisy szczegółów, nastrój poetyckiego realizmu, buduje refleksję metafizyczną.
Podczas lektury Kubusia powinno się wziąć pod uwagę nie tylko konwencje, ale także konkretne nawiązania do utworów będących jego inspiracją. Lista takich dzieł jest obszerna jako, że nawiązanie do rozmaitych utworów stanowiło dla Diderota jeden z fundamentów jego „dialogowego” nastawienia do świata.
Literackie wzorce i inspiracje Kubusia Fatalisty
Najważniejszym wzorem przy tworzeniu Kubusia była powieść angielskiego pisarza Laurence'a Sterne'a The Life And Opinions of Tristram Shandy, Gentleman”. W VIII księdze Tristrama znalazły się epizody, między którymi -po modyfikacjach- Diderot rozpiął wydarzenia Kubusia. Przejął on i użył jako budulca dla swojej opowieści takie wątki jak: „każda kula na świecie ma swój adres”, masowanie kolana, związek między masowaniem kolana a zakochaniem. Powiązanie obu powieści dotyczy też sfery ich konstrukcji: demistyfikacja powieści i jej gatunkowych konwencji. Podobne też są: relacje narratora i czytelnika, opóźnianie opowiadania zapowiedzianych historii, przerywanie narracji.
Ważną inspiracją był też szesnastowieczny utwór Francoisa Rabelais'go : Gargantua i Pantagruel . W traktaciku Kubusia o wszelakim rodzaju wróżb Rabelais zostaje przywołany jako wyznawca radosnego korzystania z uciech życia. Jest to kolejna gra z czytelnikiem, bardzo wyraźne posłużenie się bohaterem jako maską dla sądów powieściopisarza.
Ważniejsze jednak jest zastosowanie się do 3 wskazówek Rabelais'go dotyczących sposobu oglądania rzeczywistości.
1. przesycanie powieści elementami kultury ludowej i odwrócenie hierarchii normalnie obowiązujących w społeczeństwie.
2. możliwość wykorzystania motywu wędrówki do celów humorystycznych.
3. uzupełnianie się parodii z komizmem; rzeczywistość dzieła wykrzywia groteskowo świat prawdziwy.
Próby Michela de Montaigne tworzą dla Diderota model uprawiania refleksji etycznej, dają wskazówki do tego, jak obserwować ludzkie charaktery. Raz natomiast parafrazuje esej Montaigne'a, który występował przeciwko językowej obłudzie nakazującej tworzenie tabu ze słów dotyczących sfery seksualnej. Później zdradza pochodzenie fragmentu i osłania się autorytetem renesansowego moralisty.
Kolejny wzorzec Kubusia stanowi Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy Miguela de Cervantesa Saavedra. Podstawowe znaczenie mają dwa zabiegi:
1.zasada zawiedzionego oczekiwania czytelnika: spodziewane przez niego rozwiązanie zostaje skompromitowane, narrator ucieka od romansowego wzorca, przypisując odbiorcy tęsknotę za konwencjonalnymi rozwiązaniami (parodia romansu).
2. dotyczący konstrukcji bohaterów i ramy sytuacyjnej: koncepcja pana, który nie jest prawdziwym rycerzem i zależy od pomocy służącego. Pod względem nastawienia do rzeczywistości i społeczeństwa Kubuś nie jest ani tak krytyczny, ani tak realistyczny jak utwór Cervantesa, tym nie mniej przynosi panoramę społeczeństwa francuskiego trzeciej ćwierci XVIII w., w której nierzadkie są krytyczne akcenty.
Ogromne znaczenie przy tworzeniu Kubusia miała też powieść Henry'ego Fieldinga The History of Tom Jones, a Foundling . Jej autor przedstawiał charaktery skomplikowane, jednak niezmienne na przestrzeni całego tekstu, odwoływał się do powieści pikarejskiej (łotrzykowskiej) i wciąż przypominał czytelnikowi, że ma on do czynienia z fikcją literacką. Uprawianie gier z czytelnikiem stanowi jedno z głównych zajęć narratora Kubusia . Bezustannie przypomina on także, że ma władzę nad postaciami i zdarzeniami. Gra ta potraktowana została jako narzędzie literackiej edukacji odbiorcy, przekazania mu systemu wartości związanych z literaturą. Znamienne jest także poczucie dystansu wobec świata przedstawionego, traktowanie go z humorem i ironią.
Diderot przejawiał niejednolite nastawianie wobec rzeczywistości i literatury, poszukiwał nowych wartości, podlegał wciąż innym emocjom. Był eklektykiem, widział siebie jako osobowość wieloaspektową.
Powiastka czy powieść (dygresyjna)?
Zasadniczy kontekst gatunkowy dla Kubusia Fatalisty tworzy powieść. Z tradycji tego gatunku Diderot odrzuca jednak romanse barokowe, awanturnicze, heroiczne i rycerskie. Ataki i zabiegi pisarza zmierzające do skompromitowania romansu nie zwracają się przeciwko konkretnym dziełom, a są wymierzone w pewien gatunkowy stereotyp. Autor upraszczał sytuację romansów i schematyzował zachowania ich czytelników , aby osiągnąć mocniejszy efekt perswazyjny.
Z powieści pikarejskiej przejmuje schemat kompozycyjny: ukazywanie bohatera w drodze, brak dbałości o związki między epizodami, szybka i zmieniająca się akcja, prezentowanie zdarzeń poddających się moralnej interpretacji. Odrzuca jednak tworzenie społecznej panoramy. Diderot opowiadał się zatem w Kubusiu po stronie powieści ambitnej, która modyfikuje zastane środki wyrazu i konwencje gatunkowe, ale nie miał zamiaru pozbawić powieści tego, do czego została powołana - radości opowiadania rzeczy zajmujących czytelnika i sprawiających mu przyjemność.
Utwór Diderota jest powieścią eksperymentalną i elitarną ze względu na grę z czytelnikiem oraz klimat beztroskiej zabawy, jak i odwołania do problematyki poważnej, fundamentalnej.
Pojawienie się w utworze Diderota wątków refleksyjnych skłania do poszukiwania jego pokrewieństwa z powieścią filozoficzną. Jednak elementy filozoficzne nie należą do obszaru bezpośrednich wpływów narratora, pojawiają się w kwestiach postaci, głównie Kubusia i Pana. Zaznaczony jest też wyraźny dystans oddzielający od nich zarówno autora jak i bohatera. Kubuś wygłasza poglądy wpojone mu przez Kapitana, będzące uproszczonym światopoglądem Benedykta Spinozy. Nieznany jest więc stopień zrozumienia myśli przez Kubusia. Podejrzewamy również, że nie są one podane z intencją przekonania do nich czytelnika, świadczy o tym np. rozbieżność między głoszonymi zasadami a rzeczywistymi zachowaniami.
Centralne tematy filozoficzne:
-krytyka powieściowości
-dyskusja o problematyce wolności i determinizmu
-rozważania o problemach sądzenia innych i znajomości własnych myśli
-kwestia relacji pana i sługi w świetle prawa naturalnego.
Kubuś Fatalista jest bardzo swoistą powieścią filozoficzną, gdyż jest zbyt bogata w treść, aby całkowicie podporządkować go jednemu wzorcowi gatunkowemu. Utwór ten też na poziomie dialogów kompromituje akademicki model uprawiania filozofii, zapraszając czytelnika do filozofowania i nie dostarczając mu rozstrzygnięcia dylematów.
Współistnienie w utworze elementów opowiadania i refleksji filozoficznej, tonacji żartobliwej i serio zachęca do skonfrontowania go z powiastką filozoficzną (Wolter jest uważany za twórcę i głównego przedstawiciela tej odmiany gatunkowej). Elementy charakterystyczne dla poetyki powiastki filozoficznej w Kubusiu:
-dystans narratora wobec świata przedstawionego, elementy ironii
-postacie głoszą określone poglądy
-drugoplanowi bohaterowie najczęściej po odegraniu swej roli znikają ze sceny
Utwór Diderota nie ma jednak jasno określonej tezy, do której miałby przekonywać czytelnika, jest zbyt obszerny w stosunku do „norm” powiastki filozoficznej, ma wiele splątanych wątków, czytelnik traktowany jest z ironią, występują tu elementy autoparodii, dystansu „dzieła do samego siebie”. Cechy te sprawiają, że Kubuś nie należy do gatunku powiastki filozoficznej.
Utwór ten został określony jako powieść, która stawia czytelnika w obliczu doświadczenia niepewności i zawiera mechanizmy ciągłego podejrzewania kogoś lub czegoś, braku zaufania do rzeczy, zdarzeń. Niepewność towarzyszy już od tytułu i podczas lektury: kim jest narrator, czy jego zwroty do czyt. są skierowane do „mnie”, czy dobrze czytam itd. Czytelnik nie może liczyć na chwilę „oddechu”. Sam narrator zdaje sprawę z własnej niepewności. Przyjmuje przy tym różne maski, gł. filozofa. Dodatkowo służący i pan w każdej kwestii mają odmienne zdanie, ale żaden z nich nie otrzymuje przywileju pełnej racji. Prawdziwym zadaniem Kubusia jest bowiem zderzanie racji, konfrontowanie światopoglądów, moralności. Utwór raczej wskazuje problemy, stawia pytania, aniżeli udziela na nie odpowiedzi. Bardzo ryzykowne byłoby też uznanie, że fatalistyczny światopogląd Kubusia odzwierciedla poglądy narratora.
Specyficzność Kubusia polega na wymykaniu się klasyfikacjom gatunkowym i strategiom lektury. Na prawach hipotezy można określić ten utwór mianem powieści dygresyjnej., której celem jest danie czytelnikowi inteligentnej rozrywki. Do poszczególnych fragmentów utworu należy zastosować odmienne sposoby odbioru.
III. Problemy techniki powieściowej
Konstrukcja Kubusia czyli o podróży.
Początek Kubusia nie jest dla czytelnika obiecujący. Tymczasem jeżeli po lekturze książki powróci do jej początku, przekona się, że pojawiły się tu bardzo wyraźne sygnały problemów, które okazały się ważne w dalszym ciągu utworu.
W Kubusiu mamy do czynienia z typowo romansową sytuacją: dwaj tytułowi bohaterowie znajdują się w drodze. Utwór jednak nawiązuje do poetyki romansu w specyficzny , ironiczny i parodystyczny sposób; operując charakterystycznymi dla tego gatunku konwencjami odbija je w krzywym zwierciadle, karykaturuje, sprowadza do absurdu. Szczególne przeobrażenie podróży i bohaterów tworzy kompozycyjną podstawę Kubusia.
Specyficzna przestrzeń wydarzeń jest rzeczywista i opisywana w realistyczny sposób, jednak czytelnik nie mógłby jej odnaleźć na mapie. Na podstawie odwołań do wydarzeń historycznych i innych realiów można natomiast ustalić, że Kubuś urodził się w 1723 r., a do 1735 wychowywał się u swych dziadków. Bitwa pod Fontenoy została stoczona w 11 maja 1745 r. i tego dnia Kubuś doznał postrzału w kolano. Podróż Kubusia i pana odbyła się w sierpniu 1765, szczęśliwe zakończenie całej historii przypadło na listopad lub grudzień tego roku.
W powieści tej najważniejsze jest „ bycie w podróży” co jednak nie jest metaforą ludzkiego losu, nie ma znaczenia symbolicznego. Jej najważniejsza cecha jest „zwyczajność”. Zdarzające się przygody są zasadzie prawdopodobne. „Bycie w drodze” jest także środkiem by w niezauważalny sposób narzucić czytelnikowi „odautorski” sposób patrzenia na świat, jak również podporządkowane jest żywiołowi rozmowy.
Kubuś i Pan są obciążeni cechami bohaterów romansowych. Przy czym pan w tytule zepchnięty jest na drugi plan. Jest on przedstawicielem szlachty, dość zamożnym. Historia jego konkurów do Agaty przedstawia go jako bohatera wykpionego i oszukanego, naiwnego i nie umiejącego sobie radzić w życiu. Są to cechy opozycyjne wobec bohatera z romansu czy typowej powieści. Pan wydaje się świecić światłem odbitym od sługi, który znalazł się w centrum uwagi i staje się chwilami rycerzem. Nie nastąpiło tu jednak po prostu odwrócenie ról. Kubuś nie posiada bowiem wspaniałych zdolności czy szczególnych aspiracji. Fatalistyczna filozofia bohatera służyła mu jako uzasadnienie dla zachowań, których prawdziwych pobudek nie chciał zdradzić. Postać Kubusia jest pełna paradoksów i sprzeczności. Wiąże się z nią znaczna część problematyki filozoficznej utworu: kwestie przeznaczenia , determinizmu, celowości świata, fatalizmu, wolności jednostki, moralności.
Podział postaci:
poziom: Kubuś i Pan, którzy są obecni od początku do końca powieści,
poziom: osoby spotykane podczas wędrówki przez Kubusia i Pana, ich obecność jest materialna, podejmują różne działania,
poziom: osoby, które nie są obecne materialnie w wydarzeniach zachodzących podczas drogi, lecz pojawiają się w opowieściach podróżników, np.: brat Anioł, Byk, Justysia, Mateusz i.in.
poziom: bohaterowie opowiadań osób z poziomu drugiego, np.: pani de la Pommeraye czy ojciec Hudson.
Następuje jednak specyficzne przenikanie się tych poziomów co czyni konstrukcję Kubusia tak urozmaiconą i nieschematyczną.
Narratorzy, słuchacze i czytelnicy, czyli o opowiadaniu.
Na początku powieści, wbrew oczekiwaniom, pojawia się dialog zamiast opowiadania oraz występuje narrator autorski udający, tzn. taki, który jest identyczny z wewnętrznym autorem dzieła (1 os. l. poj.), ale jego wypowiedzi są pewną kreacją, tworzeniem świata fikcyjnego. Sugeruje on też wyraźnie, że jest tożsamy z Denisem Diderotem. Jego partnerem po stronie odbioru jest „stworzony czytelnik”, który ma sprowokować czytelnika do pełnego odczytania sensu dzieła. „Udający narrator” z jednej strony wdaje się w dialog z „fikcyjnym czytelnikiem”, z drugiej zaś opowiada o podróży Kubusia i jego pana. Narrator ten jest jednocześnie pracowity jak i leniwy, często oddaje głos bohaterom, a on może w tym czasie odpoczywać. Ujawniają się tu wpływy dramaturgiczne - bohaterowie prezentują się sami przez swe zachowania i słowa; narracja zaś zbliża się do funkcji pełnionej przez didaskalia.
Główne opowiadanie Kubusia - historia jego amorów - rozciąga się na całą powieść i naśladuje opowiadanie ramowe, stanowi to jeden z motywów przewodnich utworu.
Rozmowy i rozmówcy, czyli o dialogach.
Dialog w Kubusiu jest wszechobecny. Prowadzony jest z ludźmi, z ideami, z postaciami powieściowymi i z tekstami. Przynosi refleksję nad samym sobą, nad wieloznacznością porozumiewania się i całego życia. Dialogowy żywioł Kubusia trafnie łączy się ze sferą filozoficzno-antropologiczną utworu. H. Cohen sądzi, że w utworze można odnaleźć swoistą
IV. W kręgu znaczeń „Kubusia”
Problem jednoznaczności „Kubusia”.
W utworze znaleźć można raczej pytania, problemy, niż ich rozstrzygnięcia. Był on interpretowany jako świadectwo wewnętrznego kryzysu Diderota, polegającego na uświadomieniu sobie konsekwencji moralnych materialistycznej wizji świata, ku której wcześniej się skłaniał. Najważniejszą kwestię pozostającą bez rozstrzygnięcia stanowi fatalizm. Czytelnik sam musi osądzić, czy poglądy tego „ucznia Spinozy” przedstawione są na serio, czy stanowią przedmiot kpiny. Fatalistyczny refren, mówiący o tym, że wszystko zapisane jest w górze występuje w utworze 72 razy. Może to skłaniać do traktowania go jako zwrotu automatycznego, pozbawionego głębszej treści, charakteryzującego Kubusia. Automatyzm ludzkich zachowań stanowi jeden z tematów komicznych powieści.
Występują tu również elementy poważnej refleksji światopoglądowej. Kwestie np.: fatalizmu, spinozjanizmu, finalizmu. Sposób ich prezentacji żartobliwy, poważne zagadnienia rozważane są przy okazji błahych wydarzeń. Tak przedstawiona jest np. opozycja naiwnego fatalizmu Pana, uważającego, że cała natura powstała dla człowieka i jemu ma służyć, oraz antyfinalistycznego spinozjanizmu Kubusia (wszystkie związki przyczynowe są nieuchronne i konieczne). Wynika z niej, że życiem człowieka rządzi niepewność i jest on niezdolny do przewidzenia konsekwencji swoich czynów. Najbardziej rozumne okazuje się więc uleganie wewnętrznemu głosowi, który podpowiada co należy robić. Trudno jest jednak uznać ironię Diderota wobec Spinozy za dowód dążenia do zanegowania jego poglądów.
W „Kubusiu” zderzają się dwa sposoby ukazywania rzeczywistości: serio i komiczny. Współtworzy je dwoista natura Kubusia, sługi-filozofa.
Problem spoistości „Kubusia”.
Zasadniczym elementem, który wpływa na jedność „Kubusia Fatalisty”, jest krytyka tradycyjnych konwencji gatunku powieściowego. W obrębie kwestii wolności wprowadza autor motyw łańcuszka, łańcucha. Poszczególne wydarzenia układają się na kształt ogniw łańcuszka; jedno pociąga za sobą drugie, determinuje następstwa. Jednocześnie nałożone są na to elementy, którymi rządzi przypadek, otwierający w losie przestrzeń wolności. Wynika z tego wpisany w „Kubusia” wniosek, że nie jesteśmy w stanie przewidzieć biegu losu, gdyż nie mamy pełnej wiedzy o splocie wydarzeń i nie uda nam się uwzględnić działania przypadku.
Istotnym elementem jest też motyw psa. Pozwala on na podkreślenie psiej wierności i stałości w uczuciach, której nie mają ludzie korzystający z wolności nieuprawniony sposób, także po to, by wyrządzić innym krzywdę. Drugie znaczenie motywu psa łączy się z wątkiem pana i sługi. Skłonność do podporządkowywania sobie innych tkwi w naturze człowieka, sposób jej realizacji wiąże się najczęściej z rolą społeczną.
Problem dydaktyzmu „Kubusia”.
Powieść niesie ze sobą porcję osobliwego dydaktyzmu. Autor żadnej z postaci nie czyni duchowym przewodnikiem, wzorem. Kubuś stanowi raczej wzorzec pewnego stosunku do świata, gdzie bardzo istotną rolę odgrywa indywidualność jednostki, którą pisarz i filozof stara się uszanować.