Samoocena nauczyciela - rada szkoleniowa (06.04.04 r.)

Złożona i nieustannie zmieniająca się rzeczywistość szkolna, której doświadcza nauczyciel, wymaga rzetelnej i trafnej diagnozy i oceny, która umożliwiałaby efektywniej reagować i modyfikować te codzienne sytuacje edukacyjne. 

W dokonującym się obecnie procesie przemian oświatowych wiele uwagi poświęca się problemowi kompetencji nauczyciela. Umiejętność postrzegania i oceniania własnej działalności pedagogicznej i to z różnych perspektyw, to jedna z ważniejszych kompetencji współczesnego pedagoga. 

Aby ta szkolna rzeczywistość nie była zniekształcona przez pryzmat własnych nierozpoznanych potrzeb, obaw, lęków, pragnień, niepokojów czy impulsów, konieczne jest, aby podjąć poważny wysiłek w rozpoznaniu siebie. Wiedza nauczyciela o sobie samym - o tym co myśli, co czuje, czego potrzebuje, jakie prowadzi zajęcia, jaki ma cel w pracy z uczniami - pozwala dokonywać zmiany. Pozwala mu jednocześnie mieć świadomość i ponosić odpowiedzialność za siebie i za to, co robi.

Analiza literatury przedmiotu pokazuje z jednej strony, iż ocena wkładu pracy nauczyciela to istotny czynnik motywacyjny dla wielu nauczycieli, a zarazem wyznacznik jego pracy zawodowej. Natomiast z drugiej strony sygnalizuje się, iż ocena, jak i samoocena pracy nauczyciela to problem bardzo złożony, wywołujący wiele nieporozumień i kontrowersji, na co wskazują liczne rozbieżności ujawnione w prezentowanych stanowiskach. Z wielu z nich wynika, iż nie można zdefiniować dobrego nauczania, ponieważ wobec każdej sytuacji nauczania i wobec każdego nauczyciela należy stosować odmienne kryteria. Osoby prezentujące powyższe stanowisko, traktują dobre nauczanie jako coś, co jest tak skomplikowane, a zarazem twórcze, że nie poddaje się żadnej analizie. Sposób rozwiązywania tego problemu w praktyce szkolnej ukazuje zarazem, iż często dotychczasowe strategie odbiegają i są w sprzeczności z założeniami współczesnych rozwiązań edukacyjnych, w których to:

• preferuje się uczenie się poprzez aktywne uczestnictwo, a które to z kolei w znacznym stopniu oparte jest na autoedukacji i samokontroli;

• nacisk kładzie się na uruchamianie wewnętrznej aktywności dziecka oraz wzmacnianie jego dążenia do podejmowania działań, wysiłku, pokonywania barier i to poprzez doświadczanie pozytywnych osiągnięć ( czego przykładem może być kształcenie wzmacniające, wspierające itp.);

• rozwijanie poczucia własnej świadomości i odpowiedzialności za siebie, za "jakość" swojej drogi edukacyjnej oraz ponoszenie odpowiedzialności za konsekwencje swoich decyzji i działań, czyli na stwarzanie szans dla autonomii edukacji.

Powyższym oczekiwaniom sprostać może jedynie nauczyciel refleksyjny, czyli taki:

• którego świadomość obejmuje wszystkie trzy obszary (wątki):
  - wątek edukacyjny, związany "wprost z realizacją zadań wynikających z programu dydaktycznego (wychowawczego),
  - wątek grupowy, związany z prowadzeniem klasy jako całości, jako grupy ze swym własnym życiem i własnymi prawidłami funkcjonowania w niej,
  - wątek indywidualny, związany ze stymulowaniem do zmiany poszczególnych osób w klasie (do zmian w wiedzy, rozumieniu i umiejętnościach ucznia);

• który planuje swe działania edukacyjne, kierując się jednocześnie i celami programu dydaktycznego i celami, do realizacji których gotowa jest grupa jako całość, i postrzeganymi przez siebie celami indywidualnymi (czyli celami poszczególnych uczniów);

• który ze względu na te trzy wątki jednocześnie potrafi wprowadzić korekty do swego planu oraz dokonywać ewaluacji zarówno tego, jak przebiega proces edukacji, jak i tego, jakie efekty osiągane są w kolejnych jego etapach.

Bardzo pomocne w procesie dokonywania samooceny, w budzeniu refleksji nad samym sobą, nad tym jak pracuję i do czego dochodzę, jest uświadomienie sobie pewnych prawidłowości. Ważne jest, aby nauczyciel sam siebie postrzegał i ujmował całościowo i dynamicznie, tzn. jako osobę:

• charakteryzującą się wieloma różnymi cechami, posiadającą zalety i niewątpliwie atuty, ale także wady, słabości, ograniczenia;

• akceptującą siebie, także swoje słabe strony (dzięki temu ma większą gotowość do akceptowania słabych stron innych);

• ujmującą swoją rolę zawodową na tle całej swej osoby, a więc traktującą ją jako jeden z obszarów swej życiowej aktywności, powiązany na zasadach wzajemności z pozostałymi obszarami;

• rozumiejącą wielorakie uwarunkowania jakości i rezultatów swego funkcjonowania, nie przypisującą roli czynnika sprawczego jedynie okolicznościom zewnętrznym czy jedynie swej kondycji psychofizycznej;

• ujmującej siebie w kategoriach zmiany, ruchu, dynamicznie, ale jednocześnie rozumiejącą, iż rozwijanie się to nie tylko doświadczanie sukcesów, dobrego samopoczucia wynikającego z zauważonych postępów - to także doświadczanie "okresu zastoju" czy braku postępów, doświadczanie pogarszania się własnego funkcjonowania, a także momentów utraty wiary w sens tego, co się robi, czy nawet przeżywania kryzysów.

Temu sprzyjać będzie taka sytuacja, gdzie szkoła będzie miejscem, gdzie bezpiecznie jest podejmować ryzyko i gdzie wolno ponosić porażki na drodze do sukcesu. Natomiast same porażki postrzegać się będzie jako naturalną część życiowych poszukiwań, jako immanentną cechę podróży, którą jest ciągłe doskonalenie, gdzie działanie każdego w szkole wyznaczać będzie dewiza "...nie przejmuj się porażkami, przejmuj się szansami, które tracisz, jeśli nie próbujesz...".

Zarazem niezbędne jest, aby przedmiotem samooceny uczynić trojakiego rodzaju kompetencje nauczyciela, a mianowicie:

1. kompetencje specjalistyczne, a więc wiedzę i umiejętności dotyczące obszaru zwanego nauczanie początkowe;

2. kompetencje dydaktyczne obejmujące między innymi:

• kształcenie umiejętności właściwego projektowania i planowania modułów zintegrowanych jednostek tematycznych;

• respektowanie logiki i specyfiki rozwojowej dzieci w młodszym wieku szkolnym oraz "miejsca" w rozwoju;

• uwzględnianie cyklu uczenia się, który charakteryzuje to, iż poczynając od konkretnego przeżycia, doświadczenia, problemu, poprzez obserwację i refleksje (czyli stawianie pytań: co? jak? dlaczego?) prowadzi do uogólniania (a więc nadawania znaczeń i pełnego zrozumienia) i aktywnego eksperymentowania kolejnych działań cyklów;

• rozwijanie umiejętności nawiązywania przez nauczyciela do "strategii" uczenia się dzieci 7-10 letnich, do sposobu nabywania przez nie kompetencji;

• opanowywanie technik motywowania i zachęcania dzieci do podejmowania różnorodnej aktywności i to w różnorodny sposób organizowanej;

• nabywanie umiejętności diagnozowania dziecka i jego rozwoju, a więc ujmowanie aktualnego poziomu rozwoju dzieci - uczniów na tle ich dotychczasowej drogi życia, dążenie do odkrycia i zrozumienia logiki tej drogi oraz na tle szeroko ujmowanego kontekstu społeczno-kulturowego.

3. kompetencje psychologiczne, a w szczególności:

• pozytywne nastawienie do dzieci, ich rodziców, nauczycieli i innych osób współpracujących;

• umiejętność unikania najczęstszych przyczyn zakłóceń w komunikowaniu się ludzi;

• umiejętność porozumiewania się w ogóle ,a z uczniami w szczególności oraz nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu;

• umiejętność kontrolowania emocji;

• umiejętność budowania zgranego zespołu uczniowskiego i kierowania nim.

Podobne dziedziny nauczycielskiej kompetencji, które powinny być brane pod uwagę przy samoocenianiu się wyodrębnił B. O. Smith. Jego zdaniem skuteczność nauczania wyznacza:

• znajomość wiedzy teoretycznej na temat ludzkiego uczenia się i zachowania;

• kształtowanie postaw ułatwiających uczenie się i sprzyjających tworzeniu właściwych stosunków międzyludzkich;

• wiedza przedmiotowa dotycząca dziedziny, jaka ma być nauczana;

• opanowanie technicznych umiejętności nauczania, ułatwiających uczniowskie uczenie się.

Zatem niezbędne jest, aby wyodrębnione kompetencje nauczycielskie znalazły w pełni odzwierciedlenie w procesie samooceny, jako istotnym elemencie dokonywanej na co dzień ewaluacji. 

Jednocześnie konieczne jest, aby nauczyciel dokonując ewaluacji gromadził i wykorzystywał informacje zwrotne (jak inni go postrzegają, oceniają, co proponują itp.) od wszystkich bezpośrednich uczestników procesu edukacyjnego - dzieci, rodziców, dyrektora, innych nauczycieli, od samego siebie.

 

ARKUSZ SAMOOCENY NAUCZYCIELA

1. Sytuacja w mojej klasie (co potrafią moi uczniowie, co sprawia im zadowolenie, radość, satysfakcję, z czego są dumni, ich problemy, trudności, stosunek do szkoły, motywacja do pracy, zainteresowania)
................................................................................................................................
................................................................................................................................
2.Sukcesy moich uczniów poza klasą (na terenie szkoły, środowiska)
................................................................................................................................
................................................................................................................................
3. Prowadzone przeze mnie formy zajęć z dziećmi poza obowiązującym programem edukacyjnym
................................................................................................................................
................................................................................................................................
4. Działalność otwarta mojej klasy
................................................................................................................................
................................................................................................................................
5. Moje doskonalenie zawodowe (udział w zorganizowanych formach kształcenia, propozycje zmian w pracy z dziećmi, próby podejmowania zmian, inicjatyw edukacyjnych, propozycje wzbogacania warsztatu
................................................................................................................................
................................................................................................................................
6. Autoedukacja: jak pracuję "z samym sobą", z czego jestem zadowolona, co chciałabym zmienić w swojej pracy, z jakiej literatury psychopedagogicznej i metodycznej korzystam w swojej pracy
................................................................................................................................
................................................................................................................................
7. Charakterystyka mojego warsztatu pracy, jego ocena, co zmieniłam w swojej pracy, podjęte próby modernizacji, wprowadzone przeze mnie innowacje,z czego chciałabym zrezygnować
................................................................................................................................
................................................................................................................................

8. Kontakty nauczyciela z rodzicami uczniów, których uczę, formy współdziałania
................................................................................................................................
................................................................................................................................
9. Charakterystyka mojej klasy jako grupy społecznej, ocena wydarzeń klasowych, próba oceny klimatu i życia w klasie, konflikty i sposoby ich rozwiązywania, atrakcyjność i użyteczność życia klasowego dla uczniów, rodziców dla mnie jako wychowawcy, stosunki panujące w klasie, samopoczucie dziecka w grupie rówieśniczej, inne moje osiągnięcia w pracy, szkole, środowisku
................................................................................................................................
................................................................................................................................
10. Na jakie napotykam trudności (próba zmiany sytuacji, moje wątpliwości, sugestie, propozycje)
................................................................................................................................
................................................................................................................................
11. Moje zamierzenia na przyszłość jako nauczyciela - wychowawcy
................................................................................................................................
................................................................................................................................
................................................................................................................................

Przyglądaniu się sobie, dokonywaniu analizy i autorefleksji nad dotychczasową pracą, aby dalej się doskonalić, weryfikować swoje postępowanie, by poszukiwać nowych rozwiązań, pomocny zapewne będzie kwestionariusz "Samoocena nauczyciela po zajęciach", gdzie nauczyciel dokonuje samooceny poprzez wybór odpowiednich stwierdzeń, np.:

Po zajęciach

• czułem się zestresowany, smutny, napięty, rozgoryczony, zmęczony, zirytowany, wściekły, zalękniony, zawstydzony, skrępowany,

• czułem się odprężony, radosny, wesoły, wypoczęty, entuzjastyczny, zadowolony,

• z przyjemnością- z przykrością prowadziłem te zajęcia,

• tłumacząc uczniom: sam to lepiej zrozumiałem - lepiej już nie można niż to rozumiem - zrozumiałem wreszcie czego sam nie wiem,

• na zajęciach: dowiedziałem się od uczniów czegoś nowego interesującego -nie dowiedziałem się niczego interesującego,

• potrafiłem - nie potrafiłem pobudzić ich do myślenia,

• uporządkowałem swoją dotychczasową wiedzę: tak - nie,

• byłem do tych zajęć przygotowany: najlepiej jak było można - dobrze -przeciętnie - słabo - fatalnie.

Uzupełnieniem przedstawionych propozycji może być też "Arkusz samooceny"

Arkusz samooceny

l. UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKACJI	TAK	NIE
- Czy dążę do tego, aby uczniowie dawali takie odpowiedzi, na jakich mi zależy, czy cenię ich sposób dochodzenia do odpowiedzi?
- Czy kontroluję swoje uwagi, czy niepotrzebnie rozgaduję się?
- Czy stosuję pytania otwarte?
- Czy nie zadaję kilku pytań na raz?
- Czy staram się stosować zasady informacji zwrotnej?
- Czy zrobię coś lub zachowuję się tak, że rozpraszam uwagę uczniów podczas odpowiedzi?
- Czy podczas pytania zachowuję kontakt wzrokowy z uczniem?
2. UMIEJĘTNOŚCI WZMACNIANIA UCZNIÓW
- Czy umiem wzmacniać uczniów, gdy maj ą trudności?
- Czy umiem ośmielać swoich uczniów do wypowiadania się?
3. OCENIANIE
- Czy uczniowie wiedzą co się składa na mój system oceniania?
- Czy wykorzystuję swoje umiejętności oceniania do zdiagnozowania potrzeb, czy też jedynie po to, aby poprawić błędy?
- Czy moje oceny uczniów oparte są na gruntowej znajomości wiedzy ucznia, czy na pobieżnym oglądzie?
- Czy zmieniłem (łam) w ostatnim okresie czasu metody oceniania (z korzyścią dla obu lub jednej strony)?
4. SPOSÓB ZACHOWANIA SIĘ
- Czy faworyzuję w czasie oceniania jakiś uczniów?
- Czy trzymam się uparcie tej samej opinii o uczniu?

Podstawowym źródłem informacji dla nauczyciela, bardzo pomocnym w dokonaniu samooceny - jest samo dziecko - jego oczekiwania, opinie, doświadczenia. Temu służyć będą takie techniki, jak:

"Portret nauczyciela" czy "Portret klasy", gdzie na różnokolorowych kartkach umieszczone są zdania charakteryzujące nauczyciela i klasę, do której uczęszcza dziecko. Zadaniem dziecka jest wybrać zdania, które odpowiadają portretowi nauczyciela i klasy. Np.:

Moja pani pomaga mi, gdy czegoś nie rozumiem.

Lubię zajęcia z moją panią.

Dobrze mi wszystko wytłumaczy.

Pani jest dla mnie sprawiedliwa.

Daje nam ciekawe zadania.

Pani cieszy się, gdy coś mi się uda.

Słucha, kiedy do niej mówię.

Rozumiem, jak pani tłumaczy.

Lubi wszystkie dzieci.

Pani martwi się o nas.

Interesuje się nasza klasą.

W klasie robimy ciekawe rzeczy.

W mojej klasie nikt się nie kłóci, nie dokucza drugiemu.

W mojej klasie jest wesoło.

Dziecko tworząc portret nauczyciela i klasy zwraca jednocześnie uwagę na kolor kartki. Żółty kolor oznacza, że dana cecha, zachowanie występuje zawsze, niebieski, że najczęściej, a zielony kolor sygnalizuje, że często.

Zestaw zdań niedokończonych, to kolejna propozycja. Np.:

"Moja pani..."
"Lubię, gdy w klasie ..."
"Nie chciałbym nigdy, aby pani..."
"Jest mi przykro, gdy nasza pani..."
"W mojej klasie ..."
"Nie lubię, gdy na zajęciach ..."
"Gdy jestem w klasie ..."
"Gdy czegoś nie rozumiem, to ..."
"Cieszę się, gdy w klasie ..."
"Chciałbym zapomnieć o tym, że w klasie ..." itp.

SAMOOCENA - będzie miała sens tylko wtedy, jeśli będzie budziła refleksje, jeśli będzie służyła zaprojektowaniu dalszych zmian, dalszej pracy nad sobą, a więc sprzyjać będzie szeroko pojętemu rozwojowi. 

W kontekście reformy edukacji ukazało się wiele programów tzw. zintegrowanych, podręczników, scenariuszy zajęć, propozycji metodycznych. Mogą być one źródłem twórczej inspiracji w procesie planowania własnej pracy pedagogicznej. Trzy sprawy w tym zakresie są podstawowe: temat pracy, konspekty czy scenariusze zajęć, a także szczegółowy plan pracy, czyli tzw. rozkład materiału nauczania.

1

---