Dariusz LENART^∗

POZIOM ROZWOJU SOMATYCZNEGO I SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ MĘŻCZYZN W ASPEKCIE PODEJMOWANEJ AKTYWNOŚCI
SPORTOWEJ

Wstęp

Sprawność fizyczna człowieka uwarunkowana jest czynnikami genetycznymi i środowiskowymi. Wpływy środowiska ujawniają się między innymi w globalnym obrazie zachowań ruchowych człowieka oraz w zmienności pojedynczych składowych ludzkiej motoryki.

Niewątpliwy wpływ na sprawność fizyczną ma tryb życia, a zwłaszcza styl życia, rozumiany jako zespół zachowań, postaw oraz ogólną filozofię życia jednostki. O stylu życia można mówić wtedy, gdy istnieje możliwość wyboru zachowań, ujawnianych głównie w czasie wolnym. Do podstawowych elementów stylu życia należy zaliczyć następujące czynniki: aktywność fizyczną, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu.

Aktywność fizyczna jest różnie definiowana przez badaczy. Jedni uważają, że aktywność fizyczna stanowi „każdy ruch ciała wyzwalany przez mięśnie szkieletowe, który powoduje wydatek energetyczny” . Inni autorzy przyjmują, że aktywność fizyczna odnosi się do ruchów ciała wykonywanych dzięki mięśniom szkieletowym i wymagających wydatku energetycznego na poziomie przynoszącym korzyści zdrowotne.

Aktywność fizyczna należy do najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia, samopoczucia, jakość życia człowieka. Mała aktywność fizyczna jest jedną z głównych przyczyn chorobowości i umieralności związanej z chorobą wieńcową, cukrzycą typu II oraz wieloma chorobami nowotworowymi. Z tego też powodu zwiększenie aktywności fizycznej jest jednym z zasadniczych celów nowoczesnej strategii zdrowia publicznego.

Zdecydowana większość autorów wskazuje na pozytywny wpływ aktywności fizycznej (zwłaszcza właściwie zorganizowanej stymulacji ruchowej) na poziom rozwoju somatycznego i funkcjonalnego. Zasadniczym aspektem korzystnego oddziaływania wysiłku fizycznego na organizm człowieka jest systematyczność w jego podejmowaniu.

Wielu autorów do głównych form aktywności fizycznej zalicza aktywność sportową rozumianą jako uprawianie powszechnie uznawanych dyscyplin sportowych bądź ich pochodnych. Termin „aktywność sportowa” nie obejmuje różnych form rekreacji ruchowej, jak np. spacerów, prac na działce, różnorodnych prac domowych.

Metody pomiaru aktywności fizycznej, w tym aktywności sportowej, stanowią wielce kontrowersyjny problem badawczy. W szacowaniu aktywności fizycznej wykorzystuje się aktualnie różne metody i nie ma standardów, które byłyby powszechnie akceptowane. Wielu autorów stwierdza, że aktywność fizyczną człowieka można oceniać z perspektywy behawioralnej i fizjologicznej. Przeglądu stosowanych metod pomiaru aktywności fizycznej dokonał między innymi Szeklicki. Większość badaczy wymienia trzy podstawowe grupy metod oceny aktywności fizycznej:

• z wykorzystaniem kwestionariusza

• oparte na mechanicznym lub elektronicznym monitorowaniu

• oparte na pomiarze fizjologicznym.

Część badaczy zwraca uwagę na powstające trudności przy ewaluacji rzetelności i trafności różnych technik oraz na ich zróżnicowaną użyteczność w badaniach populacyjnych.

Głównym celem pracy jest ocena poziomu rozwoju somatycznego i sprawności fizycznej mężczyzn znajdujących się u progu pełnej dojrzałości biologicznej z uwzględnieniem jednego z podstawowych czynników stylu życia, jakim jest podejmowana przez nich aktywność sportowa w czasie wolnym.

Materiał i metody

Materiał badawczy zgromadzony został w wyniku badań 167 mężczyzn, którzy dobrowolnie zgłosili się na 12-tygodniowe przeszkolenie wojskowe do Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu w 2003 r. (dalej określani jako grupa A) i 104 mężczyzn, którzy odbyli 6-tygodniowe przeszkolenie wojskowe w tej samej uczelni w 2004 r. (dalej określani jako grupa B). Wszyscy mężczyźni byli absolwentami wyższych uczelni cywilnych. Średni wiek badanych wynosił 24,8 lat.

Pomiary antropometryczne, próby motoryczne i badania ankietowe wykonywane były w pierwszym tygodniu pobytu w uczelni wojskowej.

Pomiary antropometryczne każdorazowo obejmowały następujące cechy somatyczne:

• wysokość ciała - wykorzystano antropometr, pomiaru dokonano z dokładnością do 0,1 cm

• masa ciała - wykorzystano wagę lekarską, pomiaru dokonano z dokładnością do 0,1 kg

• fałdy skórno-tłuszczowe - wykorzystano tkankomierz, pomiaru dokonano z dokładnością do 0,1 cm:

• na brzuchu-na linii: pępek-kolec biodrowy przedni górny

• na wysokości kąta dolnego łopatki

• na mięśniu trójgłowym ramienia.

Ponadto dokonano pomiaru spirometrycznego za pomocą systemu Pneumo RS dla Windows w celu określenia sprawności układu oddechowego.

Na podstawie pomiaru cech somatycznych obliczono:

• wskaźnik względnej masy ciała tzw. body mass index (BMI)

• masę ciała szczupłego tzw. lean body mass (LBM)

Próby sprawności fizycznej obejmowały:

• siłę dynamometryczną (statyczną) - siła ścisku ręki prawej i lewej, wyrażona w jednostkach bezwzględnych i względnych (SW) w przeliczeniu na masę ciała

• wytrzymałość lokomocyjną - bieg na 1000 m

• szybkość biegową - bieg 10 x 5 m

• siłę eksplozywną kończyn dolnych - skok w dal z miejsca. Następnie, znając wielkość masy ciała i rezultat skoku w dal, obliczono dla każdego badanego maksymalną pracę anaerobową (MPA), korzystając ze wzoru:

MPA = m • h • g

gdzie: m - masa ciała,

h - rezultat skoku w dal z miejsca w m,

g - przyśpieszenie ziemskie (wartość MPA jest wyrażona w J).

• gibkość - skłon w siadzie prostym

• koordynację wzrokowo-ruchową - wykonanie zadania na aparacie Piórkowskiego.

Badanie ankietowe pozwoliło uzyskać między innymi informację o czynniku stylu życia, jakim było podejmowanie przez badanych mężczyzn aktywności sportowej w czasie wolnym. Aktywność sportową absolwentów uczelni wyższych oparto na ilości deklarowanych zajęć w czasie wolnym, odbywanych przez nich przed wcieleniem do wojska:

• aktywni - uprawiający różne formy ruchu przynajmniej trzy razy w tygodniu (każdorazowo co najmniej 1,5 godz.)

• mało aktywni - uprawiający różne formy ruchu dwa i mniej razy w tygodniu (ruch podejmowany każdorazowo przez co najmniej 1,5 godz.) oraz reprezentujący bierne formy spędzania czasu wolnego.

Wyniki

Przeprowadzona analiza wartości średnich cech somatycznych mężczyzn grupy A i B (tabela 1-2) wskazuje na to, iż różnice pomiędzy poszczególnymi parametrami somatycznymi badanych, zarówno tych aktywnych sportowo w czasie wolnym, jak i deklarujących bierne formy spędzania czasu wolnego, nie były istotne statystycznie.

Analiza wartości średnich poszczególnych parametrów motorycznych (tabela 1-2), uzyskanych przez mężczyzn preferujących aktywne formy spędzania czasu wolnego z obu badanych grup, wskazuje na to, że aktywnych sportowo mężczyzn znamionuje wyższy poziom cech funkcjonalnych w stosunku do mało aktywnych, choć nieznaczny statystycznie. Jedynie w przypadku siły statycznej ręki lewej badanych grupy A występuje istotna statystycznie różnica w poziomie tego parametru motorycznego na korzyść mężczyzn aktywnych fizycznie w czasie wolnym.

Tabela 1. Charakterystyka porównawcza cech morfofunkcjonalnych mężczyzn grupy A
wyodrębnionych ze względu na aktywność sportową (N=167)

Lp.	Cecha	aktywni			mało aktywni			t	p
					s	v				s	v
1.	wysokość ciała [cm]	179,24	6,21	3,46	178,33	5,44	3,05	0,96	0,34
2.	masa ciała [kg]	79,78	12,53	15,70	77,42	10,21	13,19	1,28	0,20
3.	Σ fałdów skórno-tłuszczowych [mm]	44,76	18,69	41,76	43,93	19,33	44,00	0,27	0,79
4.	BMI [kg/m^2]	22,21	3,07	13,82	21,69	2,62	12,08	1,14	0,25
5.	LBM [kg]	59,47	9,79	16,46	57,49	7,68	13,36	1,40	0,16
6.	pojemność życiowa płuc [l]	4,94	1,07	21,66	4,91	0,95	19,35	0,17	0,86
7.	bieg 1000 m [s]	235,53	22,19	9,42	241,70	25,23	10,44	1,61	0,11
8.	bieg 10 x 5 m [s]	21,35	1,36	6,37	21,73	1,56	7,18	1,62	0,11
9.	siła ścisku ręki prawej [kG]	57,73	8,06	13,96	55,70	8,01	14,38	1,56	0,12
10.	siła ścisku ręki lewej [kG]	56,22	7,12	12,66	53,26	8,24	15,47	2,38*	0,02
11.	siła względna [kG/kg]	0,74	0,13	17,57	0,73	0,12	16,44	0,43	0,66
12.	skok w dal z miejsca [cm]	211,04	22,42	10,62	208,36	23,87	11,46	0,72	0,47
13.	MPA [J]	1644,75	267,75	16,28	1578,17	246,85	15,64	1,60	0,11
14.	skłon w siadzie [cm]	59,05	7,72	13,07	58,31	7,09	12,16	0,62	0,54
15.	zadanie na aparacie Pió Piórkowskiego [liczba]	88,53	19,81	22,38	82,82	23,00	27,77	1,65	0,10

• - istotne na poziomie α ≤ 0,05

Tabela 2. Charakterystyka porównawcza cech morfofunkcjonalnych mężczyzn grupy B
wyodrębnionych ze względu na aktywność sportową (N=104)

Lp.	Cecha	aktywni			mało aktywni			t	p
					s	v				s	v
1.	wysokość ciała [cm]	180,02	6,53	3,63	179,85	5,96	3,31	0,12	0,91
2.	masa ciała [kg]	78,52	10,99	14,00	78,64	12,61	16,04	0,04	0,96
3.	Σ fałdów skórno-tłuszczowych [mm]	40,41	16,77	41,50	44,55	20,42	45,84	0,98	0,33
4.	BMI [kg/m^2]	21,79	2,77	12,71	21,83	3,20	14,66	0,06	0,95
5.	LBM [kg]	60,19	9,87	16,40	58,42	7,41	12,68	0,89	0,37
6.	pojemność życiowa płuc [l]	4,64	0,76	16,38	4,64	0,97	20,91	0,00	0,99
7.	bieg 1000 m [s]	234,28	17,79	7,59	241,67	28,59	11,83	1,37	0,17
8.	bieg 10 x 5 m [s]	21,93	1,28	5,84	22,45	1,24	5,52	1,84	0,07
9.	siła ścisku ręki prawej [kG]	56,56	8,96	15,84	54,43	6,05	11,12	1,23	0,22
10.	siła ścisku ręki lewej [kG]	52,87	7,76	14,68	52,20	5,40	10,34	0,44	0,66
11.	siła względna [kG/kg]	0,72	0,10	13,89	0,71	0,12	16,90	0,77	0,44
12.	skok w dal z miejsca [cm]	203,33	24,53	12,06	193,08	24,29	12,58	1,85	0,07
13.	MPA [J]	1567,33	259,07	16,53	1487,05	286,46	19,26	1,22	0,23
14.	skłon w siadzie [cm]	56,33	7,28	12,92	55,74	6,44	11,55	0,38	0,70
15.	zadanie na aparacie Pió Piórkowskiego [liczba]	81,28	21,97	27,03	77,18	21,62	28,01	0,83	0,41

* - istotne na poziomie α ≤ 0,05

Wnioski

1. Aktywność sportowa w czasie wolnym nie okazała się czynnikiem stylu życia istotnie różnicującym poziom cech somatycznych mężczyzn obu badanych grup. Zarówno mężczyźni aktywni fizycznie, jak i mężczyźni deklarujący bierne formy spędzania czasu wolnego, charakteryzowali się zbliżoną budową somatyczną.

2. Badani podejmujący aktywne formy spędzania czasu wolnego legitymują się korzystniejszymi parametrami motorycznymi w porównaniu do mężczyzn mało aktywnych, choć różnice w poziomie poszczególnych cech funkcjonalnych badanych są nieznaczne. Wyjątek stanowiła istotna różnica w poziomie siły dynamometrycznej ręki lewej pomiędzy aktywnymi a mało aktywnymi mężczyznami z grupy A, na korzyść aktywnych z tej grupy.

3. Brak statystycznie istotnych różnic pomiędzy poszczególnymi parametrami somatycznymi i motorycznymi wyodrębnionych grup mężczyzn (aktywni i mało aktywni) wydaje się być spowodowany zbyt krótkim okresem oddziaływania wysiłkiem fizycznym na strukturę somatyczną i parametry funkcjonalne badanych.

4. Dokonując analizy odpowiedzi udzielonych przez mężczyzn w badaniach ankietowych (samoocena) z wynikami pomiarów cech somatycznych i prób sprawności fizycznej (także prezentowanych w badaniach innych autorów), pojawiają się wątpliwości, co do wiarygodności i obiektywizmu niektórych deklarowanych przez badanych danych, np. okres podejmowania aktywności sportowej (ilość lat), tygodniowy czas przeznaczony na aktywność sportową, czas trwania jednostki treningowej, rodzaj podejmowanej aktywności sportowej (kwalifikowana, czy amatorska).

^∗ kpt. dr Dariusz LENART - Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych.

C.J. Caspersen, K.E. Powell, G.M. Christenson, Physical activity, exercise and physical fitness:

definitions and distinctions for health-related research, “Public Health Reports” 1985, nr 2, s. 126-131.

Z. Jethon, Cele i zadania aktywności ruchowej w promocji zdrowia, „Oświata Zdrowotna” 1995, nr 56, s. 45-55.

J. Drabik, Promocja aktywności fizycznej (wprowadzenie do problematyki), Gdańsk 1997. Cz. III.

M. Szczepanik, J. Szopa, Wpływ ukierunkowanego treningu na rozwój predyspozycji koordynacyjnych oraz szybkość uczenia się techniki ruchu u młodych siatkarzy, Kraków 1993, s. 42.

J. Charzewski, Aktywność fizyczna dzieci z dwóch skrajnych warstw społecznych „Wychowanie Fizyczne i Sport” 2003, nr 47, s. 5-16.

L. Pomirska, Zmiany w aktywności sportowej studentów w latach 1988-1994, „Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu, 1995, nr 44, s. 49-57.

R Szeklicki, Metody pomiaru aktywności fizycznej, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 2000, nr 3, s. 3-20.

J Szopa, E. Mleczko, S. Żak, Podstawy antropomotoryki, Warszawa 2000.

Dariusz LENART

POZIOM ROZWOJU SOMATYCZNEGO I SPRAWNOSCI FIZYCZNEJ MĘŻCZYZN …

138

137

ZESZYTY NAUKOWE WSOWLąd

Nr 3 (137) 2005 ISSN 1731- 8157

---