Budowa układu wzrokowego i jego zmiany w okresie rozwoju człowieka.
Widzenie jest złożonym procesem fizyczno-psychicznym, który składa się z trzech etapów: przyjęcia bodźca, jego przewodzenia oraz zebrania i poznania go. Warunki te spełnia zbudowany i funkcjonujący prawidłowo układ wzrokowy.
Układ ten składa się z umiejscowionej w oczodole gałki ocznej, która odbiera wrażenia wzrokowe, przekazuje je poprzez drogi wzrokowe do korowych ośrodków wzrokowych mózgu. Gałka oczna wraz z nerwem wzrokowym i narządami dodatkowymi tworzą narząd wzroku. Narządy dodatkowe obejmują aparat ruchowy gałki ocznej, aparat ochronny i narząd łzowy.
Gałka oczna, wraz z narządami dodatkowymi, znajduje się w kostnej jamie, zwanej oczodołem. Szczyt oczodołu łączy się z jama czaszki poprzez dwa otwory: kanał wzrokowy, z nerwem wzrokowym i tętnicą oczną, oraz szczeliną oczodołową górną, z nerwami czaszkowymi unerwiającymi m.in. gałkę oczną.
Gałka oczna ma postać prawie kulistą. Zbudowana jest z trzech błon. Od zewnątrz znajduje się błona włóknista, w części przedniej przezroczysta o nazwie rogówki, a w pozostałej części biaława, zwana twardówką. Błonę środkową stanowi naczyniówka, w części przedniej ciało rzęskowe i tęczówka. Błona wewnętrzna, czuciowa, jest w przeważającej części utworzona z siatkówki. Od urodzenia wielkość gałki ocznej powiększa się trzykrotnie, głównie do trzeciego roku życia.
Rogówka ma kształt wycinka kuli. Najcieńsza jest w centrum. Część centralna rogówki jest bardzo regularna i kulista, i nazywa się częścią optyczną. Rogówka zbudowana jest z pięciu warstw. W warunkach fizjologicznych rogówka jest przezroczysta, nie posiada naczyń krwionośnych, a odżywianie jej odbywa się z naczyń rąbka rogówki, z płynu komory przedniej oraz częściowo z łez. Rogówka jest bardzo silnie unerwiona czuciowo, dlatego też reaguje natychmiast bólem i łzawieniem na dotyk czy ciała obce, które znajdują się na jej powierzchni. Poza funkcją ochronną rogówka bierze udział w załamywaniu promieni świetlnych.
Twardówka jest sztywna, nieprzezroczysta, biała, słabo unaczyniona i mało czuła.
Środkowa błona, naczyniówka, składa się z gęstej sieci naczyń krwionośnych. Jej zadaniem jest odżywianie zewnętrznych warstw siatkówki.
Ciało rzęskowe to silnie unaczyniony twór zbudowany głównie z mięśni gładkich. Do jego wyrostków rzęskowych zawieszona jest soczewka. W zależności od skurczu czy rozkurczu mięśnia rzęskowego, soczewka zmienia swój kształt, co pozwala dostosować układ optyczny oka do różnych odległości. W nabłonku wyrostków rzęskowych produkowana jest ciecz wodnista.
Tęczówka na swojej powierzchni jest nie równa. W zależności od ilości barwnika może mieć kolor szary, jasnoniebieski, zielonkawy lub brązowy. W środku tęczówki znajduje się czarny, okrągły otwór - źrenica. Szerokość źrenicy jest niezależna od naszej woli. Średnica źrenicy jest regulowana przez mięsień zwieracz i mięsień rozszerzacz źrenicy i zmienia się odruchowo pod wpływem m.in. zmian natężenia światła. Po urodzeniu tęczówka pozbawiona jest barwnika i u każdego noworodka jest niebieska, a proces ciemnienia trwa od kilku dni do kilku tygodni lub dłużej.
Siatkówka to najbardziej wewnętrzna błona gałki ocznej. W obrębie tzw. bieguna tylnego oka znajduje się plamka żółta - miejsce przystosowane do najostrzejszego widzenia. Boczne od plamki żółtej jest plamka ślepa, gdzie brak jest komórek fotoreceptorowych (jest to miejsce niewrażliwe na promienie świetlne), skąd wychodzi nerw wzrokowy. W siatkówce odbywa się szereg skomplikowanych procesów fizycznych i biochemicznych, przetwarzających bodziec świetlny na bodziec nerwowy, który przesyłany jest dalej do korowych ośrodków wzroku. Najważniejsze w tym procesie są składniki światłoczułe (kom. fotoreceptorowe) zajmujące zewnętrzną warstwę siatkówki - 7mln czopków i 130mln pręcików. Pręciki znajdują się głównie na obwodzie siatkówki, a w miarę zbliżania się do plamki żółtej wzrasta liczba czopków. Czynnością czopków jest widzenie kształtu i barw przedmiotów w jasnym oświetleniu, zaś czynnością pręcików jest przystosowanie oka do słabych oświetleń i rozróżnianie zarysów przedmiotów. W fotoreceptorach siatkówki znajdują się różne barwniki. Wszystkie barwniki wzrokowe składają się z retinalu, będącego pochodną witaminy A, i odpowiedniego białka. W pręcikach występuje barwnik rodopsyna, a w czopkach - jodopsyna. U noworodka siatkówka jest prawie całkowicie ukształtowana.
Ciało szkliste wypełnia centralna część oka pomiędzy soczewka a siatkówką. Jest to przezroczysta, galaretowata substancja w 99% składająca się z wody, pozbawiona nerwów oraz naczyń krwionośnych. Rola ciała szklistego polega na utrzymaniu kształtu oka; ciało szkliste bierze tez udział w załamywaniu promieni świetlnych oraz amortyzuje wstrząsy; odgrywa też ważna rolę w regulacji ciśnienia wewnątrzgałkowego. Z wiekiem następuje zwyrodnienie ciała szklistego, a związane z tym zmiany fizykochemiczne powodują u wielu osób spostrzeganie jaśniejszych lub ciemniejszych tworów, tzw. muszek latających. Z wiekiem ciało szkliste obkurcza się i może odłączyć się od tylnego bieguna oka. Zwyrodnienie włókienkowe i tworzenie się pustych jam występuje u 34% ludzi pomiędzy 10 a 40 rokiem życia, odłączenie tylne ciała szklistego pojawia się u 6% ludzi po 50 roku życia, natomiast miedzy 60 a 7- rokiem życia aż u 65% pacjentów.
Soczewka znajduje się w części przedniej oka, pomiędzy tęczówka a ciałem szklistym. Jest to przezroczysty, dwuwypukły twór, silnie załamujący światło. Najbardziej zewnętrzną częścią soczewki jest jej włóknista torebka, wewnątrz której umieszczona jest jej miękka część korowa oraz twardsze, powstające po 20 roku życia, jądro. Z wiekiem jądro twardnieje, staje się większe i zabarwia się stopniowo na kolor żółto - brunatny. W związku z tym zmienia się współczynnik załamywania światła oraz pojawiają się trudności w rozpoznawaniu niektórych barw. Soczewka zawieszona jest na więzadełkach. Dzięki takiemu zawieszeniu zmienia się kształt soczewki na bardziej płaski lub wypukły. Zjawisko to nazywamy akomodacją lub nastawnością. Z wiekiem czynność ta ze względu na stwardnienie soczewki znacznie maleje. Przykładowo, w wieku 5 lat wielkość akomodacji wynosi 20 dioptrii, w wieku 20 lat spada do 10 dioptrii, a w wieku 70 lat równa jest zeru.
Aparat ruchowy oka stanowią cztery mięśnie proste: górny, dolny, wewnętrzny i zewnętrzny i dwa skośne: górny i dolny.
Aparat ochronny oka stanowią powieki, brwi i rzęsy. Powieki zamykają przedni otwór oczodołu, chroniąc gałkę oczna przed wysychaniem i urazami. Ruch powiek rozprowadza płyn łzowy po powierzchni rogówki i spojówki, zapewniając oku stałe nawilżenie. Na brzegach powieki górnej i dolnej znajduje się ok. 100-150 rzęs. Powiekami poruszają zasadniczo dwa mięśnie: biegnący ze szczytu oczodołu do górnego brzegu tarczki dźwigacz powieki górnej, oraz rozległy, leżący pod skórą powiek mięsień okrężny oka, który zamyka powiekę.
Gruczoł łzowy dostarcza płynu - cieczy łzowej - zwilżającego rogówkę, umożliwiając zachowanie przejrzystości tej struktury. Ciecz łzowa jest rozprowadzana przez odruchowe zamknięcie powiek i odprowadzana dwoma kanalikami łzowymi (otwory w górnej i dolnej powiece) przez woreczek łzowy do jamy nosowej. Ciecz łzowa poprawia własności optyczne rogówki przez wygładzanie nierówności, zmywa m.in. kurz i substancje drażniące, chroni rogówkę przed wysychaniem (zmętnieniem), zawiera m.in. immunoglobuline A w celu ochrony przed zarazkami oraz służy jako warstwa smarująca dla powiek.
www.zdrowie.med.pl dr n.med. U.Kozak-Tuleta „Encyklopedia badań medycznych” MAKmed, Gdańsk 1996
Tamże
P.Hoser „Fizjologia organizmów z elementami anatomii człowieka” WSiP W-wa 1998
www.zdrowie.med.pl dr n.med. U.Kozak-Tuleta „Encyklopedia badań medycznych” MAKmed, Gdańsk 1996
Tamże
A.Malinowski „Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym” 2004 str.195
P.Hoser „Fizjologia organizmów z elementami anatomii człowieka” WSiP W-wa 1998 str.355-356
www.zdrowie.med.pl dr n.med. U.kozak-Tuleta „Encyklopedia badań medycznych” MAKmed, Gdańsk 1996
Tamże
Tamże
S.Silbernagl, A.Despopoulos „Kieszonkowy atlas fizjologii” PZWL W-wa 1994 str. 300