Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozytywizmu.
Nowe zadania , stawiane literaturze i odpowiadające im gatunki literackie , spowodowały pojawienie się w pozytywizmie nowego typu bohatera . Literatura tendencyjna musiała bowiem dostarczać wzorów postaw i atakować zachowania negatywne . Stąd też podstawowym typem postaci był działacz , realizujący program pozytywistyczny . Wykształcony umiejący liczyć się z realiami , gotowy poświęcać własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej , bohater ten realizował się przede wszystkim w pracy , która stała się podstawowym miernikiem wartości człowieka .
Joanna Lipska ( bohaterka noweli E. Orzeszkowej „A...B...C” ) , która , narażając się na represję , naucza dzieci wiejskie języka polskiego , Jan Bohatyrowicz ( „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej ) odnajduje radość życia w uprawie ziemi , Julian Ochocki ( „Lalka” B. Prusa ) , fanatyk nauki , przekonany , że dzięki niej można przewartościować świat i wielu innych , działaczy , lekarzy , nauczycieli , składało się na formułę bohatera , który własne pasje potrafił łączyć z użytecznością społeczną .
Wczesny pozytywizm nie sugerował bowiem konieczności poświęcenia . Zakładano , że realizacja własnych , byle słusznych , dążeń prowadzić będzie do osiągnięcia celów społecznych . Szybko dorabiający się S. Wokulski ( „Lalka” B. Prusa ) zyskiwał przecież ogromne możliwości pomocy innym . Zgodnie z formułą utylitaryzmu sukcesy jednostkowe składać się miały bowiem na postęp społeczny .
Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego , przeciwstawiano go zwykle postaciom skrajnie negatywnym , które kompromitować miały postawy społecznie szkodliwe . Tytułowy bohater powieści E. Orzeszkowej „Pan Graba” , Różyc z „Nad Niemnem” , Ewelina Krzycka , bohaterka noweli „Dobra pani” E. Orzeszkowej , pisarz Zołzikiewicz ze „Szkiców węglem” H. Sienkiewicza tworzą galerię postaci , obrazujących najbardziej naganne postawy . Wyraźne , czarno - białe skontrastowanie bohaterów zmierzało bowiem do wyeksponowania zasadniczych tendencji w kształtowaniu wzorców osobowych .
Temu samemu celowi służyło kreowanie bohatera ( najczęściej plebejskiego ) , którego tragiczny los wręcz narzucał wnioski o konieczności przyjścia mu z pomocą . W tej grupie którą reprezentuje Wawrzon Rzepa ze „Szkiców węglem” , liczni bohaterowie nowel i obrazków poetyckich Marii Konopnickiej , utworów E. Orzeszkowej , szczególne miejsce zajmują postacie dzieci . Antek , tytułowy bohater utworu B. Prusa , Sienkiewiczowski „Janko muzykant” . Jaś , który nie doczekał wiosny z obrazka M. Konopnickiej i wiele innych postaci zmierzało do poruszenia sumień obrazem dziecięcej niedoli . Obraz ten miał wyraźnie sugerować potrzebę podjęcia „pracy u podstaw” i poprzez oddziaływanie emocjonalne wskazać konieczność realizacji programu pozytywistycznego .
Obok skontrastowanych bohaterów pozytywnych i negatywnych , wzruszających postaci dziecięcych w dążeniu do realizmu w przedstawieniu społeczeństwa , pozytywiści przedstawiali bohaterów charakterystycznych dla określonych grup społecznych . Szczególne miejsce w tej kategorii zajmują ( w związku z nasilaniem się w tamtym czasie problemu żydowskiego ) kreacje przedstawicieli tego narodu . Meir Ezofowicz tytułowy bohater powieści E. Orzeszkowej , dr. Szuman i Szlangbaum ( z „Lalki” Prusa) swoją aktywnością , nowoczesnym sposobem myślenia i związkami z polską społecznością , wyznaczają wzorce właściwie pojętej asymilacji , przeciwstawianej narastającym wówczas tendencjom antysemickim .
Wykaz zasadniczych typów bohatera pozytywistycznej literatury nie byłby pełny bez przeciwstawionym programom epoki , idealizowanych bohaterów powieści historycznych H. Sienkiewicza . Kreacja postaci typu Wołodyjowskiego , Skrzetuskiego , Kmicica czy Ketlinga , która oburzała wręcz B. Prusa , wpłynęła bowiem na kształt bohatera rodzącej się wówczas literatury popularnej , a w formule sienkiewiczowskiej służyła realizacji wyraźnie nakreślonych celów narodowych .
Zadania społeczne twórczości pozytywistów , które w przeważającej mierze ściśle określiły koncepcję bohatera , nie zmieniły jednak faktu , że wraz z rozwojem literatury tej epoki , modelowy , schematyczny bohater ustąpił miejsca złożonym , prawdopodobnym psychologicznie postaciom ( dr. Judym , Rzecki ) , które nie mieszcząc się w założeniach programowych , zachowały aktualność w kreowaniu uniwersalnej prawdy o człowieku .