OŚWIECENIE Francja, Anglia (1764 - 1812)

„SAPERE AUDE” - ODWAZ SIĘ BYĆ MĄDRYM (Horacy - Kant)

Oświecenie w Polsce

I/ okres prekursorski 1730(40) - 1764: publicystyka (Konarski)

II/ okres stanisławowski 1764 - 1780(95): dojrzałe oświecenie (Krasicki)

III/ schyłek 1795 - 1822: rozwój sentymentalizmu

Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji: - Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie biblioteki publicznej - Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)

DEFINICJE

racjonalizm - Kartezjusz

krytycyzm - zdolność właściwej oceny otaczającego świata

deizm - Bóg stworzył świat ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie (Wolter)

ateizm - Bóg nie istnieje

empiryzm - poznawanie świata poprzez doświadczenie, umysł jako czysta karta - „tabula rasa” (John Locke)

utylitaryzm - zasada użyteczności

sensualizm - poznawanie świata poprzez zmysły

humanitaryzm - zainteresowanie człowiekiem

irracjonalizm - rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, odmiana idealizmu, przyjmowanie przekonań na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, uczuć

Podział poetyki:

• ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)

• satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)

• bajki (Trembecki, Krasicki)

• list poetycki (Krasicki)

• poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)

• sentymentalizm (Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin)

• powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli Krasickiego)

• publicystyka (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski)

KLASYCYZM (łac. classicus - wzorowy wyuczony)

- sztuka powinna być mimetyczna - powinna naśladować rzeczywistość w granicach prawdopodobieństwa

- sztuka musi być doskonała

- racjonalizm - rozum jest najważniejszy

- zasada decorum - zasada stosowności, nie mieszanie stylów, tematów, gatunków

- decere - sztuka ma uczyć

- movere - sztuka ma poruszyć

- delectare - sztuka ma sprawiać przyjemność

SENTYMENTALIZM (1784 - Puławy, Czartoryscy)

- człowiek i uczucia w centrum uwagi

- irracjonalizm, sensualizm empiryzm

- nie liczy się rozum tylko serce, zmysłowe doświadczenie

- uczucie podstawową cechą natury ludzkiej

- człowiek czuły - nowy typ bohatera skłóconego wewnętrznie, dążącego do bycia bliżej natury, przeżywającego nieszczęśliwą miłość

- sielanki

ROKOKO (fr. roccalille - niesymetryczna muszla)

- rozwój rokoko jako odpowiedź na klasycystyczny dwór Ludwika XIV

- wywodzi się z nurtu sensualistycznego

- zainteresowanie osobistymi przeżyciami

- styl wysublimowany elegancki, zabarwiony erotycznie

- liczy się wyrafinowana zabawa, flirt, komplementy

- maska ważnym rekwizytem

- najważniejszą kategorią wdzięk, urokliwość, przyjemność

- krótkie anakreontyki, epigramaty, erotyki, komedie salonowe („qui pro quo”)

- w sztuce dużo jedwabiu luster, delikatnych ornamentów

- niewielki przejaw rokoka w Polsce

UTOPIA

- miejsce, którego nie ma

- miejsce stworzone w umyśle człowieka

- stworzone jako rezultat poszukiwania szczęścia

1) Platon „Państwo”

2) Tomasz Morus „Utopia”

3) Ignacy Krasicki „Mikoła Doświadczyńskiego Przypadki”

A/ Prymitywistyczna - powrót do natury

J.J. Rousseau, Krasicki, Morus

B/ Cywilizacyjna - pochwała rozumu i wynalazków

Wolter, Morus

Immanuel Kant

- oddzielił estetykę od etyki

- każdy nosi w sobie jakieś poczucie piękna

- nie ma jednego kryterium piękna

- prawo moralne jest święte

- człowiek jest wolny

- prawo moralne jest we mnie

Ignacy Krasicki

W całej swej twórczości Krasicki słowa kieruje do polskiego społeczeństwa, a do dziś dnia uważany jest za czołową postać polskiego oświecenia. Jego twórczość jest bardzo różnorodna i nadal aktualna, a stosowanie tak wielu gatunków literackich świadczyć może o wszechstronności poety. W jego utworach odnajdujemy m.in. takie tematy jak: ludzka natura i jej wady, kodeks moralny, dobro Polski, zostały one czytelnikowi przedstawione w bardzo ciekawej postaci, a mianowicie poprzez humor, satyrę i ironię.

BAJKA

A/ narracyjna - La Fontanie

B/ epigramatyczna - Krasicki.

- Krótka powiastka pisana wierszem lub prozą;

- Bohaterowie to zwierzęta, ludzie, przedmioty, rośliny;

- Zawiera pouczenia moralne wypowiedziane wprost lub zasugerowane;

- Dotyczy tematów uniwersalnych o charakterze moralnym;

- Historia opowiedziana w bajce jest ilustracją ludzkich doświadczeń, które są powszechne i powtarzalne;

- Bajka poucza o szkodliwości zachowań, daje etyczne wskazówki;

- Występujące zwierzęta są personifikacją ludzkich typów; Relacje występujące między nimi są odpowiednikiem relacji społecznych;

- Alegoryczna treść;

- Typizacja bohaterów;

- Dydaktyzm zawarty jest w morale.

- MORAŁ - pouczający wniosek, który streszcza sens całej bajki lub opowieści, zawierając w sobie całą mądrość. Odzwierciedla pouczenie moralne, które chciał przekazać czytelnikom autor.

• ponury obraz rzeczywistości

• głębokie wady Polaków

• prostolinijność, prostota, jasność konstrukcji

• elementy moralizatorskie

• wytykanie wad społecznych

• niezadowolenie z kondycji polskiego społeczeństwa

• ukazanie praw, jakimi kierują się ludzie

• skutki postępowania według zasady homo homini lupus (człowiek człowiekowi wilkiem - Thomas Hobbes)

• Krasicki w roli obserwatora - moralisty

• wskazanie właściwych metod postępowania

• dowcip podstawowym elementem oświeceniowego moralizatorstwa

• różne typy postaci, będące przedstawieniem wad i przywar, które zostają następnie napiętnowane

• krytyka pychy, głupoty, arogancji, naiwności, chwiejności poglądów

• w morałach jest wiele prawd o ogólnym charakterze, prawd filozoficzno-moralnych

SATYRA

A/ obyczajowa - krytyka życia codziennego

B/ filozoficzno - moralna - problemy metafizyczne

C/ ostra - piętnuje wady społeczeństwa

- realizm

- barwne obrazy obyczajowe

- krytyczny osąd świata

- karykaturalne przedstawienie bohaterów

- moralizatorstwo

- komizm, humor, drwina, sarkazm, ironia, pastwisz, śmiech

• świat postacie i kraj w krzywym zwierciadle

• widzimy ludzką głupotę, pychę, próżność

• odzwierciedlenie problemów, jaki trawiły Polskę

• wyrazisty obraz życia XVIII-wiecznej sarmackiej szlachty, z jej wszelkimi wadami i przywarami

• smutny i pesymistyczny obraz życia

• refleksje ponadczasową wskazówką

• Do króla - skierowana przeciw sarmatyzmowi

• Żona modna - przeciw pozerstwu, naiwności, materializmowi, rozrzutności, bezwiednemu przejmowaniu obcej kultury

• Świat zepsuty - przeciw pozerom, obłudzie, rozwiązłości i rozpuście

• piętnowanie bezwiednego i naiwnego kosmopolityzmu, wstecznictwa, zaciętego konserwatyzmu, mody na cudzoziemszczyznę, snobizmu, społecznej głupoty, pijaństwa, życia ponad stan, rozrzutności, warcholstwa i prostactwa

I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki”

• podkreślenie wagi pracy - człowiek czuje się zdrowszy

• systematyczność poczucie obowiązku, konsekwencje

• tryb życia zgodny z naturą

• xaoo - dzikus, człowiek naturalny, prawy, mistrz

Wolter „Kandyd”

• brak sądów, nikt nie przekracza prawa

• centralnym miejscem pałac nauk - pochwała cywilizacji

• monarchia

• nie ma wolnośći - nie można opuścic Eldorado

• wszystko jest jednakowe

Hugo Kołłątaj „Do Prześwietnej Deputacji…”

• „człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”

• poddani - niewolnicy - postulat społeczny, hasło prawa człowieka do wolności

• bez wolności jednostki państwo nie jest wolne

A.F. Modrzewski „O Poprawie Rzeczypospolitej”

• przedstawienie sposobów na poprawę Polski

• potrzeba rozwagi rozsądku

• władza obowiązkiem i służbą

• za złą władzę grozi kara boża

• pokojowe rozwiązanie konfliktów - brak zgody zgubą

S. Staszic „Przestrogi Dla Polski”

• odpowiedź na sejm rozbiorowy

• zdrajca Adam Poniński

• zepsucie szlachty, pieniądze, prywata, chciwość stołki

I. Krasicki „Do Króla”

• zarzuty do króla: nie dziedziczy tronu, nie wywodzi się z arystokracji, jest Polakiem, jest młody, jest za madry i za dobry

• hiperbolizacja wad poniatowskiego

I. Krasicki „Świat Zepsuty”

• upadek moralność, rozwiązłość, rozpusta, brak pobożności

• ojczyzna jako tonący okręt

J.J. Rousseau „Wyznania”

• niewinność, pokój, kontemplacja natury

• polemika z klasycyzmem

• wszystko płynie z serca i natchnienia

F. Zabłocki „Fircyk w Zalotach”

• życie jest szulernią, grą hazardem

• powinniśmy grac i wygrywać

I. Krasicki

• „Jagnię i Wilcy” - prawo dżungli podział na słabych i silnych

• „Dobroczynność” - ofiara usprawiedliwia oprawcę

• „Wilk i Owce” - naiwność i głupota, ofiara daje się wykorzystać

• „Ptaszki w Klatce” - ktoś urodzony w niewoli nie rozumie co to wolność

• „Dewotka” - fałszywa pobożność

---