CHIŃSKA KULTURA PRAWNA

W historii chińskiej myśli społeczno-politycznej zdecydowanie przeważały poglądy odrzucające rządy prawa i uznające za słuszne rządy oparte na wzorcach osobowych i zasadach moralnych. Tradycyjna myśl polityczna bazowała na idei, zgodnie z którą źródłem wszystkich działań jest autorytet. Nie trzeba tu dodawać, że idea ta wykluczała pluralizm polityczny. Autorytet ten kierował nie tylko administracją państwową, ale wszystkimi dziedzinami życia społecznego. Najpełniejszy wyraz poglądy te znalazły w konfucjanizmie, który ukształtował się właśnie w Chinach.

Nazwa pochodzi od nazwiska Konfucjusza (551 - 479 r. p.n.e) filozofa świeckiego, sędzią, mężem stanu uznanego później za przywódcę religijnego. Był on twórcą głównej chińskiej doktryny społeczno-normatywnej - konfucjanizmu. Przeniesionej także do innych państw lub oddziaływała na inne państwa takie jak Japonia, Indochiny, Indonezja, Malezja. Istotę jego systemu myślowego, odzwierciedlającego przekonania Chińczyków, stanowiła osobista moralność. System ten przenikają idee moralizmu, porządku, harmonii, hierarchii, realizmu, sceptycyzmu wobec skuteczności prawa stanowionego przez państwo i poleganie raczej na koncyliacji (czyli pokojowego załatwiania sporów przy pomocy komisji pojednawczych, polubownie).

Konfucjańska kultura prawna trwała w Chinach od starożytności aż do przełomu XIX i XX wieku.

Akcentowała ona nie tylko znaczenie autorytetu, wzorca godnego naśladowania (renzhi), ale również rolę norm moralnych w społeczeństwie. Uznaje je za najważniejsze, mające pierwszeństwo przed jakimikolwiek innymi regułami dotyczącymi zachowania się jednostki, w tym także i regułami religijnymi. Oznaczało to, że normy moralne ("li") miały priorytet przed normami prawnymi (zwanymi fa). Państwo powinno więc wpajać społeczeństwu zasady moralne i prowadzić realizującą ten cel działalność wychowawczą. Zadaniem norm moralnych jest objęcie regulacją całokształtu stosunków społecznych i zachowania się jednostek aż po normowanie sposobu wyrażania przez jednostkę uczuć czy też sposobu jej myślenia. Li regulowały całokształt właściwego postępowania, wywiedzionego z obyczajów, zwyczajów, rytuałów ceremoniałów i etykiety. Wybór właściwej li zależy od określonej sytuacji, w której najważniejszą rolę odgrywa relacja osób pozostających ze sobą w określonych stosunkach: rodzinnych, małżeńskich, społecznych, politycznych, czyli dzieci winne posłuszeństwo wobec rodziców, żona wobec mężowi, poddani wobec władców. Rodzice, mężowie i władcy nie powinni być jednak tyranami, lecz sprawować swoją władzę przy pomocy dobrego przykładu. Najgłębsza wymowa norm „li” zbliżona jest do paremi „nie czyń innym tego, czego nie chcesz, by tobie czyniono”. "Li" stoją na straży utrzymania hierarchicznej struktury społecznej i utrwaleniu ogółu stosunków społecznych. Należy ich przestrzegać nie dlatego, iż są one sankcjonowane przez państwo, lecz ich przestrzeganie powinno być przede wszystkim efektem oddziaływania opinii społeczności. Konfucjanizm nie przywiązywał wagi do prawa pozytywnego(fa), uznając jedynie konieczność istnienia norm prawa karnego niezbędnych dla przestrzegania "li". Nie doceniał on znaczenia innych gałęzi prawa - np. prawa cywilnego, administracyjnego czy konstytucyjnego. Negatywnie oceniał bezosobową koncepcję prawa, stosunku prawnego i koncepcję sprawiedliwości pojmowanej jako obiektywna równowartość pewnych czynów. Za ważniejsze uważał, kto dany czyn popełnił i wobec kogo.

Konfucjańską kulturę prawną przenika idea porządku, przekonanie, że sztuczne porządki społeczne są częścią naturalnych porządków świata. Ideał człowieka prawego uosabia człowiek świadomy naturalnego porządku świata, w pokorze uznający go w porządku społecznym. Miejsce człowieka w świecie określiła sama natura, zaś jego miejsce w porządku społecznym określa status rodzinny, sąsiedzki, społeczny, polityczny. Konfucjańską kulturę prawną charakteryzuje również idea harmonii rozwinięta szerzej już przez następcę Konfucjusza - Tung Chug-Shu zwolennika Konfucjusza. W uporządkowanym świecie istnieje harmonia między jego częściami. Bóg i niebo, niebo i ziemia, ziemia i ludzie są częściami powiązanego ze sobą i harmonijnie uporządkowanego świata. Uporządkowanie to określają prawa natury i człowiek powinien tak żyć aby nie została zakłócona równowaga harmonii świata i społeczeństwa, od zachowania tej równowagi zależy dobrobyt człowieka. Konsekwencją tego jest wyróżnianie harmonii w stosunkach między ludzkich, powinny one układać się według ważności osób od najwyższej do najniższej. Sama natura rodziny, małżeństwa, sąsiedztwa, społeczeństwa, państwa przesądza o hierarchicznym uszeregowaniu osób wg starszeństwa, płci, urodzenia, godności, stażu, stanowisk, władzy itp.

Kolejną charakterystyczną cechą konfucjanizmu jest idea realizmu. Nadzwyczajna popularność nauk Konfucjusza wyrosła nie tylko z jego osobistej uczciwości, umiarkowania, doświadczenia, ale i oczekiwania, od ludzi takich zachowań, na jakie ich rzeczywiście stać. Oczekiwał, aby ludzie byli prawi, ale nie wierzył, aby mogli być święci. Formułowanie norm zachowania na miarę rzeczywistych możliwości i sił ludzi żyjących w określonych warunkach zapewniało im dużą skuteczność w praktyce.

Konfucjańską kulturę prawną, dość surową i rygorystyczną, jak wspomniałem wyżej, cechuje sceptyczny stosunek do prawa stanowionego. Dla ludzi wiernych ideom naturalnego porządku, naturalnej harmonii i naturalnej hierarchii sztuczne prawo stanowione jest zbędne. Jest ono natomiast niezbędne dla tych nielicznych członków społeczeństwa, którzy naruszają naturalne porządki. Prawo stanowione oparte na systemie kar i nagród, to jednak zło konieczne o niezbyt dużej skuteczności działania. Prawo, zdaniem myślicieli konfucjańskich, mogło osłabiać władzę państwową i autorytet władcy z dwóch powodów: po pierwsze - nakłada ono pewne ograniczenia na władcę, a po drugie - opierając się na nim, poddani mogliby kwestionować decyzje najważniejszego autorytetu, tzn. władcy.

Idee konfucjańskie przez wieki leżały u podstaw ustroju Chin. Nic więc dziwnego, że charakterystyczna dla tradycyjnego porządku społecznego była daleko idąca nierozdzielność prawa i zwyczaju, prawa karnego i cywilnego, władzy ustawodawczej, sądowniczej i administracyjnej. Brak było prawników i nie istniały nauki prawne. Prymat miało "li", a dopiero daleko za nim istniało prawo czyli „fa”, na którego czele zdecydowanie stało prawo karne. Należy też dodać, że prawa stanowionego nie starano się wykorzystać dla stymulowania przemian ustrojowych czy społecznych.

Konfucjańska kultura prawna polega wreszcie na większym zaufaniu do rozstrzygania sporów prawnych w drodze koncyliacji, niż rozstrzygnięć sądowych co wynika poniekąd z jej sceptycyzmu wobec prawa stanowionego. Według konfucjanizmu mądry i cnotli­wy człowiek zyskuje szacunek, jeśli unika konfliktów a trudne do uniknięcia rozwiązuje samodzielnie, bez udziału sądów państwo­wych. Każdy, kto przenosi spór na drogę sądową, musi pamiętać, że sądy są stronnicze, skorumpowane, powolne i leniwe. Polegając na takich sądach nie może nie spotykać się z potępieniem społeczności, w której żyje. Z tych względów w kulturze prawnej konfucjanizmu wykształciło się wiele koncyliacyjnych form pozasądowego rozstrzy­gania konfliktów polegających na pojednaniu, porozumieniu, ugo­dzie między samymi stronami sporu, a więc bez udziału sędziów zawodowych.

Dość krótko, w latach 221-206 r. p.n.e., gdy władzę przejęła zwycięska dynastia Tsin, w kulturze prawnej Chin panował legizm. Scentralizowana władza tej dynastii nakazała spalenie ksiąg Konfu­cjusza i wykrzewienie jego nauk z umysłów i wzorów zachowań ludzkich. Gdy konfucjańska kultura prawna opierała się na założe­niu, że człowiek jest z istoty dobry, legiści stanowili drakońskie pra­wa w przekonaniu, iż człowiek jest z natury zły. Legiści jako zwo­lennicy bezwzględnego legalizmu domagali się całkowitej lojalności obywateli wobec władz państwowych, niezwykle często korzystając z usług donosicieli. Gdy Konfucjusz wywodził sens kultury prawnej z idei naturalnego porządku harmonijnego i hierarchicznego świata, legiści to odrzucali. Polegali natomiast na zasadzie równości wszyst­kich wobec prawa, osiąganej przy pomocy surowych sankcji kar­nych. Po przejęciu władzy przez dynastię Hań odrzucono znienawi­dzony legizm i przywrócono panowanie konfucjanizmu. Mimo że legizm panował w Chinach dość krótko wywarł znaczny wpływ na konfucjanizm. „Li” i „fa” zostały ze sobą skoordynowane jako zespoły norm komplementarnych.

Od około XIX w. Chiny zaczęły przejmować do konfucjańskiej kultury prawnej elementy kultury prawa stanowionego. Na­stępowało to najpierw za pośrednictwem traktatów międzynarodo­wych zawieranych przez Chiny z ówczesnymi mocarstwami — An­glią, Francją, Niemcami, Rosją, Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Po obaleniu w 1912 roku monarchii, mimo pewnej nieufności do za­chodnich wzorów demokraci liberalnej, próbowano tam je jednak łączyć z rodzimą, chińską tradycja prawno-polityczną. Liberalna konstytucja z 1912 roku i ustanowione kodeksy prawne obowiązywały niemal wyłącznie „na papierze". Powstała w 1931 roku Chińska Repub­lika Ludowa. Komunizm, obowiązujący w chińskiej doktrynie, opowiadał się za przewagą li nad fa, zaś w praktyce wręcz odwrotnie — bez skrupułów nadużywał surowości prawa. Opowiadając się za prze­wagą li, na wzór marksizmu podkreślał znaczenie rozwoju moral­ności i świadomości w stosunkach międzyludzkich. W latach 1949-1957 adaptowano w Chinach radziecki model marksizmu, czyli „w du­chu kształtowania woli państwa zgodnie z interesami klasy panują­cej” Gdy popsuły się stosunki chińsko-radzieckie, Chiny usiłowały rozwi­nąć własny model marksizmu, zwany maoizmem, nawiązujący do rodzimej tradycji konfucjanizmu. Warto zauważyć, że w latach 1949-1976 w Chinach nie stanowiono niemal wcale prawa, nie pro­wadzono dokumentacji orzeczeń sądowych i nie rozwijano doktry­ny prawnej, polegając głównie na decyzjach politycznych.

Rządy komunistyczne wniosły do chińskiej kultury prawnej dwojakie pojmowanie wymiaru sprawiedliwości: sprawiedliwość ludową i sprawiedliwość biurokratyczną. Sprawiedliwość ludowa oparła się na radykalnej idei ciągłości rewolucji w stosunkach spo­łecznych, polegania na własnych siłach, odrzucania potrzeby legis­lacji i sprzeciwianiu się jakiejkolwiek kodyfikacji prawa. Sami ro­botnicy, chłopi, mężczyźni i kobiety odgrywali decydującą rolę w upolitycznieniu systemu. Sprawiedliwość biurokratyczna nato­miast wyrastała z założenia, że prawo jest konieczne dla konsoli­dacji społeczeństwa, utrzymywania więzi przeszłości z teraźniej­szością, planowania i kontrolowania państwowego dla wymusza­nia ciągłego rozwoju bardziej środków produkcji niż środków konsumpcji. Główną rolę odgrywały w tym policja, prokuratura i sądy, wzorowane na modelu radzieckim.

W latach tzw. Wielkiego skoku (1958-1960) negowano potrzebę prawa zastępując je doraźnymi decyzjami politycznymi. Lata tzw. „rewolucji kulturalnej” (1966-1976) jeszcze bardziej pogłębiły ów nihilizm prawny. Po jej upadku poczęto odbudowywać autorytet prawa łączącego elementy tradycji z nowoczesnością, socjalistyczne struktury polityczne z kapitalistycznymi strukturami gospodarczymi.

W 1978 r. uchwalono w Chinach nową konstytucję, otwiera­jąc rozwój prawodawstwa inspirowanego liberalnym duchem prag­matyzmu i wolności. Jest to prawodawstwo dotyczące wyborów i organizacji wymiaru sprawiedliwości, joint yentures i inwestycji zagranicznych, małżeństwa i samorządu, ochrony środowiska i praw obywatelskich, prawa karnego i postępowania karnego. Nowy system prawny zaczął kontrolować scentralizowaną władzę państwową, unifikować procesy modernizacyjne, faworyzować ludzi przedsiębiorczych, pobudzać ducha kapitalizmu. Osłabił moralizm, ale wzmocnił legalizm, gdyż prawo stało się zarówno me­chanizmem kontrolnym, jak i edukacyjnym w procesie przeobra­żenia społeczeństwa chińskiego na wzór kapitalistyczny.

Aż do początków XX wieku — wprowadzenia ustroju burżuazyjno-demokratycznego, chińska kultura prawna konfucjanizmu nie doprowadziła do powstania szkół prawa i wyodrębnienia się klasycznych zawodów prawniczych — sędziego, prokuratora, adwokata. Role te spełniali, jeśli już doszło do sądowego rozstrzy­gania sporu, ludzie cieszący się estymą mędrców. Wyodrębniły się jedynie zawody notariusza i maklera, którzy mogli spełniać przed sądem rolę pełnomocników stron. W tradycyjnej kulturze prawnej konfucjanizmu istniał sys­tem hierarchicznie powiązanych ze sobą sądów, ściśle splecionych z hierarchią władz lokalnych i państwowych. Dzięki temu mogła funkcjonować apelacja od orzeczeń sądowych — od sądów dystryk­towych do sądów prowincjonalnych, a od tych następnie do Sądu Najwyższego w Pekinie, mającego siedzibę w pałacu imperatora tego miasta. Od czasu do czasu, nieregularnie publikowano zbiory wy­branych orzeczeń Sądu Najwyższego, zwane Hsing Ań Hui Lau. Każdy ważniejszy urząd posiadał ich kopie. Rolę praktycznego yademecum dla ludzi uprawiających praktykę prawniczą spełniał zbiór Oficjalne praktyki dynastii Ching (Ta Ching Hui Tien Tse Li). Już na przełomie XIX i XX wieku bieżące teksty prawne drukowała Gazeta Oficjalna (Ching Pao). Niekiedy teksty o szczególnie dużym znaczeniu ogłaszano na płytkach kamiennych, ustawionych w miej­scach publicznych. Konfucjańska kultura prawna polegała jednak na większym zaufaniu do rozstrzygania sporów prawnych w drodze koncylia-cji, niż rozstrzygnięć sądowych, co wynika poniekąd z jej sceptycy­zmu wobec prawa stanowionego. Według konfucjanizmu mądry i cnotliwy człowiek zyskuje szacunek/jeśli unika konfliktów, a trud­ne do uniknięcia konflikty rozwiązuje samodzielnie, na drodze roz­jemczego porozumienia się, bez udziału sądów państwowych. Chińczycy, rozstrzygający spory poprzez koncyliację, chlubią się swoim pokojowym usposobieniem. Niekiedy przy­pisują sobie nawet cnotę największych pacyfistów w świecie. Wska­zują, że unikali prowadzenia wojen agresywnych, walcząc głów­nie w obronie swojego kraju. Mimowolnie jednak ujawniają swój nacjonalizm, gdy swój kraj uznają za centrum kultury światowej wszystkiego co najlepsze na ziemi — Państwo Środka.

4

---