ZNANIECKI „CHŁOP POLSKI W EUROPIE I AMERYCE” - NOTA METODOLOGICZNA
I Błędy metodologiczne popełniane do tej pory
(tytuły działów moje - kursywę stosuję do własnych komentarzy )
Ewolucja społeczna wymusza wykształcenie świadomych i racjonalnych technik działania - chcemy opanować rzeczywistość społeczną w taki sposób, w jaki opanowaliśmy rzeczywistość materialną. Wzrastające tempo tej ewolucji społecznej zwiększa zapotrzebowanie na racjonalną kontrolę:
- stare formy kontroli
były możliwe ze względu na izolację grup społ
były skuteczne przy założeniu stałej struktury społecznej
kryzysy społeczne były wtedy rzadkie i można je było tłumaczyć działaniem sił wyższych [bogowie przestali nas kochać, trzeba ich przebłagać itp.]
- nowe formy kontroli
zanik izolacji grup szybsza ewolucja częstsze i bardziej różnorodne kryzysy
teraz kryzys w większym stopniu zagraża życiu społecznemu
koniecznością stało się „zastąpienie półświadomej rutyny świadomą techniką”-
kierowanie życiem społecznym, by uniknąć jego rozpadu
Stare formy techniki społecznej (wciąż obecne):
„nakaz-zakaz”
- narzucanie władzy przy użyciu siły fizycznej (odpowiada magicznej fazie techniki oddziaływania na przyrodę)
- wpływ na zjawiska wynika z aktu woli - zmiana zjawisk utożsamiana jest z podjętymi działaniami (nie mają one uzasadnienia w żadnych regułach, prawach, teoriach…)[pada deszcz, bo zaśpiewaliśmy piosenkę]
- nie dąży się do poznania przyczyn
- jeśli nie osiąga się wyznaczonego rezultatu, wykorzystuje się inny akt woli
- autorytet osoby nakazującej czyni z tego aktu woli przyczynę sprawczą
„zdrowy rozsądek”
- metoda bardziej skuteczna, wykorzystywana przez „praktyczną socjologię”
- szuka prawdziwych przyczyn i dąży do wywoływania skutków za pomocą przyczyn
- ALE!: bezplanowy empiryzm (by dojść do prawdy - wiele przypadkowych prób; kieruje się pobieżną refleksją)
- błędy:
domniemanie, że znamy rzeczywistość społeczną, bo w niej żyjemy
bez specjalnych badań (tylko zdrowy rozsądek)
ALE!: zakres praktycznej wiedzy jednostki zawsze jest ograniczony subiektywność uogólnień
ograniczenie obserwacji zewnętrznej: znamy tylko jedno społ / jedną klasę
ograniczenie obserwacji wewnętrznej: nie rejestrujemy wszystkich naszych doświadczeń (nie wszystkie stają się podstawią zdroworozsądkowych uogólnień)
nastawienie badań na praktyczne względy (metoda oparta na nieobiektywnym doświadczeniu)
„jedynie naukowe badanie, które jest całkiem wolne od jakiejkolwiek zależności od praktyki, może stać się użyteczne w praktycznym zastosowaniu” z metody badania trzeba wykluczyć wszelkie praktyczne względy!
u podstaw tego stanowiska zawarta norma -to, co normalne znane jest z praktyki - jeśli chcemy, by nasze badanie zmieniło w określony sposób stan rzeczy, to ten określony stan rzeczy wynika z normy, którą przyjęliśmy
często nastawienie na praktykę prowadzi do pominięcia spraw kluczowych - gdyż nie mają one na pierwszy rzut oka ważnego zastosowania w praktyce
pozbawiamy się szansy pełnego zrozumienia
rozpatrywanie grup społecznych faktów w izolacji od reszty danego społeczeństwa
dochodzi się wtedy do arbitralnych uogólnień, nieskutecznych związków przyczynowo-skutkowych
fakty trzeba rozpatrywać w powiązaniu z całością, do której należą
założenie, że ludzie w ten sam sposób reagują na te samy wpływy
błąd ten często spotykany w praktyce prawniczej i nauczycielskiej
trzeba mieć wzgląd na różnice w doświadczeniach
założenie, że ludzie rozwijają spontanicznie pewne skłonności, które umożliwiają im korzystanie z warunków materialnych
wynika z tego, że wystarczy stworzyć/usunąć warunki, by wywołać/stłumić skłonności
warunki materialnej wpływają na ludzkie zachowania, ale sposób ich wykorzystania zależy od ludzi
- praktyczna socjologia zdała już sobie sprawę z błędów d) i e)
- błędy wynikają z konieczności natychmiastowego rozwiązania bieżących sytuacji (wciąż trzeba kierować społeczeństwem, a praktycy są rozliczani ze swoich wyników - ich wysiłki są pomocne, ale niezbyt wydajne)
II Postulat empirycznej i ścisłej nauki społecznej
Empiryczna i ścisła nauka społeczna pozwoli nam przewidywać przyszłe sytuacje i wyjść im naprzeciw, ale także posiadać zasoby obiektywnej wiedzy, którą można zastosować w każdej sytuacji. Najpierw musi powstać nauka, potem można próbować zastosować ją w praktyce. Nauce trzeba dać absolutną wolność i udzielić wszelkiej pomocy. Nauce nie można narzucać praktycznych celów, ale praktyka społeczna może wymagać ich od nauki: „żądanie najwyższej praktycznej zastosowalności”=nauka, którą można zastosować udowadnia, że jest oparta na doświadczeniu, że jej metoda jest naprawdę ścisła.
III Przedmiot i metoda socjologii
Ze względu na „żądanie najwyższej praktycznej zastosowalności” przedmiotem socjologii powinno być: współczesne cywilizowane społeczeństwo w swym pełnym rozwoju i z całą złożonością sytuacji.
Dla wytworzenia pełnych zasobów wiedzy konieczne są studia porównawcze tych społeczeństw. [Znaniecki przestrzega, by nie wyłączać spośród tych cywilizowanych społeczeństw Chińczyków - „do których musimy dostosować naszą własną przyszłość” ]
- społeczeństwa pierwotne - są o tyle istotne, o ile pomagają nam zrozumieć świat współczesny - w ich analizie posługujemy się jednak znajomością świata, w którym żyjemy. Nie da się tego uniknąć, ale warto, by było to świadome i byśmy wykorzystywali obiektywną, nie subiektywną, wiedzę o naszych czasach.
- konieczność wzięcia pod uwagę całego życia danego społeczeństwa -
ująć całościowo (nie wybierać bardziej wyróżniających się kwestii)
wziąć pod uwagę znaczenie, jakie w danej społeczności przypisuje się określonym faktom (nie porównywać samych faktów)
- dwie możliwe metody:
monografia - ujęcie społeczeństwa w całej złożoności
ujęcie konkretnych problemów w różnych społeczeństwach
- etapy:
1. określanie zakresu badania
pierwsze założenie: nie wiem nic o badanych społecznościach
wiem tylko, jak odróżnić materiały, które mnie interesują
selekcja
dopuszczalne kryteria zawierające w sobie metodologiczne uogólnienia i naukowe
hipotezy
analiza kompletnych danych na elementy
systematyzacja elementów
definicja faktów społecznych
ustalanie praw społecznych
PRZEDMIOT SOCJOLOGII: współczesne społeczeństwakultura i cechy jedn postawy będące normami (patrz IV i V)
„Iluzją uczonego jest przeświadczenie, że bierze on po prostu fakty takimi, jakie one są, bez żadnych metodologicznych uprzedzeń”.
IV Wartości i postawy
Przedmiotem socjologii mają się stać:
obiektywne elementy życia społ (kultura)
subiektywne cech członków grup społ
Dwa problemy:
a) zależności jednostki od społecznej organizacji i kultury
b) zależności społecznej organizacji i kultury od jednostki
WARTOŚĆ SPOŁ: przedmiot posiadający empiryczną treść dostępną członkom grupy społecznej oraz znaczenie, wskutek którego jest on lub może być obiektem działalności
przeciwstawiona rzeczy naturalnej posiadającej tylko treść
znaczenie wartości staje się wyraźne, gdy rozpatruje się je w powiązaniu z działaniami
POSTAWA SPOŁ: proces indywidualnej świadomości, która urabia rzeczywistą lub możliwą działalność jednostki w świecie społ
indywidualny odpowiednik wartości społ
różnica od stanu psychicznego: postawa w stosunku do czegoś, stan psychiczny kogoś - postawa to stan psychiczny w odniesieniu do świata społecznego
- postawom i wartościom nie można nadawać tej samej ważności w badaniu, gdyż każdej postawie może odpowiadać wiele wartości i vice versa
większość nauk zajmujących się domenami kultury podporządkowuje postawy wartościom (ekonomia, nauki ścisłe, sztuka)
teoria społeczna musi przyjąć odwrotny punkt widzenia - to postawy muszą być przedmiotem badań (tak jest też w etnologii,, etyce, psychologii)
V Psychologia, psychologia społeczna i socjologia
- psychologia
rozpatruje fakty w izolacji (by móc generalizować musi opierać się na założeniu o uniwersalności, niezmienności ludzkiej natury)
- psychologia społeczna
jest nauką o postawach - zakres: postawy charakterystyczne dla członków grup i postawy w stosunku do świata fizycznego (o ile ma na nie wpływ kultura)
dotyczy subiektywnego aspektu kultury społecznej
- socjologia
zajmuje się postawami, które prócz bezpośredniego przejawiania się, mają też pośredni wyraz w normach
przedmiotem socjologii - normy (nie ze względu na wyrażaną przez nie treść, ale z uwagi na wywoływane postawy)
normy takie stanowią obiektywne dane kulturowe - dlatego nie mogą się stać przedmiotem psychologii społecznej
postawy liczą się dla socjologii, jeśli mają wpływ na instytucje społeczne
wartości wg socjologii biorą swój wpływ na życie ludzkie z postaw społecznych
NORMA - zachowania, dzięki którym grupa utrzymuje, kieruje i upowszechnia odpowiedni typ czynności wśród swych członków [zwyczaje, obrządki, normy prawne i wych, wierzenia, dążenia]
Jeśli jest obowiązująca obok treści ma też znaczenie i staje się wartością.
INSTYTUCJE SPOŁECZNE - mniej lub bardziej połączone i harmonijne systemy norm
SPOŁECZNA ORGANIZACJA - całość instytucji
TEORIA SPOŁECZNA = PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA + SOCJOLOGIA
VI Przyczyny i skutki
Nauka jest zainteresowana głównie wyjaśnieniami przyczynowymi. Jedynie odkrycie prawidłowości może się stać podstawą techniki społecznej. Błąd praktyki społecznej polega na tym, że określają fakty w taki sposób, że wykluczają możliwość ich podporządkowania prawom. Skutek zjawiska społecznego (w odróżnieniu od zjawiska fizycznego, które wynika wyłącznie z obiektywnych czynników) zależy też od subiektywnego punktu widzenia przyjętego w stosunku do tego zjawiska. Można go ustalić, gdy znamy obiektywną treść przypuszczalnej przyczyny i subiektywne znaczenie. W teorii społecznej przyczyna oznacza „w większości przypadków” - co jest sprzecznością samą w sobie, gdyż przyczyna powinna nieodzownie wskazywać sposób wywołania skutku. Żeby dokładnie określić „dlaczego” musielibyśmy poznać całą przeszłość badanego obiektu - stąd wynikają trudności metodologiczne. „Stałe warunki społeczne” są wynikiem poprzednich wydarzeń, nie pierwotnym stanem (więc nie można ich z góry założyć).
Podstawowa metodologiczna zasada teorii społecznej:
„Przyczyną wartości czy postawy nigdy nie jest sama postawa czy sama wartość, ale zawsze połączenie postawy i wartości”
- reformy nie są skuteczne, bo życie społeczne nie jest sumą indywidualnych czynności, z których każda zaczynałaby się „od nowa” (z pominięciem tradycji)
- rzeczywistość społeczna obejmuje nie tylko indywidualne czyny, ale też społeczne instytucje, nie tylko postawy, ale też wartości
VII Poszukiwanie praw
- problem złożoności:
złożoność jest problemem metafizyki, w nauce traktuje się dane jako elementy proste
uprzedzenie co do złożoności wynika z naturalistycznego traktowania rzeczywistości społecznej (odbieranie świata społecznego jako wyrazu natury człowieka, która postrzegana jest jako dużo bardziej złożona od świata naturalnego)
- powstawanie praw - sformułowanie przyczynowej zależności ma w sobie charakter prawa (zakładamy, że gdy pojawi się ta przyczyna nieuchronnie nastąpi taki skutek)
- wyjątek od jakiegoś prawa staje się punktem wyjścia do odkrycia nowego
- głównym problemem socjologii w poszukiwaniu praw jest przecenianie ich uniwersalności
- teoria społeczna dąży do zinterpretowania jak największej ilości faktów przez jak najmniejszą ilość praw
VIII Weryfikacja
- teoria społeczna nie może sprawdzać swoich praw metodą laboratoryjną; „musi polegać całkowicie na logicznej doskonałości swej abstrakcyjnej analizy i syntezy” stąd problem kontroli ważności praw jest tak ważny
- należy poszukiwać takich uogólnień, które można poddać kontroli
- najlepszym sprawdzianem - zastosowanie w praktyce
- różnice między eksperymentem a zastosowaniem:
E: sztucznie uproszczony
Z: złożona sytuacja, bierze pod uwagę również wspóloddziaływania
Kwestie etyczne
E: przedmiotem eksperymentu jest człowiek, eksperyment ma na niego wpływ, nie można być na to obojętnym ryzyko teoretyczne
Z: praktyk (w przeciwieństwie do uczonego), ryzykując pewne szkody , jest usprawiedliwiony wprowadzając reformy ryzyko praktyczne
[cele naukowe, bez bezpośredniego odniesienia do praktyki, nie są wystarczającym usprawiedliwieniem narażania ludzi - próba rozwiązania społecznego problemu bezrobocia poprzez wysyłanie ludzi na księżyc jest bardziej akceptowana niż wysyłanie ich na księżyc w ramach eksperymentu naukowego, który miałby sprawdzić teorię, że wpłynie to pozytywnie na jakość życia na Ziemi)
IX Perspektywy na przyszłość
- ograniczenia, z którymi walczy praktyka społeczna zostaną stopniowo usunięte, praktyka społeczna osiągnie ten sam stopień skuteczności co praktyka przemysłowa
- jedyne przeszkody pokonania tych ograniczeń są natury subiektywnej
tradycyjna ocena działalności społecznej jako chwalebnej ze względu na same intencje niskie standardy działań reformatorskich, bo liczy się sama chęć, dobra wola, a nie wprowadzania przemyślanych, odpowiedzialnych idei
niechęć ludzi do pogodzenia się z kierowniczą rolą techniki społecznej, nauki… - niechęć tą pokonać może wyłącznie sukces
trudność zastosowania naukowych uogólnień
SYTUACJA: zespół wartości i postaw, z którym jednostka/grupa ma do czynienia w procesie działalności i według których planuje się działalność i ocenia wyniki. Sytuacja obejmuje:
obiektywne warunki - ogół wartości wywierających wpływ na stan jedn/grupy
istniejące uprzednio postawy jedn/grupy - mające wpływ na postępowanie jednostki
definicję sytuacji - wyobrażenie warunków oraz świadomość postaw
technika społeczna ma dostarczyć środków do zapanowania nad sytuacją, nauka ma pozwolić na wywoływanie pewnych wartości i postaw - za pomocą wiedzy na temat „dążności” odczuwanych przez jednostkę i które można realizować jedynie w społeczeństwie, dążność do:
nowych doświadczeń
uznania
władzy
bezpieczeństwa
X „Co do niniejszej pracy” [mało istotne dla metodologii, ale by dopełnić obowiązku przedstawienia tekstu, przytaczam]
Uzasadnienie przedmiotu badań:
„Polski chłop znajduje się teraz w okresie przejściowym od starych form społecznej organizacji, która obowiązywała z nieznacznymi tylko zmianami przez wiele stuleci, do współczesnej formy życia. Zachował on taką ilość dawnych postaw, że można dokonać ich socjologicznej rekonstrukcji i w wystarczającym stopniu osiągał postęp na nowej drodze, aby badania rozwoju nowoczesnych postaw stały się szczególnie owocne”
- w „Chłopie polskim...” wykorzystana metoda monograficzna (patrz „dwie możliwe metody w punkcie III), Znaniecki przedstawia zakres możliwych problemów dla tematyki polskiego chlopa w ramach drugiej możliwej metody (problemowej):
problem indywidualizacji - jak pogodzić indywidualizację ze społeczną spójnością, jakie jej formy są społecznie użyteczne
problem efektywności - wzajemny stosunek między jednostkową a społeczną efektywnością (Polacy wykazują wysoki poziom efektywności jednostkowej, niski społecznej)
problem anormalności - w jakim stopniu patologie społeczne wynikają z warunków społecznych, a w jakim są wrodzone?
problem zawodowy - praca niemotywująca, destrukcyjny wpływ obecnej organizacji przemysłowej
wzajemny stosunek płci - jak budować dobre relacje? Jak te relacje wpływają na społeczną efektywność
problem społecznego szczęścia [Znaniecki ubolewa, że poza abstrakcyjną filozoficzną dyskusją i psychologiczną analizą, od czasów hedonizmu nie zajmowano się tym tematem]
problem walki ras i kultur - „Polska walczy bezustannie o zachowanie odrębności narodowej i kultury”
problem idealnej organizacji kultury - najstarszy problem socjologiczny
7