RECENZJE

283

Marcin Wo d z i ñ s k i: Hebrajskie inskrypcje na Œl¹sku XIII-XVIII wieku, Wroc-

³aw: Towarzystwo Przyjació³ Polonistyki Wroc³awskiej 1996, ss. 563.

Do czasów II wojny œwiatowej znikoma czêœæ ¿ydowskich cmentarzy na zie-

miach polskich znala³a siê w sferze zainteresowania osób, które mog³y i chcia³y

je szczegó³owo opisaæ. Choæ prace na temat cmentarzy pojawia³y siê ju¿ od

drugiej po³owy XIX wieku, jednak do czasów II wojny œwiatowej ukaza³o ich siê

w sumie niewiele. Obejmowa³y w zasadzie odpisy inskrypcji albo najwa¿niej-

szych osobistoœci danej gminy, albo najstarszych na danym cmentarzu. W okresie

miêdzywojennym wœród polskich badaczy bardzo wyraŸnie by³ formu³owany po-

stulat przebadania starych ¿ydowskich cmentarzy. Ten postulat badawczy nabra³

ostroœci po II wojnie œwiatowej, kiedy wiêkszoœæ Ÿróde³ dotycz¹cych polskich

¯ydów zosta³a zniszczona. Niejednokrotnie zdarza siê tak, ¿e zabytki kultury

materialnej s¹ jedynymi œladami, jakie pozosta³y po spo³ecznoœci ¿ydowskiej

w wielu miejscowoœciach. Inskrypcje nagrobne s¹ Ÿród³em licznych informacji.

Zawieraj¹ dane biograficzne i genealogiczne konkretnych osób. Na ich podstawie

mo¿na badaæ migracje i ich kierunki, strukturê gminy, jej dzieje oraz weryfiko-

waæ Ÿród³a archiwalne.

Wspó³czeœnie powsta³o niewiele prac, których przedmiotem s¹ hebrajskie

inskrypcje na terenie Polski. Mo¿na wiêc tylko cieszyæ siê, ¿e powsta³a ksi¹¿ka

o hebrajskich inskrypcjach na Œl¹sku od XIII do XVIII wieku. Œl¹sk jest cieka-

wym i wa¿nym obszarem badawczym ze wzglêdu na jego bogat¹ historiê. Dzieje

i kultura ¯ydów na tym terenie by³y poddane wielorakim oddzia³ywaniom ze strony

Polski, Czech i Niemiec. Nie bez znaczenia jest fakt, ¿e najstarsze, œrednio-

wieczne ¿ydowskie nagrobki zachowa³y siê na terenie Polski jedynie na Œl¹sku.

Ksi¹¿ka Wodziñskiego sk³ada siê z dwóch czêœci. Pierwsza czêœæ to charakterys-

tyka materia³u, czyli omówienie historii ¿ydowskich cmentarzy na Œl¹sku, przed-

stawienie rodzajów nagrobków oraz omówienie poszczególnych elementów in-

skrypcji. Druga czêœæ to kopie hebrajskich inskrypcji z poszczególnych cmen-

tarzy z t³umaczeniami, komentarzami i zdjêciami. Do zbioru inskrypcji zosta³y

do³¹czone wykazy i indeksy oraz bogata bibliografia.

W pierwszej czêœci autor rozk³adaj¹c zebrane inskrypcje na czêœci sk³a-

dowe trafnie uchwyci³ strukturê formularza i typowe elementy inskrypcji. Za-

strze¿enie budzi dobór materia³u porównawczego dla analizy inskrypcji. Ob-

szernie i wnikliwie analizuje inskrypcje œredniowieczne, które stanowi¹ zni-

kom¹ czêœæ materia³u badawczego (29 z 753). Inskrypcjom nowo¿ytnym zaœ

poœwiêca zdecydowanie mniej uwagi, co wiêcej odwo³uje siê jedynie do zna-

cz¹cych cmentarzy na zachód i po³udnie od Œl¹ska, czyli m.in. w Pradze,

Wiedniu, Frankfurcie nad Menem. Ca³kowicie pomija inskrypcje w Krakowie,

1

1

B. F r i e d b e r g:

Nvrkz tvavl

.

Biographie der Rabbiner, Gelehrtern und Gemein-

devorsteher zu Krakau, vom Anfang des XVI. Jahrhunderts bis auf die Gegenwart nebst

Grabinschriften. Beiträge zur Geschichte der Juden in Polen und Deutschland, Frankfurt

am Main 1904

2

.

284

RECENZJE

Lublinie

1

czy Lwowie,

2

tak jakby Œl¹sk mia³ tylko powi¹zania z Niemcami, Cze-

chami i Austri¹. A przecie¿ zwi¹zki Œl¹ska i Krakowa by³y bardzo bliskie, co

pokazuje choæby ksi¹¿ka Jana J. Ma³eckiego.

3

Z drugiej strony formu³uje zaska-

kuj¹ce wnioski dotycz¹ce inskrypcji na nagrobkach w Polsce, dysponuj¹c tylko

danymi z cmentarza w Pradze (analiza epitetu dobroczynnoœci, s. 92-93).

Autor traktuje pierwsz¹ czêœæ jako wprowadzenie historyczno-kulturowo-

-literackie w zagadnienia cmentarzy ¿ydowskich i epigrafiki hebrajskiej na Œl¹-

sku. Jest to najcenniejsza moim zdaniem czêœæ pracy, choæ znalaz³y siê w niej

pewne b³êdy. W rozwa¿aniach dotycz¹cych lamentacji brak nie tylko informacji

o typologii dokonanej przez B. Wachsteina (wielokrotnie cytowanego przez autora),

ale i odnoœników do cmentarzy w Europie. Na podstawie prac M. Horovitza (tak-

¿e cytowanego), czy materia³ów z praskiego cmentarza mo¿na stwierdziæ, ¿e zja-

wisko wyraŸnie osobistego tonu lamentacji wystêpowa³o na cmentarzu w Pradze,

a by³o czymœ wyj¹tkowym na cmentarzu we Frankfurcie nad Menem.

W¹tpliwoœci budzi brak analizy dotycz¹cej paraleli talmudycznych, w przeci-

wieñstwie do paraleli biblijnych (np. w podrozdzia³ach stylistyka i wersyfikacja).

Zreszt¹ w przypadku Talmudu nasuwa siê pytanie, czy cytaty zosta³y jedynie okre-

œlone przez tezaurus Ben-Jehudy i s³ownik Jastrowa (s. 25), czy te¿ zosta³y po-

równane z tekstem Talmudu. Dla przyk³adu cytat:

'jmwbw vjbx Nvcr 'vwel jbck Cr

pochodzi wed³ug autora z traktatu Awot 5,23 (nr 93 oraz wczeœniejszy fragment,

s. 114). W rzeczywistoœci cytat ten pochodzi z Awot 5,20.

W drugiej czêœci pracy autor przedstawia 146 z 753 inskrypcji zebranych

przez siebie na terenie Œl¹ska i w Ÿród³ach archiwalnych. Brak jest jednak uza-

sadnienia, na jakiej podstawie wyodrêbni³ owe 146 inskrypcje. Zainteresowanych

pozosta³ymi epitafiami odsy³a do komputerowej bazy danych dostêpnej w sieci

internetu (s. 20), ale jak siê okazuje dostêp do nich pod wskazanym adresem jest

niemo¿liwy.

4

Recenzuj¹c pracê M. Wodziñskiego mo¿na wiêc w zasadzie od-

nieœæ siê jedynie do inskrypcji zamieszczonych w ksi¹¿ce. Mniej wiêcej po³owa

z nich to inskrypcje, które nie by³y dotychczas publikowane. Zosta³y one skopio-

wane i opracowane przez M. Wodziñskiego. Drug¹ czêœæ stanowi¹ inskrypcje, które

ju¿ by³y opracowywane, co zosta³o odnotowane przez autora. Nie ma jednak ¿ad-

nej informacji, jak wygl¹daj¹ te proporcje dla ca³ego zbioru inskrypcji na Œl¹sku.

Fakt ten jest o tyle istotny, ¿e wed³ug mojej oceny najwiêcej b³êdów wystêpuje

w kopiach i analizach po raz pierwszy publikowanych.

Druga czêœæ ksi¹¿ki to zbiór inskrypcji zebranych na œl¹skich cmentarzach,

uporz¹dkowany wed³ug miejscowoœci, z których pochodz¹ epitafia. Kopie i ana-

lizy inskrypcji poprzedzone s¹ krótkimi rysami historycznymi odnoœnych cmen-

1

S.B. N i e s s e n b a u m:

Njlbvlb Mjdvhjh tvrvql rps

,

Lublin 1900

.

2

S. B u b e r:

Mw jwnx

, Kraków 1895.

3

Handel ¿ydowski w Krakowie w koñcu XVI i w XVII wieku. Wypisy z krakowskich

rejestrów celnych z lat 1593-1683, oprac. J.J. M a ³ e c k i, wspo³praca E. S z l u f i k.

Kraków 1995.

4

Informacja potwierdzona w telefonicznej rozmowie przez prof. J. Woronczaka.

RECENZJE

285

tarzy. Opis nagrobka obejmuje: imiê zmar³ego i jego ojca, datê œmierci wed³ug

kalendarza ¿ydowskiego i gregoriañskiego, dane o nagrobku (materia³, wymiary),

kopiê hebrajskiej inskrypcji w oryginalnym podziale na wiersze, jej t³umaczenie

i komentarze do tekstu. Do zachowanych nagrobków do³¹czone s¹ zdjêcia. W lite-

raturze uwzglêdnione s¹ informacje o wczeœniejszych opracowaniach dotycz¹cych

nagrobka. Przedstawiony przez autora opis nagrobków jest wyczerpuj¹cy i przej-

rzysty. Niestety, zawiera b³êdy, które mo¿na pogrupowaæ w nastêpuj¹cy sposób:

w t³umaczeniach, w kopiach inskrypcji, w zapisie skrótów i ich t³umaczeniach,

w odczytaniu imion i dat œmierci. Dla ich ilustracji podam kilka przyk³adów.

B³êdy wystêpuj¹ce w t³umaczeniach

B³êdem jest t³umacznie okreœlenia:

Mvjl rvx

jako „chyba ‘o brzasku’, choæ

znaczenie nie jest pewne” (s. 104), gdy¿ wymienione okreœlenie ma swoje kon-

kretne znaczenie „na pocz¹tku dnia”. Przy przeliczaniu dat mo¿e nastrêczaæ trud-

noœci, poniewa¿ obejmuje czas od wieczora przed nastaniem nocy.

Nie wiadomo na jakiej podstawie autor twierdzi, ¿e

rmk

jest „rzadkim ter-

minem, metaforycznym okreœleniem starszego m³odzieñca” – nr 98 oraz 134. Jest

to po prostu nie oznaczony skrót:

r"mk

(

rm dvbk

) „szanowany pan”.

1

T³umaczenie s³owa

jnbrh

(uczony) jest doϾ dowolne. Raz oddano je przez

„nasz nauczyciel” (nr 78, w. 7), innym razem przez „pan” (nr 118, w. 10).

B³êdy wystêpuj¹ce w kopiach inskrypcji

Nr 146, w. 7:

jvxlserb rjed

„miasta Wroc³awia”, natomiast na zdjêciu wi-

daæ wyraŸnie:

e"j xlserb

(nad koñcowymi literami znajduj¹ siê znaki skrótu;

nazwa miasta wystêpuje tak¿e w wersecie 10 i dziwnym by by³o, aby by³a ona

inna). Skrót po s³owie „Wroc³aw” mo¿e oznaczaæ: (

Mjhlx

)

rje hnbj

„Niech

(Bóg) rozbuduje miasto”, lub: (

Nmx

)

vnrje hnbj

„Niech [Bóg] odbuduje nasze

miasto! (Amen!)”.

Nr 102, w. 5: […

lkm lxjaj qacj

]

h

„pan Izaak Jechiel Micha³ …”. Próba

rozpisania tekstu wersetu jest b³êdna. Brakuje bowiem imienia ojca. Raczej jest

to: […]

m

lxjaj r"b qacj 'r

„pan Icchak, syn pana Jechiela z […]”.

Nr 111, w. 9:

wdvab Mjmj uz

… „… 16 dnia miesi¹ca”. Nie ma tu jednak ze-

stawienia liter odpowiadaj¹cego liczbie 16:

z"u

lecz

u"z

. Widaæ zarazem odstêp

pomiêdzy tymi literami. Powinno zatem byæ:

wdvab Mjmj 'u 'd

(

Mvjb

) „4 dnia

[tygodnia] 9 dnia miesi¹ca”. Takie zestawienie jest odpowiednie dla miesi¹ca

szewat i ijar. Dana osoba zmar³ wiêc 13 I lub 12 V 1734 roku.

Nr 121, w. 9:

hh

„oto tego”. Powinno byæ:

'qh

(

Njcqh

) „dostojnik”. (Nie

oznaczony ten skrót:

hh

oddziela najczêœciej tytu³y od epitetów. Wydaje siê bez-

celowe umieszczenie go po s³owie ¿ona.)

Nr 82, w. 10:

a"re 'v

„w pi¹tek, w wigiliê œwiêta Nowego Miesi¹ca”, po-

winno byæ:

a"rev

„i wigiliê nowego miesi¹ca”.

1

Por. F.G. H ü t t e n m e i s t e r:

Njmleh jtb tvbcmb Mjrvcjqv tvbjt jwxr rcvx

Ab-

kürzungsverzeichnis hebräischer Grabinschriften, Frankfurt am Main 1996.

286

RECENZJE

Nr 30, w. 6: jest

b"pw tnw l"cz

„sprawiedliwy b³ogos³awionej pamiêci, ro-

ku 382”, powinno byæ:

b"pw n"vnw

(

hrbqnv hrupnw

)

l"cz

„sprawiedliwa b³ogo-

s³awionej pamiêci, która zmar³a i zosta³a pogrzebana w 382”.

Nr 103, w. 5:

htmwn xcjv

, powinno byæ:

htmwn hxcjv

(r. ¿.).

B³êdy w zapisie skrótów

Autor nie rozró¿nia:

rb

„syn” od

r"b

(

jbr Nb

) „syn pana”. Nie ma skrótu

w inskrypcjach nr 1, 3, 7, 11, 18, 19, 22, 27 (na zdjêciu widaæ tylko

r

. Skrót:

'rb

zupe³nie b³êdny.). Z kolei

r"b

(nr 131) jest przet³umaczony jako syn.

Autor przyj¹³ zasadê zaznaczania skrótów tylko wtedy, gdy by³y zaznaczone

na nagrobku. Jednak wielokrotnie odst¹pi³ od tego. Oto kilka przyk³adów: nr 67,

w. 4: jest

rrvhmb

, powinno byæ:

rrvhm 'b

; nr 70, w. 4: jest

rrh

, powinno byæ:

r"rh

; tam¿e w. 5: jest

rrhb

, powinno byæ:

rrh 'b

; nr 79, w. 4: jest

vhm

, powinno

byæ:

v"hm

; nr 84, w. 4: jest

brhb

, powinno byæ:

brh 'b

.

W przypadku inskrypcji, do których brak zdjêæ, stosowanie zasady, wed³ug

której autor nie oznacza skrótów, jest równie¿ b³êdem. Co bowiem oznacza:

wvdqhb

(nr 42)? Powinno byæ:

wvdqh 'b

.

B³êdy w t³umaczeniach skrótów

Nr 75, w. 3:

m"b

„syn naszego nauczyciela pana”.

m"b

to

vnvrm Nb

albo

rm Nb

,

co powinno siê przet³umaczyæ: „syn naszego nauczyciela”, albo „syn pana”.

Nr 76, w. 7 L:

r"hh

„pana”. Podczas gdy

r"hh

to:

vnjbr lvdgh brh

, czyli:

„wielki pan, nasz mistrz”. Jednak jest tam raczej skrót:

r"rh

.

Nr 79, w. 4:

'vhmk

„czcigodny nasz nauczyciel, pan”. A powinno byæ:

v"hmk

(

vnjbrv brh vnrvm dvbk

), czyli: „nasz szanowany nauczyciel, pan i nasz

mistrz”; tam¿e w. 5: jest

vhm

„naszego nauczyciela pana”, a powinno byæ:

v"hm

(

vnjbrv brh vnrvm

), czyli: „naszego nauczyciela, pana i naszego mistrza”.

Nr 82, w. 5 i 7:

v"m

„naszego nauczyciela”.

v"m

to:

vnjbrv vnrvm

, czyli „nasz

nauczyciel i nasz mistrz”.

Wystêpuj¹ tak¿e b³êdy powtarzane w wielu inskrypcjach:

q"qm

(

xljhqm

xwjdq

) „z gminy”, a przecie¿ to „ze œwiêtej gminy”, nr 51, 119, 132, 133, 137,

142;

q"qb

(

xwjdq xljhqb

) „w gminie”, a przecie¿ to „w œwiêtej gminie”, nr 136;

q"qd

(

xwjdq xljhqd

) „gminy” (dope³.), a przecie¿ to „œwiêtej gminy”, nr 37, 39,

82, 84, 145.

B³êdy w odczytaniu imion

Nr 36, w. 5:

wrbx 'rm hdvsah

„pobo¿na, pani Abres” (bardzo rzadkie i nie-

zwyk³e imiê). B³êdne odczytanie tekstu sprawi³o, ¿e autor „stworzy³” nowe imiê.

Tekst powinien byæ jednak:

wrbxd 'm

„pani Dobrusza”

1

(nad liter¹

m

znajduje siê

znak skrótu).

1

Imiê to wystêpuje w s³ownikach. Por. J. R o t h w a n d: Imiona przez ¯ydów polskich

u¿ywane, Warszawa 1866; A. H a r k a w y: Yiddish-English-Hebrew Dictionary, New York

1988.

RECENZJE

287

Nr 83, w. 8 L:

lj

…

brhb

„córki pana … el”, a tam¿e w w. 9 L:

bjlm

„…”

lcz.

B³êdne odczytanie tekstu sprawi³o, ¿e autor zastanawia siê nad znaczeniem

wyrazu:

bjlm

„wyraz niezrozumia³y, mo¿e to byæ nazwisko zmar³ego lub miejsce

jego pochodzenia”. Jednak tekst powinien brzmieæ:

w. 8 L:

lvdgh brh 'b

„syn wielkiego pana”; w. 9 L:

l"cz bjl 'm

„naszego

nauczyciela Leiba, niech pamiêæ sprawiedliwego bêdzie b³ogos³awiona!”.

Nr 131, w. 10 P:

Nm rb Crp

„Perec, syn Mendla”. Rzeczywiœcie

Nm

jest

rozumiane jako imiê potoczne pochodz¹ce od

Manm

, ale raczej w tym wypadku

zwrot ten powinno siê t³umaczyæ „Perec syn Mana”, poniewa¿ imiê Man wystê-

puje w s³ownikach jako odrêbne imiê.

W jednym przypadku autor podaje, ¿e w inskrypcji jest wyraz niejasny

(nr 76). W rzeczywistoœci w tekœcie jest porównanie: „jak Pua” (Wj 1,15).

Wyjaœniaj¹c pochodzenie nazwiska Saks, czyli

w"qz

(

wdq erz

), dos³. „œwiête

nasienie” czyli „potomek mêczennika”

1

(nr 42 i 59), autor nie mia³by w¹tpli-

woœci, sk¹d pojawi³ w inskrypcji epitet kadosz (mêczennik).

B³êdy w odczytaniu dat œmierci

B³êdnie zosta³a odczytana roczna data, dlatego jest ona dla autora wewnêtrz-

nie niezgodna na nagrobku o nr 96. Zamiast 485 (

h"pt

) powinno byæ jednak 478

(

a"et

), co zreszt¹ widaæ na za³¹czonym zdjêciu. Takie odczytanie daty sprawia,

¿e data jest wewnêtrznie spójna.

2

Abraham zmar³ 15 VII 1718 roku.

Doœæ dziwnie brzmi¹ rozwa¿ania o bezdzietnoœci zmar³ych kobiet, gdy na

nagrobku wystêpuje jedynie data roczna (nr 30, 117, 140, 145). W rzeczywistoœci

dok³adna data widnieje na nagrobkach. Nie jest ona tylko podana bezpoœrednio

przy pomocy dziennej daty i miesi¹ca. Dla przyk³adu na nagrobku nr 140 wystê-

puj¹ dwie równoleg³e inskrypcje. W przypadku inskrypcji po lewej stronie data

roczna zas³oniêta jest wysok¹ traw¹ (w kopii brakuje ostatniego wersetu). Po pra-

wej stronie data roczna jest podana przy pomocy paraszy, co zreszt¹ wynika

z wczeœniejszego wersetu (zmar³a w wigiliê œwiêtego szabatu). Data

c"t

(490),

to równoczeœnie parasza

hvct

. Osoba zmar³a wiêc 4 III 1730 roku.

W komentarzu wa¿nym jest nie tylko podanie, na jakich cmentarzach i w ja-

kim okresie dana formu³a wystêpuje, ale tak¿e sk¹d pochodzi. W analizach i ko-

mentarzach autora wystêpuj¹ przypadki, kiedy brak jest okreœlenia Ÿród³a danej

formu³y. Dla przyk³adu autor podaje wystêpowanie formu³y wprowadzaj¹cej:

Nvps hp

”tu ukryty” (s. 131), jednak nie podaje, ¿e mo¿na j¹ odnieœæ do Pwt 33,21

i Baba Batra 16a. Nie jest to przyk³ad odosobniony, kiedy brak podania Ÿród³a,

sk¹d zaczerpniêty zosta³ dany fragment. W inskrypcji nr 78 autor podaje hebraj-

ski tekst i jego t³umaczenie:

vnvjzv vnjdvh hnp

”przemin¹³ nasz majestat i nasza

1

Znaczenie tego nazwiska mo¿na znaleŸæ w wielokretnie cytowanej przez autora

ksi¹¿ce B. K a g a n o f f a A Dictionary of Jewish Names and Their History (London

1978).

2

Data œmierci przeliczona za pomoc¹ programu komputerowego J. S c h a c h t e r a:

Comprehensive Date Finder Hebrew and Civil Calendars, Jerusalem 1987.

288

RECENZJE

chwa³a”. Brak jest jednak dalszego komentarza, a przecie¿ fragment pochodzi

z Bereszit Raba 68.

1

Do zbioru inskrypcji zosta³y do³¹czone wykazy i indeksy, które u³atwiaj¹

korzystanie z ksi¹¿ki. Bardzo cennym dodatkiem jest bogaty wykaz literatury

dotycz¹cej przedstawianej problematyki. Warto j¹ uzupe³niæ jednak o najnowsze

pozycje z 1996 roku, których autor nie móg³ znaæ. Przede wszystkim s³ownik

hebrajskich skrótów wystêpuj¹cych na nagrobkach.

2

Autor dla skrótów wymienia

bowiem pracê z koñca XIX wieku.

3

Szczególnie wa¿n¹ pozycj¹ dla hebrajskiej

epigrafiki jest ksi¹¿ka M. Brocke,

4

która jest uzupe³nieniem powsta³ej dokumen-

tacji M. Horovitza, jej korektur¹ i przede wszystkim publikacj¹ nowych, dot¹d

nieznanych materia³ów.

Praca M. Wodziñskiego jako pierwsza w Polsce synteza o ¿ydowskich cmen-

tarzach, której materia³ badawczy dotyczy du¿ego regionu, niew¹tpliwie zas³u-

guje na uwagê i nale¿y doceniæ jej znaczenie dla rozwoju badañ nad ¿ydowsk¹

epigrafik¹. Zawarte w niej materia³y i analizy z pewnoœci¹ bêd¹ te¿ przedmiotem

dalszych badañ i opracowañ.

Leszek Hoñdo

Ë Ë Ë

Shmuel A. Arthur C y g i e l m a n: Jewish Autonomy in Poland and Lithuania

until 1648 (5408). Selected Documents on the Autonomy of the Jewish Commu-

nity in Poland and Lithuania. Jerusalem 1997 Plates & Print – Shlomo Nathan 8°

ss. 493, nlb. 2, ilustr., mapa.

Ksi¹¿ka Sh. Cygielmana, emerytowanego profesora Wydzia³u Historii Ben-

Gurion University of the Negev w Berszebie (Izrael) goœcinnie wyk³adaj¹cego

równie¿ w Miêdzywydzia³owym Zak³adzie Historii i Kultury ¯ydów w Polsce

Uniwersytetu Jagielloñskiego, jest t³umaczeniem na jêzyk angielski ostatniego,

siedemnastego rozdzia³u „Autonomia ¯ydów w Polsce i na Litwie. Gminne i po-

zagminne instytucje oraz zakres i sposoby ich dzia³ania” zamieszczonego w pracy

tego¿ autora pt. The Jews of Poland and Lithuania until 1648 (5408),

5

wydanej

1

Cytat mo¿na odnaleŸæ tak¿e na podstwie wspomnianego s³ownika M. J a s t r o w a

A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Lit-

erature, New York 1903, vol. 1-2.

2

F.G. H ü t t e n m e i s t e r, jw.

3

G.A. H ä n d l e r: Lexikon der Abreviaturen, Frankfurt am Main 1897.

4

M. B r o c k e: Der alte jüdische Friedhof zu Frankfurt am Main, Frankfurt am Main

1996.

5

S.A. C y g i e l m a n:

(1648) a"t tnm de xujlv Njlvp jdvhj

. The Jews of Poland and

Lithuania until 1648 (5408). Prolegomena and Annotated Sources, Jerusalem 1991 The

Zalman Shazar Center for Jewish History 8° ss. 678, nlb. 10.

RECENZJE

289

po hebrajsku. W zamierzeniu autora ksi¹¿ki t³umaczenie dokumentów napisanych

w jêzykach hebrajskim i jidysz ma byæ pomocne dla studentów oraz badaczy

tematu, którzy nie posiadaj¹ dostatecznej umiejêtnoœci czytania w tych jêzykach

i tym samym nie mog¹ w pe³ni zrozumieæ tekstu.

W intencji wydawcy Ÿród³a podane w prezentowanej ksi¹¿ce to nie tylko

dokumenty z zakresu ¿ydowskiego prawa (halacha), lecz przede wszystkim opi-

sanie, na podstawie orginalnych tekstów spisanych pierwotnie w jêzyku hebraj-

skim czy jidysz, unikalnego systemu samorz¹dzenia ¿ydowskich kaha³ów w Rze-

czypospolitej XVI i pierwszej po³owy XVII stulecia. Przedstawiono tu wiêc akty

prawne œwiadcz¹ce o autentycznej autonomii spo³ecznoœci ¿ydowskiej w Polsce

wraz z funkcjonowaniem instytucji samorz¹du ¿ydowskiego od kaha³u poprzez

ziemstwo do ¯ydowskiego Sejmu Czterech Ziem (Waad arba aracot), które

w niezak³ócony sposób funkcjonowa³y a¿ po katastrofê powstania Bohdana

Chmielnickiego w roku 1648, które zburzy³o stare porz¹dki i pozbawi³o ¯ydów

wczeœniejszej niezale¿noœci, k³ad¹c kres „z³otemu wiekowi” w ich dziejach

w Polsce.

Teksty Ÿród³owe w pracy Cygielmana zosta³y poprzedzone wstêpem i ob-

szernym wprowadzeniem, w których pokazano w skrócie historiê ¯ydów polskich

od XIII wieku, mechanizm powstawania autonomii ¯ydów w dawnej Polsce oraz

poszczególne jej instytucje. Autor zaj¹³ siê tu równie¿ opisem ¿ydowskich pom-

ników Ÿród³owych, a wiêc pinkasów gminnych, protoko³ów sejmów ¿ydowskich,

responsów rabinicznych i innych, z których niema³e fragmenty opublikowa³ w oma-

wianej ksi¹¿ce. Cygielman podj¹³ te¿ próbê wyjaœnienia systemów administracji

kahalnej, s¹dów i edukacji ¿ydowskiej w dawnych wiekach.

Czêœæ Ÿród³owa zawiera dokumenty opisuj¹ce dzia³alnoœæ reprezentatywnych

dla ca³ej Rzeczypospolitej gmin w miastach królewskich Krakowie i Poznaniu

oraz w mieœcie prywatnym ¯ó³kwi, a tak¿e krakowskie i poznañskie „porz¹dki

szkolne”, ró¿ne decyzje, listy i rezolucje w sprawach wiary z wybranych zjazdów

Sejmu Czterech Ziem, odbywaj¹cych siê m. in. w Lublinie, Tyszowcach i Sejmu

Litewskiego, obraduj¹cego m. in. w Brzeœciu Litewskim oraz fragmenty, o szero-

kim zakresie tematycznym, responsów rabinów krakowskich i lubelskich: Moj¿e-

sza Isserlesa (ok. 1525-1572), Salomona Luri (1510-1573), Józefa syna Gerszona

Kaca (zm. 1591), Beniamina Aarona (zm. 1620) i Joela Sirkesa (1561-1640).

Na kolejn¹ czêœæ omawianej publikacji sk³adaj¹ siê bibliografie wykorzys-

tanych w pracy opracowañ Ÿród³owych w jêzyku hebrajskim i opracowañ nauko-

wych dotycz¹cych omawianego tematu wydanych w jêzykach hebrajskim i an-

gielskim, indeksy Ÿróde³, rzeczowy (w jêzyku hebrajskim i angielskim), nazwisk

i miejsc wymienionych w tekœcie, listê inicja³ów i skrótów, glosy do wiêkszoœci

terminów hebrajskich i w jidisz, wreszcie indeks nazw miejscowoœci, które ¯ydzi

zamieszkiwali w Rzeczypospolitej w XIII-XVII wieku. Ksi¹¿kê zamyka epilog,

w którym autor zaj¹³ siê problemem organizacji i dzia³ania systemu edukacyj-

nego w krakowskiej gminie na prze³omie XVI i XVII wieku.

Treœæ tekstów Ÿród³owych opublikowanych przez Cygielmana jest niezwykle

interesuj¹ca i wiele wnosi do poznania wewnêtrznej organizacji gmin ¿ydowskich

290

RECENZJE

oraz ¿ycia tej spo³ecznoœci w dawnej Polsce. Dowodzi to, ¿e bazowanie przez

historyków i naukowców ró¿nych pokrewnych nauk jedynie na tekstach prowe-

niencji chrzeœcijañskiej jest niewystarczaj¹ce, a w pewnych momentach równie¿

myl¹ce (jak na przyk³ad w sprawie o rzekome mordy rytualne). T³umaczenie do-

kumentów hebrajskich (choæby tylko w wyborze) na jêzyk angielski i ich szcze-

gó³owe opracowanie (liczne przypisy) pozwala na mo¿liwoœæ korzystania z nich

przez szersze grono badaczy. Byæ mo¿e w niedalekiej przysz³oœci doczekamy siê

tak¿e podobnych wydañ orginalnych tekstów ¿ydowskich, wydanych w tak sta-

rannej oprawie, tak¿e w jêzyku polskim.

1

Okazuje siê, ¿e w polskich archiwach i bibliotekach, pomimo licznych za-

wieruch wojennych, znajduje siê nie tak ma³o nadal jeszcze s³abo opracownych

i wykorzystywanych (bariera jêzykowa) materia³ów Ÿród³owych zapisanych przez

¿ydowskich skrybów w ich jêzykach. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e po udostêpnieniu

ich poprzez stopniowe wydawanie i t³umaczenie na angielski, niemiecki, czy na-

wet polski uda siê zapobiec ich bezpowrotnemu zniszczeniu oraz wniesie wiele

nowych treœci w opisywane dzieje Polski i umo¿liwi lepsze zrozumienie fenomenu

statusu prawno-spo³ecznego ¯ydów i ich ¿ycia w dawnej Rzeczypospolitej.

Stefan G¹siorowski

1

Por. D. F e t t k e: Juden und Nichtjuden im 16. und 17. Jahrhundert in Polen.

Soziale und ökonomische Beziehungen in Responsen polnischer Rabbiner, Frankfurt am

Main-Bern-New York 1986 Verlag Peter Lang 8° ss. 303. (Judentum und Umwelt. Bd. 17);

Pamiêtniki Reba Dowa z Bolechowa (1723-1805), przek³. z jêz. hebr., wstêp i przyp.

R. M a r c i n k o w s k i, Warszawa 1994 Formica 8° ss. 120.