25

Studia Judaica 10: 2007 nr 1(19), s. 25-41

Janusz Spyra

Uniwersytet Śląski, Cieszyn (fi lia)

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM

I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

RECEPCJA, ORGANIZACJA, BARIERY

ZIONISM IN MORAVIA AND AUSTRIAN SILESIA UP TO 1918

ITS RECEPTION, ORGANISATION AND BARRIERS

Summary

At the turn of the 19th and 20th centuries Jews in Moravia and Austrian Silesia constituted
a small percentage of the total population; between 1.5 and 1.8%. In both countries the
development of the Zionist movement was inhibited by the advanced process of integration
with the world of German culture. The fi rst supporters of Zionism in both countries were
Jewish students studying in Vienna, who promoted the ideas of Zionism in their own local
areas in the form of student vacation associations. The fi rst Zionist organisations made up of
adults were founded in Brno, Moravia and in Bielsko in Austrian Silesia. From 1901 Zionists
in Moravia and Austrian Silesia created a single district. The relatively favourable situation
of most of the Jews settled here was a barrier which inhibited the development of Zionism.
It was only the disadvantageous political situation affecting the majority of Jews, and in
particular the growth of anti-Semitism among local Germans that compelled the Jewish elite
as well to revise their views regarding Zionism. Before the First World War over 130 different
organisations, mainly youth groups, functioned within the Zionist District.

Syjonizm był jednym z najważniejszych zjawisk w dziejach narodu

żydowskiego, ponieważ zaproponował kompleksowe rozwiązanie najtrud-
niejszych jego problemów. Badacze syjonizmu, co zrozumiałe, skupiają
uwagę na sytuacji w największych skupiskach żydowskich, jakimi przed
I wojną światową w zachodniej części monarchii austriacko-węgierskiej
były Galicja i Bukowina (od 11% do 13% Żydów) oraz oczywiście Wie-
deń.

1

Prowadzi to do zapoznania sytuacji w tych regionach, w których

większość Żydów przejęła podstawy nowoczesnego myślenia (co było

1

Podstawowe prace na temat syjonizmu: W. L a q u e r, A History of Zionism, Lon-

don 1972; D. Vi t a l, The origins of Zionism, Oxford 1975; Zionism: The Formative Years,
Oxford 1982; Zionism: The Crucial Phase, Oxford 1987. Por. Encyklopedia of Zionism
and Israel, ed. by R. P a t a i, vol. I-II, New York 1971.

26

JANUSZ SPYRA

punktem wyjścia syjonizmu politycznego), a proces ich integracji z miej-
scowym społeczeństwem był zaawansowany. W takich krajach syjonizm
w początkowym okresie nie odnosił większych sukcesów, jednak badacze,
konstatując zależność pomiędzy stopniem integracji społecznej Żydów
a recepcją idei syjonistycznych, nie podjęli bliższej analizy tego zjawiska.
Celem niniejszego artykułu jest naszkicowanie rozwoju syjonizmu na Ślą-
sku Austriackim i Morawach, z podkreśleniem czynników, które wpływały
na recepcję idei syjonistycznych. Łączne traktowanie obu krajów podyk-
towane zostało faktem, że ruch syjonistyczny miał tu wspólne korzenie,
a syjoniści od 1901 roku działali w ramach jednego dystryktu moraw-
sko-śląskiego.

2

Jednak szerzej zostaną omówione wydarzenia na Śląsku

Austriackim, do którego należał także sąsiadujący z Galicją, w większości
zamieszkały przez ludność polskojęzyczną, Śląsk Cieszyński.

3

I

Także ogólna sytuacja ludności żydowskiej na Morawach i Śląsku

Austriackim na przełomie XIX i XX wieku wykazuje znaczne podobień-
stwa. W obu bowiem Żydzi stanowili niewielki procent ogółu mieszkań-
ców (1,5% do 1,8%), z podobną strukturą zawodową (dominacja handlu,
usług, przemysłu i wolnych zawodów), należeli do bogatszych i lepiej
wykształconych warstw społecznych. W obu procesy integracji były
zaawansowane, a podstawą akulturacji był narzucony od końca XVIII
wieku język niemiecki, który dla pokoleń Żydów wchodzących w życie
w 2. połowie XIX wieku był faktycznie językiem macierzystym. Najbliżej
było im do niemieckiego mieszczaństwa oraz niemieckiej partii liberalnej,
która przed 1867 rokiem najwięcej zrobiła dla emancypacji Żydów w mo-
narchii austriackiej.

4

Na Śląsku Austriackim (który składał się z dwóch części: Śląska

Opawskiego i Cieszyńskiego) integracja Żydów z miejscowym społe-
czeństwem była bardziej zaawansowana. Aż do połowy XIX wieku więk-

2

A. G a i s b a u e r, Davidstern und Doppeladler. Zionismus und jüdischer Nationa-

lismus in Österreich 1882-1918, Wien-Köln-Graz 1988.

3

Brak syntetycznych prac na temat dziejów ludności żydowskiej na Morawach na

przełomie XIX i XX w. Jeśli chodzi o Śląsk Austriacki wprowadzeniem może być J. S p y -
r a, Żydzi na Śląsku Austriackim. Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznanio-
wej, Katowice 2005; tamże dalsza literatura dotycząca m.in. Śląska Cieszyńskiego.

4

P.G.J. P u l z e r, The Austrian Liberals and the Jewish Question, 1867-1914, „Jour-

nal of Central European Affairs” 23/2, 1963, s. 131-142.

27

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

szość z nich żyła tu w rozproszeniu po wsiach, zajmując się zajęciami
wymagającymi kontaktu z otoczeniem. Pokolenia wchodzące w życie
w 2. połowie XIX wieku wychowywane były całkowicie w duchu nie-
mieckim, w 1910 roku 90% miejscowej ludności żydowskiej deklarowało
jako język potoczny język niemiecki.

5

Począwszy od 1859 roku Żydzi

brali udział w życiu politycznym po stronie niemieckiej partii liberalnej,
co prowadziło do konfl iktu z polskim i czeskim obozem narodowym oraz
grupami, które uważały się za poszkodowane przez politykę liberałów.
W zachodniej części, zdecydowanie katolickiej i niemieckiej (jedynie
w południowych powiatach mieszkała znacząca mniejszość czeska), już
w 80. latach XIX wieku silne były wpływy Georga von Schönerera. Na
przełomie stuleci nacjonalistyczne partie niemieckie odwołujące się do
antysemityzmu uzyskały tu zdecydowaną pozycję w życiu publicznym.

6

Na mocno zróżnicowanym wyznaniowo i narodowościowo Śląsku Cie-
szyńskim Żydzi znajdowali bardziej sprzyjające warunki do działania,
w niektórych miastach żydowscy wyborcy pozwalali utrzymać władzę
niemieckiemu mieszczaństwu. Antysemici na Śląsku Austriackim ograni-
czali się do szerzenia negatywnych opinii o Żydach, plotek o rytualnych
mordach, zdarzały się zniszczenia na żydowskich cmentarzach.

7

Miejsco-

we elity żydowskie, mocno osadzone w radach miejskich, sądziły, że za-
grożenie nie jest wielkie, a polityka integracji jedyną możliwą.

Specyfi ką Moraw były odrębne żydowskie gminy polityczne,

8

które

hamowały procesy integracyjne z przeważającą liczebnie ludnością cze-
ską. Stanowiły też element kurialnego systemu wyborczego, który zapew-

5

Choć w przypadku przybywających tu z Galicji Żydów należy to raczej rozumieć

jako deklarację przynależności do świata kultury niemieckiej i dążenia do awansu społecz-
nego (J. S p y r a, dz. cyt., s. 240).

6

„Umiarkowanie” antysemicki program głosiła też najliczniejsza organizacja nie-

miecka, założony w 1894 r. Związek Ochronny „Nordmark”, który miał chronić niemie-
cki „stan posiadania” nie przed Żydami, ale przed „ekspansją” Słowian (D. G a w r e c k i,
Počatký extremního néméckého nacionalismu. Schönerer a Rakouské Slezsko, „Slezský
sborník” 68: 1970, s. 133-141 i 258-270; tenże, Spolek Nordmark a německá politika.
„Slezský sborník” 70: 1972, s. 1-10).

7

V. Š t ě p á n, Der Antisemitismus in den nationalen Bewegung im Teschner Gebiet,

„Judaica Bohemia” 23: 1998, s. 72-86.

8

Przed Wiosną Ludów Żydzi mogli na Morawach przebywać jedynie w 52 zam–

kniętych gminach miejskich. Po 1848 r. pozostało 27 żydowskich gmin politycznych,
z własnymi burmistrzami, wydzielonym terytorium itd. Szerzej P. U r b a n i t s c h, Die
politische Judengemeinden in Mähren nach 1848, w: Moravští Židé v rakousko-uherské
monarchii (1780-1918). Mährische Juden in der österreichisch-ungarischen Monarchie
(1780-1918), Brno 2003, (XXVI. Mikulovské sympozium 24. 25. října 2000), s. 39-53.

28

niał Niemcom utrzymanie władzy w Sejmie Krajowym w Brnie, mimo
że w skali całego kraju Czesi dwukrotnie przewyższali ich liczebnością.
Głosy żydowskich wyborców pozwalały w niektórych miastach i wy-
bieralnych instytucjach zachować przewagę obozowi niemieckiemu, co
stawiało ich w sporze czesko-niemieckim w pozycji „języczka u wagi”.

9

Konsekwencją tego faktu była niechęć czy wręcz wrogość ze strony miej-
scowych czeskich partii politycznych, prasy oraz większej części miejsco-
wej społeczności.

10

II

Duży stopień integracji społecznej Żydów na Morawach i Śląsku

Austriackim powodował, że recepcja idei żydowskiego odrodzenia naro-
dowego napotykała spore problemy, a ich głosicielami byli początkowo
pochodzący z tych krajów żydowscy studenci kształcący się w Wiedniu.

11

Jeszcze przed opublikowaniem Państwa żydowskiego Herzla akademicy
powołali do życia dwa współpracujące z sobą zrzeszenia: „Unitas”, które-
go członkowie działali w południowych Morawach, oraz „Ivria” (1892),
do którego należeli żydowscy studenci z północnych Moraw oraz Ślą-
ska Austriackiego.

12

Wzorem dla nich było założone w 1883 roku akade-

mickie zrzeszenie „Kadima”, stawiające sobie za cel odrodzenie kultury
i języka żydowskiego i popieranie osadnictwa w Palestynie. We współpra-
cy z członkami „Kadimy” śląscy i morawscy studenci starali się szerzyć
idee narodowe w swoich rodzinnych środowiskach, napotykali jednak na

9

Michael Miller używa określenia „Kingmakers”, co jest oczywiście przesadą

(M.L. M i l l e r, Reluctant Kingmakers. Moravian Jewish Politics in Late Imperial Aus-
tria, „Jewish Studies at the Central European University” 3: 2002-2003,

s. 111-123. Por.

R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n, The Jews between Czechs and Germans in the Historic
Lands, 1848-1918, w: Jews in Czechoslovakia. Historical Studies and Surveys, vol. I, Phil-
adelphia-New York 1968, s. 21-71.

10

Co m.in. było podłożem częstych zamieszek i oskarżeń o mordy rytualne (przy-

kłady: P. P á l k a, O důsledcích moderních postojů kroměřížských Židů ve druhé polovině
19. století, w: Žide a Morava. Sborník z konference konané v 1997 w Muzeu Kroměřížska,
Kroměříž 1998, s. 74-91; J. L a p á č e k, Protižidovské bouře v Kojetíně v roce 1887, tamże,
1998, Kroměříž 1999, s. 3-16. Por. M. D o k o u p i l o v á, Projevy antisemitismu v českých
prostějovských novinách Hlasy z Hané (1890), tamże, 2000, Kroměříž 2001, s. 120-139.

11

Śląsk Austriacki nie posiadał własnej uczelni wyższej, na Morawach działały je-

dynie niezbyt prestiżowe szkoły techniczne. Prawie cała żydowska młodzież kształciła się
więc w Wiedniu.

12

A. G a i s b a u e r, dz. cyt., s. 61. Zob. przyp. 26.

JANUSZ SPYRA

29

brak entuzjazmu. Przykładem może być propozycja założenia odrębne-
go żydowskiego stowarzyszenia, zgłoszona przez narodowych studentów
żydowskich, które zajmowałoby się budzeniem i utrwalaniem żydowskiej
świadomości narodowej, zgłoszona na komersie zorganizowanym w koń-
cu 1895 roku.

13

Jedynie w Brnie powstało akademickie zrzeszenie „Veri-

tas” (1894), a w Bzencu małe towarzystwo kolonizacyjne (1895).

Publiczne wystąpienie Theodora Herzla na początku 1896 roku dało

zwolennikom idei narodowych nowy impuls. Większość narodowych stu-
dentów z Moraw i Śląska Austriackiego studiujących w Wiedniu zgłosiła
akces do ruchu syjonistycznego, podobnie zrzeszenia „Ivria” i „Unitas”.
W czasie wakacji 1896 roku studenci starali się szerzyć idee syjonizmu
politycznego w rodzinnych środowiskach. Szczególnie aktywnie byli stu-
denci z Bielska, największego skupiska żydowskiego na Śląsku Austria-
ckim, organizując m.in. we wrześniu duży publiczny komers z przemo-
wami mówców z „Kadimy”. Oddźwięk ocenili pozytywnie, po wakacjach
kontynuowali więc spotkania w Wiedniu.

14

Wydarzenia polityczne dały syjonistom okazję, aby włączyć się

w dys kusję na temat najważniejszych problemów Żydów. W 1896 roku
po raz pierwszy niemieccy liberałowie w wyborach do Sejmu Krajowego
w Brnie zawarli taktyczne sojusze z niemieckimi partiami ludowymi
o zabarwieniu antysemickim. Przeciwko temu, a także przeciwko polityce
asymilacji, a za pogłębieniem przez Żydów własnego poczucia narodo-
wego, wystąpił – założony w sierpniu w Brnie – syjonistyczny Związek
Żydowski „Zion”, skupiający osoby dorosłe. Burzliwe zebrania, orga-
nizowane przy współudziale młodzieży, odbywały się od września we
wszystkich większych miastach Moraw. Powoływano na nich związki,
które miały bronić interesów Żydów, przy współudziale zwolenników za-
łożonej w 1886 roku Unii Austriacko-Żydowskiej, reprezentującej zwo-
lenników integracji. Typowym wydaje się komers, jaki w listopadzie 1896
roku zorganizowało w Morawskiej Ostrawie akademickie zrzeszenie wa-
kacyjne „Hessianah”. Powołano na nim „Judische Verein”, który deklaro-

13

Jednak w następnym roku powstało w Opawie Żydowskie Stowarzyszenie Litera-

ckie. Początkowo skupiało się na akcjach oświatowych skierowanych do młodzieży, stop-
niowo coraz bardziej na szerzeniu znajomości kultury i przeszłości żydowskiej (P. Š r a -
m e k, Archival Resources on Jewish Associations and Corporations in the Opava Area, w:
Jews in Silesia, ed. by M. Wo d z i ń s k i and J. S p y r a, Cracow 2001, s. 339-344).

14

A l l e r h a n d, Die Geschichte der „Emunah” 1896/1906, w: Festschrift der jü-

disch-akademischen Ferialverbindung „Emunah” Bielitz, hrsg. anläßlich der Feier der
XX. sem. Bestandes, Bielitz 1906, s. 8.

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

30

wał się jako związek niepolityczny, a we władzach znalazła się cała ży-
dowska burżuazja ostrawska. Wydaje się, że w ten sposób spacyfi kowano
„niebezpieczne” trendy wśród młodzieży, bowiem Związek Żydowski nie
podjął działalności, podobnie pozostałe.

15

Żydowskie elity bagatelizowały

zagrożenie, a w wyborach żydowscy wyborcy głosowali w większości na
Niemców.

III

Efekty akcji z 1896 roku sprowadzały się do powstania wakacyjnych

zrzeszeń akademickich, specyfi cznej dla Moraw i Śląska Austriackiego
formy działania syjonistycznej młodzieży. Pierwsze akademickie zrze-
szenie wakacyjne w monarchii austro-węgierskiej pn. „Emunah” założyli
w 1896 roku żydowscy studenci z Bielska,

16

w tymże roku powstały

„Astra” w Kanicích koło Brna oraz „Hessianah” w Morawskiej Ostrawie.
W ciągu następnego roku powstało pięć dalszych.

17

Ich działalność polega-

ła na spotkaniach i dyskusji w czasie roku akademickiego w Wiedniu oraz
propagowaniu idei syjonistycznych w rodzimych środowiskach w okresie
wakacyjnym. Studenci oddziaływali także na młodzież szkół średnich: syjo-
nistyczne grupy uczniowskie znane są najwcześniej w Hranicech (1896).

18

Do sympatyków syjonizmu należeli także dorośli, początkowo naj-

liczniej w Brnie, ale pozostawali w zdecydowanej mniejszości.

19

Władze

żydowskich gmin wyznaniowych z terenu Moraw i Śląska Austriackiego
zajęły początkowo wobec syjonizmu stanowisko zdecydowanie niechętne.
Z mocy ustawy gminy wyznaniowe były instytucjami czysto religijnymi,

15

„Silesia” 1896, nr 272, s. 5; A. G a i s b a u e r, dz. cyt., s. 60.

16

Jego status zatwierdził w lipcu 1897 r. Rząd Krajowy w Opawie. Szerzej o jego

początkach A l l e r h a n d, dz. cyt., s. 8-13.

17

Hranice, Uherske Hradište, Břeclav, Boskovice, Přerov. W 1901 r. utworzyły one

zrzeszenie akademickich związków wakacyjnych ze wspólnym, morawsko-śląskim Wy-
działem roboczym z siedzibą w Wiedniu (A. G a i s b a u e r, dz. cyt., s. 170).

18

Krótko o syjonizmie w Bielsku przed 1914 r. pisze W. J a w o r s k i (Ruch syjo-

nistyczny w Bielsku, w: Żydzi w Bielsku, Białej i okolicy, red. J. P o l a k, J. S p y r a, Biel-
sko-Biała 1996, s. 121), podając nieudokumentowane wiadomości o istnieniu od 1895 r.
Związku Młodzieży Syjonistycznej „Hasmonea”.

19

Np. na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei w 1897 r. obecne były trzy osoby

z Frydku na Śląsku Cieszyńskim, w tym nauczyciel miejscowej szkoły żydowskiej Bern-
hard Kraus. Gmina wyznaniowa opublikowała zaraz sprostowanie, że Kraus na kongres
udał się prywatnie, „keinesweg” jako reprezentant gminy („Silesia” 1897, nr 203, s. 3; nr
205, s. 2).

JANUSZ SPYRA

31

ale w wielu kwestiach traktowane były jako reprezentacje ogółu wyznaw-
ców judaizmu, jako jedyne, do których obowiązkowo należeli wszyscy.
Agitację syjonistów władze gmin, przeważnie złożone z dobrze sytuowa-
nych Żydów, potraktowały jako działania, które mogą zakłócić stosun-
kowo dobre stosunki z chrześcijanami.

20

Także zdecydowana większość

nieźle sytuowanych wyznawców judaizmu obu krajów dystansowała się
od idei syjonistycznych. Na zebraniu w Opawie z udziałem syjonistów
i członków „Kadimy” w 1897 roku przeciw syjonizmowi występowała
część młodzieży akademickiej, zwolennicy socjaldemokracji oraz zwo-
lennicy integracji, oświadczając, że czują się „dobrymi Niemcami” i będą
zawsze bronić interesów „niemieckości”. Ten sam argument powtarzał się
w trakcie innych spotkań w Opawie, w Bielsku czy na Morawach.

21

Inte-

gracjoniści sceptycznie oceniali możliwości odbudowy państwa żydow-
skiego w Palestynie, ale podstawą niechęci wobec syjonizmu było przede
wszystkim poczucie więzi z kulturą i językiem niemieckim.

Aż do 1914 roku siłą napędową syjonizmu Moraw i Śląska Au-

striackiego była młodzież, bardziej wrażliwa na przejawy dyskryminacji
i podatna na idee odrodzenia narodowego.

22

Przed 1914 rokiem działało

na tym terenie 20 wakacyjnych zrzeszeń akademickich. Najwięcej inicja-
tywy wykazywali żydowscy studenci z Bielska, którzy już w czasie ferii
1897 roku działali na podstawie zatwierdzonego przez władze krajowe
statutu, a idee syjonizmu głosili nie tylko w Bielsku i sąsiedniej Białej,
ale też w wielu miejscowościach regionu (Jaworze, Skoczów, Goleszów)
oraz w Galicji. W akcjach informacyjnych młodzi syjoniści propagowali
założenia ruchu, zwalczali ideologię i praktykę integracji, przekonywali,
że własnymi siłami Żydzi mogą rozwiązać swoje problemy.

23

Prezentowa-

li nową interpretację przeszłości i tradycji żydowskiej, z naciskiem na jej
autonomiczną wartość, a nie abstrakcyjny wkład w cywilizację ogólno-
ludzką. Starali się umacniać poczucie żydowskiej jedności, organizowali

20

Por. „Silesia” 1899, nr 164, s. 3; nr 225, s. 2. W Bielsku w 1901 r. organizacje

syjonistyczne otwarcie oskarżyły władze gminy wyznaniowej przed urzędami państwo-
wymi o bojkotowanie ich działań („Silesia” 1901, nr 225, s. 2). Por. A l l e r h a n d , dz.
cyt., s. 12.

21

„Silesia” 1897, nr 186, s. 2; nr 62, s. 3-4; F. E k s t e i n, Zehn Jahre „Jeschurun”,

w: Festschrift des Zionistischen Vereines „Jeschurun”, Troppau 1901-1910, Troppau
1911, s. [3]. Por. M. D o k o u p i l o v á, dz. cyt., s. 123.

22

Por. A. G a i s b a u e r, Eine Jugendbewegung. Zur Geschichte der jüdisch-natio-

nalen Studentenbewegung in Österreich (1882-1914), „Zeitgeschichte” 2: 1975, Heft 6,
s. 135-147.

23

Przykłady „Silesia” 1898, nr 230, s. 3; 1901, nr 150, s. 4.

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

32

naukę języka hebrajskiego (pierwszy kurs w 1899 roku w Hranicech) oraz
szkolenia zawodowe dla mężczyzn i kobiet.

Syjoniści zwracali wielką uwagę na promowanie tężyzny fi zycznej,

przy czym nie chodziło jedynie o obronę przeciwko zaczepkom młodych
antysemitów, ale bardziej o zmianę postrzegania siebie przez Żydów. Człon-
kowie bielskiego „Emunahu” rozpoczęli działalność od ćwiczeń szermier-
ki, w przekonaniu, że żaden inny sport tak nie wzmacnia poczucia pewności
siebie i że lepiej używać szabli, niż pióra. Młodzi syjoniści tworzyli odręb-
ne stowarzyszenia gimnastyczne, najwcześniej w Bielsku, gdzie atakowani
ze względu na pochodzenie żydowscy członkowie bielsko-bialskiego sto-
warzyszenia gimnastycznego utworzyli w 1899 roku klub gimnastyczny,
a w 1900 samodzielny „Turnverein”.

24

Kolejne żydowskie towarzystwa

gimnastyczne powstały w Morawskiej Ostrawie (1900), potem w kolejnych
miastach. Przed 1914 rokiem na Morawach i Śląsku istniało [16] stowarzy-
szeń gimnastycznych, najczęściej pod nazwą „Makabi”.

25

Młodzieżowy charakter morawsko-śląskiego syjonizmu skutkował

też stałym związkiem z wiedeńskimi środowiskami uniwersyteckimi,
a mówcami na syjonistycznych spotkaniach często bywały osoby z au-
striackiej stolicy. Nie zaprzestało działalności stowarzyszenie „Ivria”,
które współpracowało z lokalnymi strukturami przy organizowaniu ko-
lejnych przedsięwzięć

26

. Wiele syjonistycznych organizacji, zwłaszcza na

Morawach, powstawało na skutek działań podejmowanych bezpośrednio
z Wiednia.

27

24

„Silesia” 1901, nr 225, s. 2; 1902, nr 3, s. 3; nr 47, s. 4, nr 70, s. 3 (sekcja dziew-

cząt); 1905, nr 78, s. 3; 1906, nr 61, s. 3. Związek gimnastyczny w Bielsku był jednym
z najstarszych żydowskich zrzeszeń sportowych w Europie Środkowej (Żydzi w Polsce.
Dzieje i kultura. Leksykon, red. J. To m a s z e w s k i, A. Ż b i k o w s k i, Warszawa 2001,
s. 427-429). W 1913 r. powstał w Bielsku Klub Sportowy „Hakoah” („Bielitz-Bialaer An-
zeiger”, 1914, nr 2760, s. 2).

25

„Silesia” 1904, nr 142, s. 8. W późniejszym czasie organizowano w skali dys-

tryktu i obwodów syjonistycznych zjazdy gimnastyczne, np. II Obwodowy Festyn Gimna-
styczny w Brnie w 1914 r. zgromadził ok. 700 uczestników z kilkunastu ośrodków (tamże,
1914, nr 143, s. 2).

26

Np. w 1905 r. zorganizowało Święto Machabeuszy w Dąbrowej („Silesia” 1905,

nr 292, s. 3). Potem wspomagało działalność akademickiego zrzeszenia „Hasmonea” we
Frydku („Silesia” 1908, nr 195, s. 3; nr 208, s. 3). Stowarzyszenie „Ivria” obchodziło
jubileusz swego 30. semestralnego działania we wrześniu 1906 r. w Morawskiej Ostra-
wie. Przy okazji przypomniano, że założyli je cieszyńscy studenci („Silesia” 1906, nr 202,
s. 5; nr 211, s. 4).

27

A. G a i s b a u e r, Davidstern und Doppeladler..., dz. cyt., s. 171.

JANUSZ SPYRA

33

Przede wszystkim jednak młodzież starała się przekonać do nowych

idei osoby dorosłe. Żydowscy studenci z Opawy zarejestrowali akademi-
ckie zrzeszenie wakacyjne „Jordania” w 1898 roku, ale wobec braku od-
zewu w 1899 roku publicznie wystąpili tylko raz.

28

Skuteczniejsi byli aka-

demicy z bielskiego „Emunahu”, którym po dwóch latach starań udało się
w czerwcu 1898 roku doprowadzić do powstania w Bielsku syjonistycz-
nego związku „Haschachar”, grupującego dorosłych.

29

W czasie wcześ-

niejszego zebrania w marcu 1898 roku znacząca rozbieżność wystąpi-
ła w reakcji miejscowych rabinów: bielskiego Markusa Steinera, który
wypowiedział się przeciwko syjonizmowi oraz Natana Glasera z Białej,
gdzie znaczną część członków gminy stanowili ortodoksi. Glaser, choć
sam opowiadał się za zmodernizowanym judaizmem, poparł nowe idee,
stwierdzając, że kiedy modli się codziennie o odbudowę Jeruzalem jest
ciałem i duszą syjonistą. Wskazywał jednocześnie na ogromne społeczne
potrzeby biednych Żydów z Galicji.

30

Bielscy syjoniści znajdowali znacz-

ne poparcie w galicyjskiej Białej, Galicja stała się terenem ich świadomej
działalności, a tematyka społeczna stanowiła stały temat ich wystąpień.

31

IV

W 1898 roku działało na Morawach i Śląsku Austriackim 13 orga-

nizacji syjonistycznych, ale tylko 3 skupiające dorosłych (w Brnie, Oło-
muńcu i w Bielsku). Koniec stulecia to na ziemiach czeskich apogeum
sporów między Czechami a Niemcami, co przełożyło się na serię antyży-
dowskich zamieszek w latach 1897-1900 (m.in. oskarżenie o mord rytu-
alny Leopolda Hilsnera z Polnej). W efekcie w Czechach powstały pierw-
sze jednoznacznie syjonistyczne organizacje.

32

Także na Morawach spory

28

F. E k s t e i n, dz. cyt., s. [3].

29

„Silesia” 1898, nr 132, s. 3; nr 286, s. 3; 1899, nr 220, s. 3.

30

„Silesia” 1898, nr 62, s. 3-4. Obecni na zebraniu reprezentanci gminy wyznanio-

wej z uznaniem wyrażali się o humanitarnych celach syjonizmu, sceptycznie o założeniu
państwa w Palestynie.

31

„Silesia” 1898, nr 164, s. 3. Także miejscowy establishment, zwłaszcza działacze

żydowskiego towarzystwa humanitarnego „Bnei Brith” mocniej zaangażowali się na rzecz
poprawy położenia biedniejszej ludności żydowskiej w Galicji.

32

W 1908 r. czeski dystrykt syjonistów liczył już 36 stowarzyszeń. Por. J. K o ř a l -

k a, Národní identita Židů v českých zemich 1848-1918 mezi němectvím, češstvím a sionis-
mem, w: Žide v české a polské občanské společnosti, sborník přednašek redigovali J. To -
m a s z e w s k i a J. Va l e n t a, Praha 1999, s. 9-25; M. Ye g a r, Československo, sionismus,
Izrael. Historie vzajemnych vztahů, Praha 1997, s. 8-15. Por. M. L. M i l l e r, dz. cyt., s. 117.

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

34

czesko-niemieckie przyczyniły się do gwałtownego wzrostu nastrojów
antysemickich wśród ludności niemieckiej i czeskiej, co skutkowało m.in.
powstaniem kolejnych organizacji syjonistycznych w tym kraju.

33

Na Ślą-

sku Austriackim w 1899 roku powstał związek syjonistyczny „Ahawah”
we Frydku, a w 1901 „Jeschurun” w Opawie. W marcu 1901 roku związ-
ki syjonistyczne w obu krajach zostały zorganizowane w jeden dystrykt,
działający w ramach Austriackiej Organizacji Syjonistycznej. Pierwsze
zebranie dystryktu odbyło się w Pohořelicech 1 września 1901 roku, na
którym m.in. zobowiązano wszystkich członków do zabiegów o uzyskanie
wpływu na funkcjonowanie gmin wyznaniowych. Siedzibą dystryktu zo-
stało Brno, gdzie działało już pięć różnych organizacji syjonistycznych.

34

Jednak na początku XX wieku sytuacja uległa stopniowemu uspoko-

jeniu; następne lata to w dziejach syjonizmu morawsko-śląskiego okres
stagnacji, by nie powiedzieć kryzysu. Związek „Zion” w Brnie rozpadł się
w 1903 roku, podobnie „Ahawah” we Frydku. Siedzibę dystryktu przenie-
siono do Bielska

35

, potem do Prostějova. W 1903 roku kataster dystryk-

tu obejmował 22 afi liowane organizacje w 14 miastach (nie licząc gim-
nastycznych), ale niewiele z nich prowadziło faktyczną działalność. Co
do liczby płatników tzw. szekla narodowego dystrykt zajmował siódme,
ostatnie miejsce w Cislitawii.

36

Większość zwolenników nadal stanowiła

młodzież oraz grupy sympatyków w szkołach średnich.

37

Związki grupu-

jące dorosłych aktywnie działały tylko w Bielsku i Prostějovie.

Sprawozdania władz dystryktu wskazywały różne przyczyny stagna-

cji, prawdziwym powodem była niemożność dotarcia z ideami syjonizmu

33

Nie licząc organizacji młodzieżowych w samym tylko 1899 r. powstały skupiające

dorosłych związki syjonistyczne „Zion” w Prostějovie, Uherském Hradiště, Boskovicích
i Tovačovie (A. G a i s b a u e r, Davidstern und Doppeladler..., dz. cyt., s. 171).

34

W 1899 r. zawiązały one wspólny komitet egzekucyjny (A. G a i s b a u e r, David-

stern und Doppeladler..., dz. cyt., s. 61, 170-172). Por. W. B i h l, Die Juden, w: Die Habs-
burgermonarchie 1848 1918, hrsg. von A. Wa n d r u s z k a, P. U r b a n i t s c h, Bd. III/2,
Wien 1980, s. 937.

35

W Bielsku odbył się w 1902 r. II zjazd austriackich syjonistów („Silesia” 1902, nr

109, s. 3; nr 115, s. 4), a w 1907 r. V zjazd („Silesia” 1907, nr 146, s. 3).

36

Razem 482 płatników, z czego w Bielsku 99, Brnie 82, Ołomuńcu 80, Opawie

53. W 1904 r. komitet krajowy zaczął rozważać rozwiązanie dystryktu (A. G a i s b a u e r,
Davidstern und Doppeladler..., dz. cyt., s. 172-175).

37

Na przełomie lat 1904/1905 działało ich kilkanaście. W Bielsku działały „Makka-

bea” w gimnazjum i „Hasmonea” w szkole realnej, zrzeszenie uczniowskie „Chewrussa”
w Szkole Przemysłowej powstało ok. 1904/1905. Por. „Silesia” 1903, nr 170, s. 4. Syjo-
nistyczne zrzeszenie uczniowskie we Frydku wspominane jest od 1904-1905, w Opawie
powstało w 1907 r.

JANUSZ SPYRA

35

do szerszych warstw społeczności żydowskiej. Rozkład rzeczywistych
wpływów pokazują wybory do władz gmin wyznaniowych. W Bielsku
syjoniści w 1901 roku uzyskali zaledwie 1 mandat do wydziału gminy
(na 30), w 1904 dwa.

38

W innych gminach wybierano ich sporadycznie.

Większość stosunkowo dobrze sytuowanej społeczności żydowskiej nie
widziała bezpośredniego zagrożenia i starała się podtrzymywać jak naj-
lepsze relacje, zwłaszcza z Niemcami, ugruntowane na wspólnocie języka
i kultury.

39

Stojące na drodze integracji problemy, włącznie z antysemity-

zmem, tłumaczono jako zjawiska marginalne lub przejściowe.

40

Do zmia-

ny niezbędne było skruszenie wiary w możliwość integracji, wielu zmo-
dernizowanych Żydów nie rezygnowało z niej mimo bolesnych impul-
sów z zewnątrz. Nie dotyczyło to już opawskiego Śląska, gdzie przejawy
antysemityzmu były na porządku dziennym, co powodowało wzmożoną
emigrację Żydów oraz rozczarowanie do dalszego związku z Niemcami.
Już w 1904 roku sześciu syjonistów z „Jeschurun” zostało wybranych do
wydziału gminy wyznaniowej w Opawie, potem ich liczba rosła. W 1909
roku władze gminy przyznały organizacjom syjonistycznym wsparcie fi -
nansowe, a nowy rabin dr Simon Friedmann stał się czołowym działaczem
„Jeschurun”. Rosła liczba czynnych zwolenników syjonizmu.

41

V

Impulsem, który nadał działaniom syjonistów Moraw i Śląska Au-

striackiego nowy impet, była tzw. Ugoda Morawska z 1905 roku, w ra-
mach której partie niemieckie uzgodniły z czeskimi podział mandatów
w Sejmie Krajowym w Brnie na zasadzie kurii narodowych. Każdy wy-
borca musiał zadeklarować, do jakiej narodowości należy, podziałowi na

38

J. S p y r a, dz. cyt., s. 243.

39

Przykładem Cieszyn, skąd pochodził członek „Kadimy” i „Ivrii” Alfred Lanzer.

Aktywny w wielu miejscach, w rodzinnym mieście nie znalazł odzewu poza uczniami
szkół średnich. W spokojnym, urzędniczo-kupieckim mieście Żydzi współpracowali
z Niemcami (także z Polakami) na różnych polach, np. w 1902 r. powstało Humanitarne
Żydowskie Stowarzyszenie Oświatowe „Eintracht” [„Jedność”], do którego należeli nie
tylko Żydzi. Zainicjowało ono powołanie dwóch stowarzyszeń szkolnych grupujących lu-
dzi wszystkich wyznań (tamże, s. 238).

40

Por. W. L a q u e r, dz. cyt., s. 592.

41

Liczba płatników tzw. szekla narodowego wzrosła w Opawie od 29 w 1901 r. do

71 w 1905 r. (F. E k s t e i n, dz. cyt., s. [9], [17], [21]; Židovské Muzeum Praha, Dokumen-
tace židovských obcí: Opava, poz. 30. Od 1890 do 1910 liczba Żydów spadła na opawskim
Śląsku z 2972 do 2477.

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

36

kurie uległy izby lekarskie i adwokackie oraz szkoły.

42

Dla wielu Żydów,

np. żydowskich kramarzy z czeskich miasteczek oznaczało to czasami
wybór między poczuciem przynależności narodowej (albo kulturowej)
a podstawami egzystencji. Żydzi przestali być ważni dla Niemców jako
sojusznik przeciw Czechom. Austriaccy syjoniści wykorzystali te decyzje,
jak też przygotowywaną w tym czasie reformę prawa wyborczego, do walki
o odrębną żydowską kurię wyborczą.

43

W akcji tej szczególnie zaangażo-

wani byli działacze dystryktu morawsko-śląskiego, zwłaszcza z Prostějova
oraz z Bielska, gdzie utworzono komitety ds. prawa wyborczego. Przeciwko
osobnej kurii żydowskiej protestowały gminy wyznaniowe oraz Unia Au-
striacko-Żydowska, próbując wprowadzić do sejmu własnych kandydatów,
którzy mieli zabiegać o obronę żydowskich interesów. Z ofertą współpracy
zwrócono się także do syjonistów, którzy w sporze narodowym czesko-nie-
mieckim uchwalili neutralność (podkreślając, że dotychczasowe panowanie
Niemców zastąpi władza Czechów).

44

Odtąd syjoniści na Morawach więcej

angażowali się w politykę krajową, czyli w walkę o autonomię narodową
dla narodów Austrii, przede wszystkim Żydów.

45

Przełom w istniejących stosunkach politycznych spowodował znacz-

ny wzrost wpływów syjonistów. Już w latach 1906-1907 powstało w dys-
trykcie osiem nowych syjonistycznych zrzeszeń, liczba płatników szekla
na cele narodowe wzrosła z 500 do 1300. W wyborach do władz gminy
wyznaniowej w Bielsku w 1907 i 1910 roku syjoniści zdobyli już trzy
mandaty. Dopełnieniem zmian było przejęcie kierownictwa dystryktu
w 1908 roku przez opawski „Jeschurun”. Dystrykt (który po oddziele-
niu się Galicji i Bukowiny pozostał w ramach zachodnio-austriackiej or-
ganizacji syjonistycznej) podzielono na 6 obwodów, których siedzibami
zostały: Brno, Jihlava, Prostějov, Uherske Hradiště, Opawa i Bielsko.
Śląsk Zachodni (z Opawą) obejmował także wschodnie obszary Śląska
Cieszyńskiego, a syjoniści z Bielska skupiali się na pracy w Galicji. Dys-
trykt tworzyło 48 organizacji w 18 miejscowościach, ale tylko osiem

42

J. K o l e j k a, „Moravský pakt” z roku 1905, „Československý Časopis Histori-

cký” 4: 1956, s. 590-615.

43

Projekt wprowadzenia kurii narodowych zgłoszony przez Radę Ministrów już

23 lutego 1906 r. odrzuciła Rada Państwa. Por. G. S t o u r z h, Die Gleichberechtigung
der Volksstämme als Verfassungsprinzip 1848-1918, w: Die Habsburgermonarchie 1848-
1918, Bd. III/2, Wien 1980, s. 1171-1186.

44

„Silesia” 1906, nr 18, s. 3; A. G a i s b a u e r, Davidstern und Doppeladler..., dz.

cyt., s. 176, 179-180.

45

Tamże, s. 178-179; W. B i h l, dz. cyt., s. 938; M.L. M i l l e r, dz. cyt., s. 119-122.

JANUSZ SPYRA

37

składających się z dorosłych. Przeważały zrzeszenia studenckie (16).

46

Nowa organizacja umożliwiła włączenie w orbitę syjonizmu mniejszych
miejscowości, a podjęta w 1909 roku akcja propagandowa doprowadzi-
ła do powstania syjonistycznych związków m.in. w Boguminie, Moraw-
skiej Ostrawie, Cieszynie, Karniowie.

47

Liczba osób zaangażowanych

w syjonizm stale rosła. Najsilniejszym ośrodkiem syjonizmu pozostawało
Bielsko.

48

Przed I wojną światową działało tu dziewięć organizacji syjo-

nistycznych, a do władz gminy wyznaniowej syjoniści wprowadzali coraz
więcej własnych kandydatów. Bielscy syjoniści szerzyli swoje idee także
na Górnym Śląsku, ale przede wszystkim w Galicji. Doprowadzili m.in.
do założenia związku syjonistycznego w Żywcu-Zabłociu.

49

Liczne orga-

nizacji syjonistyczne działały w Brnie (14) i Ołomuńcu (8), w Opawie tyl-
ko 4, ale tu silniejsza była pozycja syjonistów w ramach gminy wyznanio-
wej (w 1909 roku „Jeschurun” zebrało 156 szekli na fundusz narodowy).

VI

Przed I wojną światową organizacje syjonistyczne istniały już

w 35 miastach dystryktu, w znacznej liczbie (131), z czego na Śląsku
Austriackim 34 w 10 miejscowościach, w tym 7 grupujących doro-
słych.

50

Organizacje syjonistyczne na Morawach (nie licząc ośrodków

stołecznych, Brna i Ołomuńca) działały niemal we wszystkich miastach,
w których istniały polityczne gminy żydowskie. Wskazuje to zapewne,
że większa izolacja Żydów prowokowała częstsze antysemickie ataki,
a to z kolei konieczność samoobrony, łatwiej też przychodziło tu Ży-
dom działać w grupie. Problem wymaga jednak dokładniejszego zbada-

46

Nowy statut dystryktu (wyłączono tzw. wolne zrzeszenia) oraz spis organizacji

syjonistycznych z przeł. 1907/1909 r. A. G a i s b a u e r, Davidstern und Doppeladler...,
dz. cyt., s. 181-182.

47

F. E k s t e i n, dz. cyt., s. [15]-[20].

48

W 1913 r. „Haschachar” liczył 76 członków, zebrał 400 szekli, co pozwoliło na

wysłanie własnego delegata na kongres syjonistyczny („Bielitz-Bialaer Anzeiger” 1914,
nr 2760, s. 2).

49

Bielscy syjoniści brali udział w syjonistycznych zjazdach np. we Wrocławiu

w 1908 i Katowicach w 1909 r. (F. E k s t e i n, dz. cyt., s. [19]). W 1913 r. odbył się w Biel-
sku II zjazd syjonistów z austriackiego i pruskiego Śląska oraz Galicji („Silesia” 1913, nr
136, s. 5; szerzej „Bielitz-Biaelar Anzeiger” 1913, nr 2613, s. 4)

50

J. S p y r a, dz. cyt., s. 244. Najwięcej w Bielsku (9), Cieszynie (6) oraz Opawie (4).

Poza tym jedna w Gruszowie, należącym do gminy wyznaniowej w Morawskiej Ostrawie,
w której działało ogółem 9 stowarzyszeń syjonistycznych.

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

38

nia.

51

Nadal jednak tylko co dziesiąta organizacja syjonistyczna (14) gru-

powała dorosłych, ponad połowa z nich funkcjonowała na terenie obwo-
du Śląsk Zachodni,

52

gdzie antysemityzm był bardzo silny. Zdecydowaną

większość grup afi liowanych przy syjonistycznym dystrykcie morawsko-
-śląskim stanowili uczniowie i uczennice szkół średnich

53

oraz akademi-

ckie zrzeszenia wakacyjne. Także inne inicjatywy skierowane były głów-
nie do młodzieży.

54

Spora liczba stowarzyszeń dziewcząt i kobiet (18)

pokazuje wagę, jaką syjoniści przykładali do pracy z kobietami oraz jest
miarą ich demokratycznych i nowoczesnych poglądów.

55

Świecki charakter syjonizmu jest widoczny w formach organizacyj-

nych ruchu, opartego na typowych formach działania partyjnego i stowa-
rzyszeniowego, studenckich komersach, zebraniach z przemowami, ba-
lach karnawałowych itd. Nawet Święta Machabeuszy, odgrywające waż-
ną rolę w budowaniu dumy narodowej i żydowskiej identyfi kacji, były
organizowane na wzór akademii, z deklamacjami i śpiewami przy akom-
paniamencie fortepianu wierszy i pieśni, przeważnie wciąż niemieckich.

56

Syjonistyczne wykłady zaznajamiały z sytuacją Żydów na świecie oraz
stanem osadnictwa w Palestynie, na wielu drogach starano się wspierać
prowadzone tam działania.

57

Generalnie jednak wyjeżdżało niewielu,

51

M.in. dlatego, że coraz większa liczba Żydów opuszczała te gminy, dawne ży-

dowskie getta, zastępowały ich rodziny chrześcijańskie, przeważnie socjalnie słabsze.
Malała liczba mieszkańców żydowskich gmin politycznych deklarujących niemiecki jako
swój język potoczny (od 78% w 1880 r. do 70% w 1890 r.).

52

Opawa, Cieszyn, Morawska Ostrawa, Dąbrowa-Orłowa, Bruntál, Gruszów, Kar-

niów, Bogumin. Dokładne zestawienie A. G a i s b a u e r, Davidstern und Doppeladler...,
dz. cyt., s. 351-354.

53

W Břeclav istniało nawet zrzeszenie syjonistyczne grupujące uczennice szkoły

wydziałowej.

54

Mianowicie stowarzyszenia pomocników handlowych oraz gimnastyczne, spor-

towe i turystyczne.

55

Pierwszą sekcję kobiet utworzył „Haschahar” w Bielsku w 1902 r. („Silesia”

1902, nr 154, s. 3), ale już wcześniej w ramach żydowskiego Stowarzyszenia Gimnastycz-
nego działała sekcja dziewcząt. W niektórych miejscowościach były to pierwsze ofi cjalnie
zarejestrowane organizacje syjonistyczne (np. w Cieszynie Stowarzyszenie Żydowskich
Kobiet i Dziewcząt „Ruth” w 1908 r.).

56

„Silesia” 1898, nr 286, s. 3; 1900, nr 288, s. 4; 1902, nr 47, s. 4, nr 48, s. 4; 1912,

nr 223, s. 4. Formy działania syjonistów na przykładzie Bielska, „Silesia” 1900, nr 288,
s. 4; 1901, nr 150, s. 4, nr 181, s. 4; 1902, nr 3, s. 3, nr 70, s. 3, nr 109, s. 3, nr 154, s. 3;
1904, nr 160, s. 4; 1907, nr 146, s. 3.

57

Np. szkołę rzemiosł artystycznych „Bezalel” („Silesia” 1909, nr 199, s. 2, 1910,

nr 277, s. 3, nr 288, s. 5, nr 292, s. 3, nr 295, s. 4. W 1914 r. powstał w Bielsku oddział
„Verband jüdischen Frauen für Kulturarbeit in Palestina” („Silesia” 1914, nr 126, s. 3).

JANUSZ SPYRA

39

większość swoją rolę widziała w poprawie położenia ludności żydowskiej
w diasporze.

Po 1905 roku, a nawet wcześniej, władze gmin wyznaniowych prze-

stały zwalczać syjonistów, członkowie żydowskich elit komplementowali
różne ich działania, regułą stały się przedsięwzięcia, w których uczestni-
czyli reprezentanci wszystkich środowisk żydowskich.

58

W zdecydowa-

nej większości gmin syjoniści jednak wciąż pozostawali mniejszością.
Nie licząc Opawy, jedynie w Bielsku przed wybuchem wojny udało im
się zdobyć mocną pozycję we władzach gminy (5 mandatów w 30-oso-
bowym wydziale).

59

Choć rozwój syjonizmu szedł w parze ze wzrostem

przejawów antysemityzmu, żydowskie elity starały się nie traktować ich
jako wyrazu wrogości wobec ogółu Żydów.

60

W wyborach do Rady Państwa syjoniści na Morawach i Śląsku Au-

striackim nie próbowali wystawiać własnych kandydatów,

61

żydowscy

wyborcy długo jeszcze głosowali za niemieckimi liberałami, podobnie
jak w wyborach do sejmów krajowych (na Morawach w ramach kurii
niemieckiej). Jedynym niemieckim stronnictwem dystansującym się od
antysemityzmu była teraz tzw. partia niemiecko-postępowa, ale zachowa-
ła wpływy tylko w niektórych miastach, w których współpraca z Żydami
pomagała im utrzymać władzę.

62

W innych coraz częściej zawierała soju-

sze z niemieckimi nacjonalistami, co zmuszało żydowskich przywódców
do trudnych kompromisów. Przykładowo w wyborach do sejmu krajowe-
go Moraw w 1913 roku niemieckie partie w okręgu Morawska Ostrawa (2
tys. żydowskich wyborców), wysunęły kandydata prezentującego poglądy
antysemickie. W czasie burzliwych spotkań wyborczych żydowscy poli-

58

„Silesia” 1902, nr 35, s. 4; 1908, nr 208, s. 3; 1912, nr 223, s. 4.

59

„Bielitz-Bialaer Anzeiger” 1914, nr 2760, s. 2-3.

60

Kiedy np. we Frydku władze komunalne w 1910 r. odmówiły udostępnienia sali

ratusza na zebranie młodzieżowego stowarzyszenia syjonistycznego „Hasmonea”, prezes
gminy wyznaniowej wyjaśniał, że jest ono postrzegane jako „deutschfeindlich”, a magi-
strat uchwalił, by lokale miejskie udostępniać jedynie organizacjom niemieckim. Prze-
strzegał przed traktowaniem tego epizodu jak wyraz wrogości wobec Żydów (Židovské
Muzeum Praha, Dokumentace židovských obci: Frýdek-Mistek, poz. 2).

61

Die Ergebnisse der Reischratswahlen in den Reichsrate vertretenen Königreiche

und Ländern im Jahre 1911 (Österreichische Statistik, Neue Folge B. 7/1, Wien 1913,
s. 111-117).

62

Przykładem Bogumin-Dworzec, gdzie w 1904 r. po ostrej walce socjaldemokra-

tów i partii słowiańskich przeciwko Niemcom i Żydom burmistrzem został przełożony
miejscowego Żydowskiego Związku Wyznaniowego i pozostał nim przez trzy kadencje
(J. S p y r a, dz. cyt., s. 239-240).

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

40

tycy uzależniali dalszy związek z Niemcami od zerwania z antysemitami,
prezes miejscowej gminy wyznaniowej Alois Hilf, dotąd zdeklarowany
integrysta, domagał się od kandydata odpowiedzi, czy uważa, że Żydzi
„jeder Ehre bar sei”, a syjoniści nawoływali do głosowania na socjalde-
mokrację. W wielu regionach (np. na opawskim Śląsku) istotnie jedynie
socjaldemokracja stanowiła realną alternatywę dla stronnictw wrogich
Żydom.

63

Jednak i w tej partii odzywały się głosy niechęci wobec nich,

a jej podstawowa klientela, wielkoprzemysłowy proletariat, postrzegał ich
jako swego wroga klasowego. Sytuacje takie zmuszały nawet najbardziej
zagorzałych zwolenników integracji do rewizji przekonań, nie bez zna-
czenia było stałe oddziaływanie syjonistów. Żydzi na Morawach i Śląsku
Austriackim przed I wojną światową przestali postrzegać integrację nie-
miecką jako jedyną i bezdyskusyjną opcję, zaczęto rozważać np. możli-
we sojusze z partiami czeskimi. Jednak decydujące stały się deklaracja
Balfoura w 1917 roku, zapowiadająca utworzenie żydowskiej siedziby
narodowej w Palestynie oraz rozpad monarchii austro-węgierskiej. Już
30 X 1918 roku powołany został Krajowy Związek Żydowskich Gmin
Wyznaniowych Moraw (jako obserwatorzy uczestniczyły niektóre gminy
wyznaniowe ze Śląska), który uchwalił postulat uznania Żydów jako na-
rodu i własnej siedziby narodowej w Palestynie.

64

Analiza sytuacji w wybranych krajach o niewielkiej liczbie wyznaw-

ców judaizmu a zaawansowanym stopniu integracji społecznej, w których
syjonizm przed I wojną światową rozwijał się słabo, wskazuje, że jego
recepcji przeciwstawiały się niewiara w możliwość odbudowy państwa
żydowskiego w Palestynie, a przede wszystkim przekonanie większo-
ści zamieszkałych tu Żydów, że poziom życia w krajach urodzenia jest
zadowalający. Dlatego w pierwszym okresie siłą napędową syjonizmu
w omawianych krajach była młodzież, jako grupa społecznie nie do koń-
ca ustabilizowana, a bardziej czuła na przejawy dyskryminacji. Rozwój
syjonizmu był na tym terenie bezpośrednio zależny od wzrostu nastrojów
antysemickich oraz wypadków politycznych, które podważały zaufanie
w sojusz polityczny z partiami reprezentującymi grupy większościowe.
Wzrost wpływów syjonistycznych na Morawach i Śląsku Austriackim

63

Wobec silnego antysemityzmu Czechów nawet zwolennicy tzw. asymilacji cze-

sko-żydowskiej po 1906 r. wzywali do głosowania na socjaldemokrację.

64

Podobnie jak zebranie zorganizowane przez Żydowski Związek „Zion” z Mo-

rawskiej Ostrawy 6 listopada 1918 r. („Silesia” 1918, nr 266, s. 3; A. H i l f, Der Lan-
desverband der Israelitischen Kultusgemeinde in Mähren, w: Juden und Judengemeinde
Mährens in Vergangenheit und Gegenwart, hrsg. H. G o l d, Brünn 1929, s. 72-74.

JANUSZ SPYRA

41

wiąże się więc nasileniem antyżydowskich nastrojów w końcu XIX wieku
(aferą Hilsnera), z tzw. ugodą morawską z 1905 roku oraz odejściem przez
niemieckich liberałów od zasady niewiązania się z antysemitami. Najsil-
niejsze wpływy syjoniści uzyskali w regionach najmocniej zagrożonych
antysemityzmem. Mimo stopniowego wzrostu wpływów nie udało im się
zniszczyć wiary w możliwość integracji, nie doprowadzili też do zerwania
więzi z nabytą przez większą część populacji żydowskiej na omawianym
terenie kulturą grup większościowych, zwłaszcza niemiecką. Przygoto-
wali jednak miejscową społeczność żydowską do rozważenia innych op-
cji politycznych niż te, które dominowały w XIX wieku.

SYJONIZM NA ŚLĄSKU AUSTRIACKIM I NA MORAWACH (DO 1918 ROKU)

RACHEL ELIOR

JEWISH MYSTICISM

The Infi nite Expression

of Freedom

Oxford 2007 Ss. 220

ISBN 978-1-874774-67-9