Zeszyty

Naukowe nr

651

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

2004

Danuta Golik

Katedra Polityki Ekonomicznej

i Programowania Rozwoju

BezpoÊrednie inwestycje

zagraniczne w Polsce

ze szczególnym uwzgl´dnieniem

konkurencyjnoÊci przemys∏u

rolno-spo˝ywczego

1. Wprowadzenie

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają istotną rolę w rozwoju gospo-

darki danego kraju. Przyczyniają się one bezpośrednio do wzrostu technologii,

tworzenia nowych miejsc pracy, poprawy konkurencyjności wielu branż i gałęzi,

a także stwarzają warunki do rozwoju eksportu. W literaturze ekonomicznej,

bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) określane są najczęściej jako forma

długoterminowych lokat kapitału polegających na przejmowaniu udziałów

w zagranicznej firmie, wybudowaniu za granicą przedsiębiorstwa od podstaw

i wyposażeniu go w kapitał zakładowy (inwestycje typu greenfield), tworzeniu za

granicą spółek typu joint venture, zakładaniu filii za granicą czy reinwestowaniu

zysków w przedsiębiorstwach zagranicznych

1

.

Celem artykułu są rozważania na temat stanu i kierunków rozwoju bezpośred-

nich inwestycji zagranicznych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem inwestycji

zagranicznych w przemyśle rolno-spożywczym. Starano się wykazać, jaki wpływ

1

C. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Korzyści i zagrożenia w kontek-

ście integracji Polski z Unią Europejską [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów

członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, AE w Krakowie, Małopolska Wyższa Szkoła

Ekonomiczna w Krakowie, Kraków–Tarnów 2000.

Danuta Golik

40

wywarły one na rozwój polskiej gospodarki, a także na poprawę konkurencyjności

przemysłu spożywczego w perspektywie integracji z Unią Europejską.

2. Znaczenie bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych

w Polsce i czynniki decydujàce o ich wzroÊcie

O wielkości napływu bezpośrednich inwestycji do Polski decyduje wiele

czynników. Jednym z nich jest prywatyzacja. Jakkolwiek 2000 r. był rekordowy

pod względem prywatyzacji i udział prywatyzacji w napływie inwestycji zagra-

nicznych wyniósł w wymienionym roku ok. 40%

2

, wartość przychodów z prywa-

tyzacji w ogólnej wartości inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1994–2001

jest raczej nieduża i kształtuje się w granicach 103,95 a 479,63 mln USD (wyjątek

stanowią lata 1999–2000).

Wartość skumulowanych inwestycji bezpośrednich w Polsce wyniosła do

końca 2001 r. ponad 56 mld USD (rys. 1). Dla porównania, Hiszpania w samym

tylko 2000 r. przyciągnęła bezpośrednie inwestycje zagraniczne o wartości 37 mld

USD.

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

Rys. 1. Skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce

w latach 1993–2001 (w mln USD)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.

2

W 2000 r. zainwestowano w Polsce 10,6 mld USD w porównaniu z 2001 r., w którym

inwestycje wyniosły 7,2 mld USD, zob: M. Makowiecki, Koniunktura dla małych, „Nowe Życie

Gospodarcze” 2002, nr 20.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…

41

W końcu 2001 r. w prowadzonym przez GUS rejestrze REGON wykazano

46 258 podmiotów z kapitałem zagranicznym, tj. o 2 tys. mniej niż w 2000 r.

Udział podmiotów z kapitałem zagranicznym zmniejszył się z 12,8 % w 1997 r.

do 11,6% w 2000 r. i 10,6 % w 2001 r.

Czynnikiem przyciągającym inwestorów jest konkurencyjność gospodarki.

Tymczasem w opublikowanym w 2002 r. przez Światowe Forum Gospodarcze

rankingu 75 najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie Polska przesu-

nęła się na 41 pozycję w stosunku do 34 pozycji, którą zajmowała w 2000 r. Wśród

krajów ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej, przed Polską uplaso-

wały się Węgry ( 28) miejsce, Estonia (29 ), Słowenia (31), Czechy (37) i Słowacja

(40)

3

. Pogorszenie konkurencyjności polskiej gospodarki jest konsekwencją m.in.

spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego i niesprawnego działania instytucji

publicznych.

Rozpatrując znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskiej

gospodarce, należy podkreślić, że ok. 90% bezpośrednich inwestycji w przemyśle

koncentruje się w sześciu gałęziach

4

:

– artykuły spożywcze, napoje, tytoń 26,6%,

– sprzęt transportowy 25,4%,

– wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych 12,1%,

– papier, działalność publikacyjna i poligraficzna 8%,

– chemikalia i wyroby chemiczne 7,5%,

– urządzenia elektryczne i optyczne 7,3%.

Najwyższy udział kapitał zagraniczny posiada w sektorze handlu i napraw oraz

sektorze pośrednictwa finansowego. Wynosi on kolejno 29,3% oraz 26,7%, przy

27,6% udziale kapitału zagranicznego w sferze produkcyjnej.

Szczególnie ważny jest napływ kapitału zagranicznego do działalności

produkcyjnej. W tej sferze tworzone są przede wszystkim nowe miejsca pracy.

Obecnie w firmach z udziałem kapitału zagranicznego pracuje około miliona

osób. Wielkość zatrudnienia w tych firmach oraz udział spółek w całkowitym

zatrudnieniu są stosunkowo niskie na tle udziału firm zagranicznych w polskiej

gospodarce. Ponadto ujawnia się wpływ bezpośrednich inwestycji w zakresie

handlu zagranicznego. Jakkolwiek eksport podmiotów z udziałem kapitału zagra-

nicznego wzrasta (w 2001 r. wyniósł on 18 992, 6 mln USD i był wyższy o 18,2%

niż w 2000 r.), import spółek z kapitałem zagranicznym osiągnął w 2001 r.

3

G. Garlińska, Nie stracić szansy, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 18. Dodatek.

4

B. Olszewska, Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce polskiej w okresie

transformacji [w:] Rozwój gospodarki polskiej i rosyjskiej. Stan i perspektywy, pod red. S. Kiełczew-

skiego i B. Olszewskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 920, Wrocław

2002.

Danuta Golik

42

1994

(33%)

1998

(53%)

2000

(54%)

Rys. 2. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w polskim imporcie

Żródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.

1994

(24%)

1998

(47%)

2000

(56%)

Rys. 3. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w polskim eksporcie

Żródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…

43

30 499,6 mln USD i stanowił przeważającą część polskiego importu (60,7%

w 2001 r.). Dla porównania eksport spółek z kapitałem zagranicznym stanowił

w 2001 r. 52,6% polskiego eksportu ogółem (rys. 2 i 3). Można zatem stwierdzić,

że firmy te generują wysoki deficyt bilansu handlowego w Polsce, przy braku

zasadniczych zmian w strukturze polskiego eksportu, który można by przypisać

działalności omawianych podmiotów.

Szczególny rozwój inwestycji bezpośrednich nastąpił w przemyśle rolno-

-spożywczym. Lata 90. to proces zakupu przez kapitał zagraniczny całości lub

dominującej części akcji i udziałów zakładów przemysłu spożywczego od skarbu

państwa w ramach procesów prywatyzacji. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne

o wartości jednostkowej ponad 1 mln USD zaangażowane w przemyśle rolno-

-spożywczym (łącznie z przemysłem spirytusowym i tytoniowym) wyniosły na

koniec 2000 r. ok. 5 mld USD i stanowiły ok. 11% wszystkich zagranicznych

inwestycji w badanym roku

5

.

3. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w przemyÊle

rolno-spo˝ywczym

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne objęły przede wszystkim najbardziej

rentowne i skoncentrowane branże przemysłu rolno-spożywczego. Największą

rolę kapitał zagraniczny odegrał w prywatyzacji przemysłu tytoniowego, cukierni-

czego, koncentratów spożywczych, piwowarskiego, napojów i soków owocowych.

Firmy zagraniczne kontrolują obecnie większość obrotów tych branż. W innych

branżach typu młynarska, owocowo-warzywna, ziemniaczana, paszowa, rybna,

drobiarska, mięsna, tłuszczowa kapitał zagraniczny występuje wybiórczo. I tak

przykładowo, największe i najlepsze zakłady drobiarskie wykupił kapitał francu-

ski, niemiecki i amerykański, największe wytwórnie pasz – kapitał amerykański

i holenderski, przemysł rybny i tłuszczowy opanował kapitał niemiecki, natomiast

największe zakłady mleczarskie kapitał francuski i niemiecki.

Biorąc za podstawę nakłady inwestorów w poszczególnych branżach prze-

mysłu rolno-spożywczego, na pierwszym miejscu znajduje się branża tytoniowa

o liczbie 5 inwestorów i łącznej wielkości 1115 mln USD (tabela 1). Niewiele

mniejsze inwestycje zrealizowane zostały w branży cukierniczej i koncentratów

spożywczych, gdzie zainwestowano miliard USD. Trzecią i czwartą lokatę zajęły

z kolei branże piwowarska i napojów bezalkoholowych, natomiast najmniejsze

5

S. Zięba, Miejsce i rola inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym,

„Przemysł Spożywczy” 2002, nr 1; J. Drożdż, Kierunki i poziom inwestowania w przemyśle

spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 5.

Danuta Golik

44

nakłady bezpośrednich inwestycji zagranicznych zanotować można w wypadku

branży drobiarskiej, winiarskiej, rybnej, spirytusowej i dań gotowych.

Tabela 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w poszczególnych branżach przemysłu

rolno-spożywczego w Polsce (stan na koniec 2000 r.)

Branża

Liczba inwestorów

Inwestycje

(w mln USD)

Zamierzenia

Tytoniowa

Cukiernicza i koncen-

tratów spożywczych

Piwowarska

Napojów bezalkoholo-

wych

Cukrownicza

Olejarska

Mięsna

Mleczarska

Ziemniaczana

Paszowa

Kawa, herbata

Owocowo-warzywna

Zbożowo-młynarska

Branże mieszane

Drobiarska

Winiarska

Rybna

Spirytusowa

Dań gotowych

5

24

14

6

5

3

9

18

4

2

4

7

6

6

3

2

1

1

1

1115

1000

897,8

735,2

210

203,8

199,6

126,9

118,8

108

81,3

52

26,7

23,8

10,9

8,7

2

1

1

180

35

70,3

2

40

90

200

11

15

.

39,3

36,3

12

10

8,5

.

1

.

0,5

Razem przemysł

rolno-spożywczy

121

4 922,5

750,9

Ogółem

895

45 772

11280,1

Udział przemysłu

rolno-spożywczego

13,5

10,8

6,7

Źródło: The Food and Food Production in Poland. Raport IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 47

(praca niepublikowana).

W strukturze bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle

rolno-spożywczym dominują największe inwestycje powyżej 50 mln USD. Zajmu-

ją one ok. 80% wszystkich inwestycji. Dokonały ich przedsiębiorstwa o znaczeniu

międzynarodowym, kontrolujące rynki wielu branż, np. napojów bezalkoholowych

(Coca Cola, Pepsi C.), tytoniowej (Filip Morris, Seita), piwowarskiej (Heineken)

i cukierniczej (Mars). Inwestycje o jednostkowej wartości 25–50 mln USD wraz

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…

45

z największymi stanowią prawie 90% wszystkich inwestycji zagranicznych prze-

mysłu rolno-spożywczego.

Inwestycje średnie (5–10 mln USD) mają zaledwie 2,5% udział w portfelu

inwestycyjnym. Inwestycje małe lub bardzo małe o udziale 2,5% w nakładach

inwestycyjnych, jakkolwiek nieduże, posiadają szczególne znaczenie dla niektó-

rych branż typu mleczarstwo. Niewielki kapitał zagraniczny pozwala firmom

w wymienionej branży na nowoczesność produkcji i zwiększa ich konkurencyj-

ność na rynkach lokalnych. Inwestorzy zagraniczni zaangażowali kapitał nie tylko

w szczególnie rentowne segmenty mleczarstwa (sery, jogurty, lody) i większe

przedsięwzięcia, lecz także w małe mleczarnie, które dzięki nowoczesnym tech-

nologiom oraz sprawnemu zarządzaniu znajdują swoje miejsce na rynku.

Pod względem wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych pierwsze

miejsce zajmują inwestorzy z USA (ponad 1,1 mld USD). Drugą pozycję zajmują

Niemcy (943,7 mln USD), a w dalszej kolejności Holandia, Grecja, Szwajcaria,

Francja, Wielka Brytania i Włochy, przy zaangażowaniu odpowiednio od 728,9 mln

USD do 227,3 mln USD (tabela 2).

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle rolno-spożywczym przyczy-

niły się znacznie do zlikwidowania luki technologicznej dzielącej polski przemysł

spożywczy od przemysłów spożywczych Europy i USA. Koncentracja inwestorów

zagranicznych na najbardziej rentownych i dynamicznie rozwijających się branżach

tego przemysłu uwarunkowana jest z jednej strony chłonnością rynku, ugrunto-

waną pozycją rynkową produktów z wymienionych branż, jak również dobrymi

wynikami w eksporcie produktów m.in. branży owocowo-warzywnej, mięsnej czy

mleczarskiej. Świadczy o tym przykładowo udział Polski w produkcji światowej.

Zdecydowanie najwyższy udział posiada Polska w produkcji owoców mrożonych,

na które przypada ok. połowa produkcji światowej. Wysokim udziałem charaktery-

zuje się również produkcja konserw mięsnych, warzyw mrożonych i serów

6

.

Rozpatrując wpływ kapitału zagranicznego na konkurencyjność naszego prze-

mysłu rolno-spożywczego, podkreślić należy, że:

– wysoki poziom inwestowania w przemyśle spożywczym zmienił strukturę

i unowocześnił potencjał wytwórczy przemysłu, a także rozwinął jego ofertę

towarową,

– w każdej branży przemysłu spożywczego wyłoniła się grupa liderów, reprezen-

tujących wysoki standard techniczny i technologiczny, nie odbiegający od poziomu

najlepszych firm spożywczych w krajach rozwiniętych,

– efektem dużych inwestycji stał się rozwój sieci małych i średnich firm,

6

S. Urban, Rola przemysłu rolno-spożywczego w kształtowaniu jakości życia współczesnych

Polaków [w:] Rola agrobiznesu w kształtowaniu jakości życia, pod red. S. Urbana, Prace Naukowe

AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, nr 901.

Danuta Golik

46

– rozbudowano potencjał nowych dziedzin przetwórstwa wtórnego, szczególnie

produkcji przekąsek, deserów i napojów,

– zmodernizowano i rozbudowano zdolności komponowania i konfekcjono-

wania tradycyjnych przetworów, szczególnie mięsnych, mleczarskich, rybnych,

drobiarskich, owocowo-warzywnych, tłuszczów roślinnych, pieczywa, makaronów

oraz pasz dla zwierząt gospodarskich i domowych,

– efektem restrukturyzacji i modernizacji kupionych przez inwestorów zagra-

nicznych zakładów stały się nowe zasady organizacji i zarządzania, a wynikiem

redukcji zatrudnienia wzrost wydajności pracy,

– wraz z umocnieniem się pozycji inwestorów zagranicznych w krajowym

przemyśle spożywczym nastąpiło umocnienie ich związków z dużymi zagranicz-

Tabela 2. Siedziby prawne inwestorów i wartości dokonanych inwestycji – stan na koniec

2000 r. (w mln USD)

Państwo

Liczba inwestorów

Inwestycje

Zamierzenia

inwestycyjne

USA

Niemcy

Holandia

Grecja

Szwajcaria

Francja

Wielka Brytania

Włochy

Koncerny

międzynarodowe

Dania

Austria

Belgia

Finlandia

Południowa Afryka

Szwecja

Chorwacja

Norwegia

Hiszpania

Irlandia

Kanada

Lichtenstein

Cypr

Rosja

Razem

18

31

16

1

3

11

4

6

4

4

2

2

3

1

3

1

1

2

1

3

2

1

1

121

1143,1

943,7

728,9

500

356,7

240

233,9

227,3

198,7

77,7

65,2

54,2

41,4

25

20,8

19

13,8

7,9

7

6

5,5

4,1

2,6

4922,5

189

99,5

13,5

.

.

4

40

214,2

109,3

3

10

5

.

40

.

.

16

.

.

0,5

.

6,5

.

750,9

Źródło: jak do tabeli 1.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…

47

nymi sieciami handlowymi (hipermarketami), które w segmencie spożywczym

przechwytują coraz większą część rynku,

– realizowane przez inwestorów zagranicznych inwestycje w przemyśle

spożywczym nie pozostały bez wpływu na firmy krajowe, ich restrukturyzację

i modernizację,

– zwiększyła się tym samym konkurencja podmiotów krajowych i zagranicz-

nych na rynku, która wymusza procesy efektywnościowe, a zwłaszcza rozwijanie

nowych form zarządzania, handlu i marketingu,

– mimo wysokiego poziomu inwestowania w przemysł przetwórczy zagranicz-

nych inwestorów, mniejszy postęp osiągnięto w modernizacji wstępnego przetwór-

stwa produktów rolnych,

– w takich dziedzinach, jak: przemiał zbóż, produkcja cukru, wstępne prze-

twórstwo warzyw i owoców, przetwórstwo mleka, a także przetwórstwo odpadów,

szczególnie pochodzenia zwierzęcego, występują opóźnienia w dostosowywaniu

zakładów do weterynaryjnych i sanitarnych standardów Unii Europejskiej.

4. Wnioski

Do dalszego rozwoju inwestycji bezpośrednich w Polsce przyczynić się mogą

w konsekwencji następujące działania:

– stabilne i przyjazne przepisy prawne mające na celu wyeliminowanie wielu

przeszkód w prowadzeniu działalności gospodarczej,

– poprawa koniunktury gospodarczej kraju w ramach realizowanych progra-

mów gospodarczych służących dostosowaniu Polski do integracji europejskiej,

– stworzenie korzystnych warunków do rozwoju inwestycji zagranicznych

w sferze produkcyjnej,

– wspieranie inwestycji greenfield tworzących nowe miejsca pracy i przyczy-

niających się do rozwoju regionów – udział tych inwestycji wyniósł w 2001 r. 3%

wartości nowych inwestycji,

– przyciągnięcie kapitału zagranicznego do regionów słabo rozwiniętych, co

wymaga rozwoju infrastruktury, a także większej aktywności władz lokalnych,

– prowadzenie aktywnej polityki promocji Polski za granicą, działania w tej

mierze są niewystarczające, mimo istnienia Państwowej Agencji Inwestycji

Zagranicznych,

– zmiana wizerunku Polski poprzez zaprezentowanie Polski jako kraju otwar-

tego dla zagranicznych inwestorów, w którym obowiązują korzystne regulacje

systemowe, sprzyjające jego lokowaniu.

Ocena bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-

spożywczym wskazuje, że inwestycje te były konieczne z punktu widzenia stanu

i stopnia rozwoju naszego przemysłu spożywczego. Stanowiły one dodatkowy

Danuta Golik

48

strumień środków zwiększający dostosowanie naszego przemysłu do wymagań

Unii Europejskiej. Jakkolwiek inwestycje te nie zostały zrealizowane równo-

miernie (marginalnym zainteresowaniem inwestorów objęto przemysł winiarski,

przetwórstwo runa leśnego, dziczyzny, przemysł spirytusowy i gorzelniczy), zada-

niem podstawowym w tej dziedzinie jest zwiększenie zainteresowania inwestorów

w wymienionych branżach i zachęcenie ich do lokowania kapitału. Trzeba zwrócić

przy tym uwagę na dbałość o ochronę interesów krajowej bazy surowcowej, rynku

i budżetu państwa, której często brakowało przy sprzedaży zakładów inwestorom

zagranicznym. Równocześnie należy zapobiegać procesowi transferu zysków

za granicę przed opodatkowaniem, zwłaszcza w wysoko rentownych branżach

przemysłu, gdyż wpłynęłoby to niekorzystnie na polską gospodarkę. Wymaga to

skutecznej kontroli służb skarbowych, które w dalszym ciągu nie są odpowiednio

do tego przygotowane.

Literatura

Drożdż J., Kierunki i poziom inwestowania w przemyśle spożywczym, „Przemysł Spożyw-

czy” 2002, nr 5.

Garlińska G., Nie stracić szansy, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 18. Dodatek.

Makowiecki M., Koniunktura dla małych, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 20.

Olszewska B., Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce polskiej

w okresie transformacji [w:] Rozwój gospodarki polskiej i rosyjskiej. Stan i per-

spektywy, pod red. S. Kiełczewskiego i B. Olszewskiej, Prace Naukowe Akademii

Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 920, Wrocław 2002.

Pilarska C., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Korzyści i zagrożenia

w kontekście integracji Polski z Unią Europejską [w:] Proces dostosowania gospo-

darki polskiej do kryteriów członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, AE

w Krakowie, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Krakowie, Kraków–Tar-

nów 2000.

Urban S., Rola przemysłu rolno-spożywczego w kształtowaniu jakości życia współczesnych

Polaków [w:] Rola agrobiznesu w kształtowaniu jakości życia, pod red. S. Urbana,

Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, nr 901.

Zięba S., Miejsce i rola inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym,

„Przemysł Spożywczy” 2002, nr 1.

Foreign Direct Investment in Poland with Particular Emphasis

on the Competitiveness of Food Industry

This article addresses the issue of foreign direct investment in Poland with particular

emphasis on investments in the food industry. The author discusses the size and scope of

actual foreign direct investments in the food industry and the role of direct investment in

the growth of competitiveness of the Polish food industry.