279

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

Irena Socha

*

Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
Uniwersytet Śląski

CZYTELNIK JAKO INTERDYSCYPLINARNY PRZEDMIOT BADAŃ

W NAUCE O KSIĄŻCE, LITERATUROZNAWSTWIE, SOCJOLOGII

I PSYCHOLOGII – ODRĘBNOŚĆ CZY KOMPLEMENTARNOŚĆ?

[A READER AS INTERDISCIPLINARY OBJECT OF RESEARCH IN BOOK STUDIES,

LITERARY STUDIES, SOCIOLOGY AND PSYCHOLOGY

– DISTINCTIVENESS OR COMPLEMENTARITY?]

Abstrakt: Pocz

ą

wszy od XIX wieku w dyskusjach nad interdyscyplinarno

ś

ci

ą

problematyki humanistycznej, w tym

przypadku dotycz

ą

cej zagadnie

ń

czytelnictwa, przyjmowano cz

ęś

ciej stanowisko respektuj

ą

ce precyzyjny podział

granic pól badawczych mi

ę

dzy ró

ż

ne nauki – a tym samym odr

ę

bno

ść

ź

ródeł, narz

ę

dzi i metod, przy równocze-

snym wskazywaniu na po

ż

ytki poznawcze płyn

ą

ce z wzajemnej wymiany. Nowy „holistyczny” model interdyscy-

plinarno

ś

ci bada

ń

naukowych, upowszechniony zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku, zakładał współprac

ę

dys-

cyplin penetruj

ą

cych nie tylko wła

ś

ciwe ich specyfice „cz

ęś

ci”, lecz cało

ść

tego samego obszaru badawczego,

cho

ć

w sobie wła

ś

ciwym jego ustrukturyzowaniu, zgodnie z teori

ą

własnej dyscypliny. Konsekwencj

ą

było: b

ą

d

ź

kształtowanie metanauki, dziedziny „otwartej” – wielodyscyplinarnej, ku jakiej zmierzało czytelnictwo ju

ż

w latach

30. pod wpływem teorii socjologicznych; b

ą

d

ź

integracja metod, stosowanie swoistej meta-metody (np. analiza

semiotyczna, psychoanaliza) przy zachowaniu integralno

ś

ci własnej teorii. Dla interdyscyplinarno

ś

ci w pełni na-

ukowo owocnej wydaje si

ę

konieczny model zakładaj

ą

cy w równym stopniu otwarto

ść

, wolno

ść

nauk w przekra-

czaniu granic dyscyplin, kierunków czy metod, prawo ka

ż

dej z nich do podejmowania ró

ż

norodnych zagadnie

ń

i zapo

ż

yczania metody, przy zachowaniu odr

ę

bno

ś

ci podstaw teoretycznych i warsztatowych, ale równocze

ś

nie

zakładaj

ą

cy konieczno

ść

komplementarno

ś

ci bada

ń

, potrzeb

ę

ich wzajemnej konfrontacji, bezpo

ś

redniego

współdziałania w odkrywaniu ró

ż

norodno

ś

ci i wielowymiarowo

ś

ci, ale zarazem przecie

ż

jedno

ś

ci

ś

wiata.

CZYTELNIK – INTERDYSCYPLINARNO

ŚĆ

– LITERATUROZNAWSTWO – NAUKA O KSI

ĄŻ

CE – PSYCHOLOGIA

– SOCJOLOGIA

Abstract: Since 19

th

century, discussions on interdisciplinarity in humanities, and particularly on the issue of read-

ing practices, were frequently conduced from the point of view which respected a precise demarcation of investi-
gation fields proper to each scientific discipline involved and, thus, accepting the distinctiveness of sources, tools
and methods with, simultaneously, a stress put on cognitive benefits of mutual exchange. The new “holistic” re-
search model, propagated essentially in the second half of 19

th

century, supposed a cooperation between various

disciplines which, instead of penetrating only their own domain of interest, were meant to embrace the whole field

*

Prof. tytul. dr hab. IRENA SOCHA, Zakład Czytelnictwa Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej

Uniwersytetu Śląskiego; absolwentka filologii polskiej; tytuł naukowy profesora ze specjalnością bibliologia na podstawie
dorobku naukowego. Dwie najważniejsze publikacje: (2001) „Przykładne, użyteczne i zabawne”. O polskich książkach dla
młodego odbiorcy na Śląsku w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Katowice: Wydaw. UŚ, 175 s. (Prace Naukowe
UŚ nr 1927); (1990) Czasopisma dla młodzieży – literatura piękna – wychowanie literackie (1918–1939). Katowice: UŚ,
171 s. (Prace Naukowe UŚ, nr 1179). E-mail: [e-mail]

[Professor IRENA SOCHA, PhD; Chair of Studies on Reading Practices, Institute of Library and Information Science,

University of Silesia; MA in Polish Philology; degree of professor in bibliology awarded on the basis of scholarly output.
Two the most important publications: (2001) „Przykładne, użyteczne i zabawne”. O polskich książkach dla młodego
odbiorcy na Śląsku w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku [„Exemplary, Useful and Entertaining”. Polish Books for
Young Reader in Silesia in the Second Half of the 19

th

and in the Beginning of the 20

th

Centuries]. Katowice: Wydaw. UŚ,

175 s. (Prace Naukowe UŚ nr 1927); (1990) Czasopisma dla młodzieży – literatura piękna – wychowanie literackie (1918–
1939) [Journals for Youths – Fiction – Literary Education (1918–1939)]. Katowice: UŚ, 171 s. (Prace Naukowe UŚ,
nr 1179). E-mail: [e-mail]]

280

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

of scientific exploration, each of them relying upon its own inner structure and theoretical background. The conse-
quences of such a position were: either forming a meta-science, an open interdisciplinary scientific realm the re-
search on reading practices has been tending toward since the 30s of 20

th

century under the influence of socio-

logical theories, or integration of methods, using a specific meta-method (semiotic analysis, psychoanalysis and
others) without loosing the integrality of given discipline’s own theory. A fully productive scientific interdisciplinarity
seems to require a model which should suppose openness, freedom of trespassing borders between disciplines,
streams or methods, right to rise various issues and reciprocal borrowing of methods (with no harm to the inte-
grality of each discipline’s theoretical basis) and, at the same time, a necessary need for research complementar-
ity, confrontation, direct collaboration in discovering heterogeneity and, nonetheless, the unity of the world.

BOOK STUDIES – INTERDISCIPLINARITY – LITERARY STUDIES – PSYCHOLOGY – READER – SOCIOLOGY

*

* *

Problem interdyscyplinarności należy do grupy najważniejszych kwestii współczesnej nauki. Jego zgodne

z tematem, rzetelne przedstawienie wymagałoby obszernej i wnikliwej analizy licznych przykładów realizacji

badawczych. W tych ramach możliwe jest raczej poprzestanie na poziomie konstatacji ogólnych, zakomuniko-

wanie problematyki i podanie propozycji odnośnie do dalszych analiz.

Czytelnik i jego zachowania, procesy odbioru tekstu pisanego, są od dawna obiektem badań wielu nauk,

zwłaszcza psychologii, socjologii, literaturoznawstwa i nauki o książce. W pewnym sensie można mówić o toż-

samości obiektu badań, a więc czytelnika pojmowanego jako jednostka lub grupa (publiczność) uprawiająca

lekturę. Nauki te jednak zasadniczo różnią się pod względem sposobu charakteryzowania tego obiektu oraz, co

oczywiste, stosowanych metod, źródeł i narzędzi. Między innymi już w latach 70., gdy rozwijały się na większą

skalę badania interdyscyplinarne, związkom literaturoznawstwa z nauką o książce w zakresie problematyki od-

bioru obszerne studium poświęcił Krzysztof Migoń [1971], a koneksjom socjologii i estetyki W. Kalinowski

[1977].

Dotychczasowe, mające już ponad stuletnią historię badania nad czytelnikiem i czytelnictwem dobrze ilu-

strują zarówno pułapki, jak i jeszcze nie spożytkowane, potencjalne możliwości badań interdyscyplinarnych.

Dosyć długo rozwojowi nauk towarzyszyło przekonanie, że tam gdzie obszar badań jest pokrewny czy styczny,

poszczególne dyscypliny zajmować się winny odrębnymi jego „częściami”. Prowadziło to do dzielenia badanej

rzeczywistości między różne dziedziny wiedzy wyznaczające swój „stan posiadania” i konsekwentnie go bronią-

ce. Taki model pozornej interdyscyplinarności uwidaczniał się w badaniach czytelnika i czytelnictwa zwłaszcza

na pograniczach literaturoznawstwa i nauki o książce, a także nauki o książce i socjologii, stając się powodem

wielu teoretycznych i metodologicznych niejasności.

Znalazło to wyraz w dylematach bibliologii lat międzywojennych, gdy istotna stała się kwestia: czy włączyć

w obszar tej dyscypliny całą rozległą problematykę czytelnictwa, a więc procesy natury psychicznej, psychoso-

matycznej, wychowawczej, społecznej, estetycznej badane przecież przez rozmaite nauki (zwłaszcza przez psy-

chologię, pedagogikę i socjologię), a tym samym pozwolić na teoretyczny i metodologiczny eklektyzm, czy w o-

góle ją wykluczyć. W pewnej mierze był to dylemat pokrewny innemu, częściej formułowanemu bezpośrednio –

czy treść książki i jej oddziaływanie mieści się w obszarze badań bibliologicznych, czy też obiektem badań jest

książka jedynie jako edycja, a nie książka jako dzieło (tekst) [Socha 2009; Vrtel-Wierczyński 1951, s. 137, 171

i n.].

Jak wiadomo, za wykluczeniem analizy treści opowiadali się w latach 30. m.in. Mieczysław Rulikowski

[Rulikowski 1935; Vrtel-Wierczyński 1951, s. 141] oraz Aleksander Birkenmajer. Rulikowski nie wykluczał

281

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

jednak potrzeby badań w zakresie bibliopsychologii i bibliosocjologii – ale pomijających wpływ treści, skupiają-

cych się jedynie na wpływie książki w kulturze. Z kolei Birkenmajer uznawał bibliologię za dyscyplinę odrębną

od bibliotekoznawstwa, której głównym obiektem badań jest książka w swojej rzeczywistości materialnej. Po

wojnie w klimacie ideologicznym roku 1950 dowartościowywał – w ramach bibliologii socjologicznej jako pod-

dyscypliny – społeczną, ideową rolę książki i bibliotek („książka i biblioteka jako czynniki kształtujące ideolo-

gię i kulturę”) [Birkenmajer 1975, s. 72–73]. Problematykę odbioru i wpływu książki ograniczał do tych tylko

aspektów, które z tak pojętego zakresu logicznie wynikały, a więc do zagadnienia dziejów księgozbiorów oraz

kolekcjonerstwa i bibliofilstwa jako wyrazu wpływu estetycznego książki, pośrednio definiując czytelnika

w jego głównej funkcji gromadzenia książek (nie tylko ze względu na ich tematykę, ale także ze względu na ich

cechy estetyczno-formalne) [Migoń 1979, s. 84–85; Kubów 1983, s. 189–205].

W największej mierze do ukształtowania socjologicznie zorientowanej charakterystyki czytelnika przyczy-

niły się w XX-leciu koncepcje Stanisława Orsiniego-Rosenberga, Pawła Rybickiego, Kazimierza Dobrowolskie-

go, Jana Muszkowskiego, twórców tzw. socjologii książki. Na ogół badania tych aspektów lokowali jednak

w obszarze socjologii jako nauki.

Kazimierz Dobrowolski pojmował bibliologię jako zogniskowaną wokół książki metanaukę otwartą na wie-

le dyscyplin i różne zagadnienia, w tym socjologiczne [Vrtel-Wierczyński 1951, s. 149]. Rolę czytelnika w re-

cepcji książki precyzował jednak głównie w kategoriach bibliologicznych (rola środowiska w wytwórczości

książki, nadawaniu jej kształtu edytorskiego oraz „kontakt z czytelnikiem na płaszczyźnie zewnętrznych cech

książki”, „konsumpcja książki w świetle wysokości nakładów i treści”), stojąc na stanowisku integralności ba-

dań księgoznawczych nie obarczonych odrębnymi metodologicznie zagadnieniami [Vrtel-Wierczyński 1951,

s. 151].

Również Jan Muszkowski uznawał w połowie lat 30. tzw. „socjologię książki”, i wysoko przez niego cenio-

ne jej badania, za dyscyplinę odmienną, choć ściśle spokrewnioną i przydatną, to lokowaną na gruncie nauk spo-

łecznych, socjologii, a nie bibliologii badającej głównie dzieje książki [Muszkowski 1951, s. 90, 93; Głombiow-

ski 1972, s. 162, 163, 167]. Socjologii jako nauce przyznawał więc w tym wypadku rolę pomocniczą dla doko-

nania charakterystyki czytelnika [Muszkowski 1972, s. 106–110; Muszkowski 1951, s. 93, 90]. Pole obserwacji

i narzędzia bibliologii jako nauki badającej życie książki sięgają jedynie do momentu (etapu), gdy różnymi dro-

gami trafia ona do rąk czytelnika. Dalszymi etapami procesu konsumpcji zajmuje się według Muszkowskiego

psychologia (sferą myśli odbiorcy) oraz historia (jego czynem), a także socjologia literatury (publicznością, ty-

pami czytelników) [Muszkowski 1951a, s. 398–399, 403]. Polem właściwym socjologii (książki) są zachowania

ludzi związane z książką, a więc rozmaite zbiorowości tworzące różne rodzaje społecznych więzi ze względu na

stosunek do książki. Nauka o książce bada przemiany książki w dziejach, gdy socjologia (książki) analizując

stosunki łączące wytwórców książki i jej publiczność wyjaśnia społeczne uwarunkowania tych przemian [Głom-

biowski 1972, s. 162, 163, 167].

Znaczna grupa badaczy uznawała więc za konieczny podział wielodyscyplinarnych z natury zagadnień czy-

telnictwa między różne nauki, z których każda penetruje swoje poletko, ale wyniki tych badań są przydatne dla

rozwoju pola własnego, w tym wypadku dla bibliologii.

Za badaniem w obszarze bibliologii procesów lektury w szerokim zakresie, z uwzględnieniem treści książki,

opowiadali się m. in. Kazimierz Piekarski, Adam Łysakowski [Migoń 2002, s. 43–52] i Stefan Vrtel-

Wierczyński. Ten ostatni w swojej teorii lokował działania czytelnika w dwu różnych obszarach: zbieractwo

282

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

książek i bibliofilstwo włączał w problematykę gromadzenia, zaś zagadnienia konsumpcji książki umiejscowił

w trzech poddziałach bibliologii: czytelnictwo, socjologia książki i psychologia bibliologiczna [Vrtel-

Wierczyński 1951, s. 206–207, 210–211, tamże o Piekarskim: s. 151–152].

Pojęcie społecznych funkcji lektury, realizujących się poprzez jej treść uchylało drzwi dla „niebibliologicz-

nego” języka opisu rodem z innych nauk – socjologii, psychologii i literaturoznawstwa. Jednak zagadnienia

„graniczne” postrzegano głównie z perspektywy obiegu książki, jej społecznego życia, stąd dominująca w teo-

riach bibliologicznych grupotwórcza funkcja książki oraz rola kręgów czytelniczych. Czytelnik w ujęciu biblio-

logicznym charakteryzowany był więc przede wszystkim z punktu widzenia zachowań podejmowanych wobec

ś

wiata książek jako ich kolekcjoner i twórca księgozbiorów. Równocześnie lokowanie przez wielu badaczy za-

gadnień socjologii książki – tak istotnych dla poznania społecznych funkcji książki – poza obrębem nauki

o książce, sprzyjało gruntowaniu się przekonania o bibliologii jako dyscyplinie „otwartej”.

Włączenie całej złożonej i wielodyscyplinarnej problematyki czytelnictwa w obszar bibliologii (biblioteko-

znawstwa) – w pełni akceptowała opcja bibliotekoznawcza, dla której socjologiczne badania czytelnika były

szczególnie przydatne, a zarazem dla niej samej jako nauki stosowanej problem teoretycznej i terminologicznej

spójności takiej definicji z bibliologią był drugorzędny. Największa instytucja i zarazem szkoła badawcza, tzw.

warszawska, działająca pod kierunkiem Heleny Radlińskiej na Wolnej Wszechnicy Polskiej uczyniła podstawą

swoich koncepcji eklektyzm kierunków, wielokierunkowość inspiracji. Choć wyraźnie dominowały prace o na-

chyleniu socjo-pedagogicznym, podejmowano również zagadnienia przynależące ze swej natury do psychologii,

bibliotekoznawstwa, historii książki i bibliotek [Lepalczyk 1974]. Stanowisko takie uzasadnione było ówcze-

snymi potrzebami społecznymi, wypływało z wizji nauki w służbie nie tylko poznania, ale i praktyki. Postawiło

jednak kształtującą się dyscyplinę przed nowymi problemami natury teoretycznej i terminologicznej, uwyraźnia-

jąc odrębność metod i celów opcji bibliotekoznawczej i bibliologicznej.

Puentując międzywojenne dyskusje metodologiczne dotyczące zagadnień odbioru i funkcji książki, a więc

czytelnictwa można określić je jako niekonsekwentne: z jednej strony wskazywano na odrębność tych zagadnień

wobec zakresu problemów wyznaczanych przez teorię dyscypliny, z drugiej wyrażano zgodę na metodologiczny

eklektyzm, co najwyraźniej uwidaczniało się w tym, że psychospołeczne cechy czytelnika przyjmowano jako

dystynktywne także dla jego charakterystyki bibliologicznej. Pamiętać jednak trzeba, że niekonsekwencja ta była

konsekwencją wieloprzedmiotowości i rozwoju nauki o książce, polaryzowania się zagadnień księgoznawczych

i bibliotekoznawczych, historycznych i stosowanych oraz odpowiadających im odrębnych metod.

Istotny wpływ na pojmowanie badań interdyscyplinarnych miały uwarunkowania społeczne. Socjologiczno-

pedagogiczne ujęcia szkoły warszawskiej oraz rozwój polskiej pedagogiki bibliotecznej w XX-leciu były – po-

dobnie jak badania podejmowane w drugiej połowie lat 40. i w latach 50 w czasach PRL-u – warunkowane po-

trzebami polityki kulturalnej: integrowania narodu, upowszechnienia kultury, wyrównywania różnic społecz-

nych.

Punktem wyjścia dla koncepcji badań powojennych, zwłaszcza do końca lat 50., stała się publikacja Anieli

Mikuckiej Przedmiot, zakres i metody badań nad czytelnictwem wydana w ostatnim roku przed wybuchem woj-

ny. Publikacja Mikuckiej i jej szeroka recepcja rozstrzygnęła w pewnej mierze dyskutowane wcześniej przez

teoretyków nauki o książce dylematy: czy badania czytelnictwa stanowią odrębną multidyscyplinarną dziedzinę

wiedzy, a w jakim zakresie przynależą do bibliologii; czy treść książki mieści się w zakresie jej charakterystyki

bibliologicznej; czy funkcje książki opisywane przez bibliologię warunkowane są jedynie jej kształtem edytor-

283

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

skim i organizacją jej instytucjonalnego obiegu, czy też cechami czytelnika. Generalizując, czy przedmiotem

badań ma być przede wszystkim książka, a czytelnik w takim tylko zakresie, w jakim wyjaśnia jej życie, a więc

jako czytelnik wpisany w książkę i jej obieg, czy też chodzi o czytelnika jako autonomiczną kategorię antropo-

logiczną, warunkowanego przede wszystkim środowiskiem społecznym, a więc realnego, badanego narzędziami

empirii. Zwłaszcza psychologicznymi (obserwacją, eksperymentem, testem) oraz socjologicznymi (statystyką,

ankietą, wywiadem, opisem). Wśród źródeł wymienia autorka także badanie dokumentacji bibliotecznej oraz

dokumenty biograficzne i literaturę piękną [Mikucka 1938, s. 22–27].

Mikucka syntetyzując zorientowane przede wszystkim socjologicznie badania szkoły warszawskiej, a także

dorobek XIX-wiecznej i międzywojennej pedagogiki bibliotecznej oraz światowe koncepcje Rubakina

i Hofmanna, podstawą swojej koncepcji uczyniła wielodyscyplinarne badania empiryczne. Czytelnictwo poj-

mowała jako odrębną wieloaspektową dyscyplinę o istotnym znaczeniu praktycznym, badającą świat czytelni-

ków, warunkowanych w swoich zachowaniach wieloma bodźcami natury psychologicznej, literackiej, społecz-

nej [Mikucka 1938, s. 3; Franke 1978, s. 168–169], świat książek i formy pracy bibliotecznej.

Związek czytelnictwa z księgoznawstwem dostrzegała Mikucka tam, gdzie chodzi o wiedzę o stronie ze-

wnętrznej książki, np. o zagadnienia z dziedziny drukarskiej, z techniki ilustracyjnej itd. a więc o czynniki mają-

ce duże znaczenie w odniesieniu do czytelnika. Różnicę w podejściu do badania czytelnika na gruncie czytelnic-

twa jako autonomicznej dyscypliny, a na gruncie bibliologii oraz nauki o literaturze upatrywała tylko w tym, że

wiadomości są (...) brane z punktu widzenia czytelnika, rozważane nie same w sobie, ale w związku z jego prze-

ż

yciami, z biblioteką, środowiskiem itd. [Mikucka 1938, s. 13].

W zakres czytelnictwa jako nauki włączała Mikucka również ogólną wiedzę o bibliotece należącą do biblio-

tekoznawstwa, która:

wyjaśnia z jednej strony stosunek czytelnika do książki, a z drugiej [...] dotyczy form i metod pracy, które
czytelnictwo, opierając się na wynikach swych badań, stwarza, aby udoskonalić sposoby udostępniania ksią-
ż

ek ludziom. [...]. [Głównym przedmiotem badań był] czytelnik, jako pewna organizacja psychiczna, przeja-

wiająca się w jego stosunku do piśmiennictwa, a badania czytelnictwa miały zajmować się wzajemną zależ-
nością, zachodzącą między książką i czytelnikiem, uwzględniając szereg czynników ubocznych, warunkują-
cych powstanie i obieg książki, a także kształtowanie się i rozwój psychiki czytelnika [...] [Mikucka 1938,
s. 14–15].

Koncepcja Mikuckiej zamykająca teoretyczny dorobek przedwojennej myśli o czytelniku i czytaniu – wa-

runkowana doświadczeniami i potrzebami bibliotekarstwa jako dziedziny stosowanej – ostatecznie więc wyklu-

czyła możliwość wystarczającego badania czytelnika na gruncie nauki o książce. Był on głównym przedmiotem

badań nowej meta-dyscypliny: czytelnictwa, dla której bibliologia była jedną z nauk pomocniczych. Książka zaś

stawała się obiektem badań jako bodziec lekturowych zachowań czytelnika, zaś biblioteki, wypożyczalnie, księ-

garnie jako instytucje „zaopatrywania w książkę” i warsztat doświadczeń metodycznych oraz jako ośrodki badań

czytelnictwa (zwłaszcza biblioteki) [Mikucka 1948; Fleszarowa 1948, s. 92–93; Porwit 1948, s. 51–53].

Podobnie jak w latach 30. była to więc „globalna” charakterystyka czytelnika we wszystkich aspektach

określających proces lektury. Poświęcona badaniom czytelnictwa Krajowa Konferencja Bibliotekarska w roku

1958, a więc już po Październiku, w klimacie politycznej odwilży, przyniosła zbiór referatów i wypowiedzi dys-

kusyjnych, które – choć istotnie wzbogaciły problematykę badawczą o nowe zagadnienia – utrwaliły tę nie stwa-

rzającą metodologicznych kłopotów drogę ku interdyscyplinarności, jaką okazało się integrowanie zagadnień

i metod przynależących wcześniej do różnych dyscyplin, w ramach dyscypliny otwartej, swoistej metanauki,

której podstawą integralności jest nie teoria i metody, ale sam wspólny obiekt badań. Ciągle poszerzano listę

284

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

dostrzeganych aspektów, włączanych w zakres pola badań, głównie natury społecznej. Podobnie poszerzano

listę metod czerpanych z nauk społecznych. Brak było jakiegoś wspólnego mianownika. W pewnej mierze

wspólne były pragmatyczne cele badawcze, czyli stosowany, „terenowy” charakter badań. Na tak rozległym

obszarze nie było możliwe stworzenie jednorodnej definicji czytelnika, ani tym bardziej spójnej teorii czytelnic-

twa [Socha 2010].

Dopiero w drugiej połowie XX wieku toruje sobie drogę nowy „holistyczny” model interdyscyplinarności

badań naukowych, ugruntowany na przekonaniu o konieczności współpracy dyscyplin zachowujących swoją

teoretyczną tożsamość, ale penetrujących nie tylko wydzielone, właściwe ich specyfice „części”, lecz całość tego

samego obszaru badawczego w sobie właściwym jego ustrukturyzowaniu, zgodnie z teorią i metodami własnej

dyscypliny. Takim wspólnym przedmiotem czy obszarem badań stały się dla większości dyscyplin humani-

stycznych zagadnienia odbioru, a więc czytania i czytelnika.

Uogólniając dominujący aspekt badań, można powiedzieć, że nauka o literaturze skupiała uwagę na proce-

sie konkretyzacji tekstu i jego stylach odbioru ustabilizowanych kulturowo, a ponadto sięgając do warsztatu me-

tod socjologicznych badała społeczne obiegi tekstów i życie literackie. Przyjmowała nową koncepcję zarówno

dzieła i procesu odbioru – dzieła „otwartego” współkonstytuowanego przez „aktywność interpretacyjną tych,

którzy je odbierają”, jak też nową definicję przedmiotu badań, którym jest nie dzieło samo, lecz „całość powsta-

ła każdorazowo w wyniku zderzenia dzieła ze stereotypem odbioru charakteryzującym daną epokę i środowi-

sko” [Sławiński 1971, s. 40–42]. Opisywany przez nią czytelnik o d b i e r a (r e c y p u j e ), czyli podejmuje este-

tyczno-etyczną interpretację i waloryzację tekstu, autora czy kierunku estetycznego (zbioru tekstów), kierując się

zarówno własną kompetencją kulturowo-literacką, jak i dyrektywami wynikającymi z uwarunkowań społeczno-

kulturowych, kierujących jego myśleniem i zachowaniem jako odbiorcy.

Socjologię interesowały społecznie uwarunkowane i utrwalone grupowe zachowania odbiorcze, a więc „spo-

łeczne stereotypy odbioru” [Kalinowski 1977, s. 211]. Na pograniczu z naukami o kulturze poszukiwała zasad

porządkowania i hierarchizowania dóbr kultury, zasad znajdujących odbicie w mentalności ludzi (stylach życia

i orientacjach życiowych). Czytelnik więc p o d e j m u j e o k r e ś l o n e z a c h o w a n i a i p e ł n i r o l e s p o -

ł e c z n e , w związku z tekstami i książkami (faktami literackimi i faktami edytorskimi) wyrażające jego uczest-

nictwo w kulturze.

Psychologia badała percepcję wzrokową i jej psychofizjologiczne podłoże oraz towarzyszące czytaniu wła-

ś

ciwości i procesy psychiczne. Na pograniczu z literaturoznawstwem i estetyką badała przeżycia i emocje este-

tyczne. Istotą charakterystyki czytelnika było więc to, że c z y t a ( p e r c y p u j e ) .

W nauce o książce czytelnik w y b i e r a , tworząc, a tym samym waloryzując kanony czytelnicze oraz zwią-

zane z nimi wzory zachowań odbiorczych, nadając im różne funkcje kulturowe [Socha 2009]. Bibliologia zmie-

rzała do odtworzenia funkcjonujących społecznie repertuarów edytorskich i czytelniczych oraz ich funkcji. Się-

gając do metod socjologii i do teorii badań kultury odtwarzała społeczne obiegi książki oraz kulturowe wzory

lektury. Nadal jednak poszukiwała konsekwentnej teorii czytelnika, zgadzając się na współistnienie różnych

opcji – mówiąc najogólniej: integralnej wizji czytelnika, ściśle włączonej w teorię księgoznawczą, wyrażonej

w jej języku (Karol Głombiowski) oraz koncepcji interdyscyplinarnych, otwartych, rozwijanych na pograniczu

księgoznawstwa, literaturoznawstwa, antropologii kultury oraz socjologii (Janusz Dunin, Janusz Ankudowicz,

Janusz Kostecki) [Socha 2009]. Dla K. Głombiowskiego:

285

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

[...] przyjmując koncepcję socjo-kulturową jako dyrektywę metodologiczną badania zjawisk książki, pozba-
wiamy ją pozycji pierwszoplanowej i usuwamy w cień spraw, które posiadają większe znaczenie dla historii
społecznej, dla historii kultury. [...] Opis zorientowany na strukturalne właściwości książki i jej funkcję
w procesie komunikacyjnym jest zabiegiem podstawowym w nauce o książce. [...] Czytelnictwo należy do
dziedziny nauki o książce [...] w tych granicach, w jakich książkowa realizacja dzieła piśmienniczego uczest-
niczy w procesie odbioru. Opisujemy zaś czytelnictwo przede wszystkim z uwagi na jego miejsce w procesie
komunikacyjnym książki [Głombiowski 1981, s. 3–16].

Na ogół wychodząc od własnej teorii i metod, formułując autonomiczny problem badawczy, nauki te korzy-

stały z metodologicznego dorobku głównych nurtów filozoficzno-metodologicznych humanistyki. Można za-

uważyć wzajemne wpływy, przenikanie definicji i pojęć, a także koncepcji. Fundamentem inspiracji stają się

funkcjonujące we wszystkich naukach humanistycznych teorie odbioru (lub ich elementy): Romana Ingardena,

Edwarda Balcerzana, Stefana Żółkiewskiego, Janusza Lalewicza, Janusza Sławińskiego, Janusza Dunina, An-

drzeja Nowickiego, Jerzego Ziomka, Antoniny Kłoskowskiej, Teodora Zbierskiego, Janusza Ankudowicza, Sta-

nisława Lema, Janusza Kosteckiego. Te same kategorie: obieg – literatury, książki; funkcje; publiczność; sytu-

acja komunikacyjna; komunikacja czytelnicza, kultura książki, kultura literacka, funkcjonują równolegle na róż-

nych polach badań, w różnych dyscyplinach zajmujących się zagadnieniami odbioru.

To metodologiczne zbliżenie obrazuje w pewnej mierze nową tendencję badań interdyscyplinarnych, któ-

rych podstawą staje się przekraczania nie – jak poprzednio – odrębnych wcześniej pól badawczych (problematy-

ki), ale adaptowanie czy nawet coraz głębsze upodabnianie metody. Wpływ na to miały niewątpliwie takie kie-

runki metodologiczne, jak strukturalizm, kognitywizm i semiotyka, ale także hermeneutyka jako metoda – które

skłoniły nauki humanistyczne do nie poprzestawania (jak w pozytywizmie) na opisywaniu prawdy obiektywnej

czy fenomenu, na badaniu określonego faktu czy procesu, lecz do poszukiwania przede wszystkim z nich wyni-

kającego sensu, modelu świata, sposobów myślenia – mentalności ludzi danej epoki, a więc do odkrywania zna-

ku i znaczenia, sensu i funkcji [Kalinowski 1977, s. 209, 219]. Sprzyjał temu rozwój nauk o kulturze poszukują-

cych jej „semiotycznego kryterium”, upowszechnienie w naukach humanistycznych kategorii antropologii kultu-

ry, powstawanie nowych dyscyplin na pograniczach, takich jak socjologia kultury, socjologia książki czy socjo-

logia literatury. Powszechne stało się więc stosowanie równocześnie metod i narzędzi kilku pokrewnych nauk

badających ten sam przedmiot. Sprzyjało to wzbogaceniu i komplementarności wiedzy. Tym bardziej, że im-

plementacja kategorii kulturoznawczych i socjologicznych stała się na gruncie większości nauk humanistycz-

nych procesem powszechnym. Model uprawiania badań interdyscyplinarnych ugruntowany był więc już nie tyl-

ko na wspólnym, interesującym te nauki obszarze zagadnień, ale na zbliżeniu lub nawet integrowaniu metody,

wypracowywaniu swoistej meta-metody.

W odniesieniu do badań nad odbiorem (czytaniem) ten kierunek inspiracji powodował, że we wszystkich

niemal naukach humanistycznych badających różne aspekty tego procesu uwaga badaczy skupiała się nie na

fenomenach lektury, nie na jej jednostkowych, a tym samym aksjologicznych i estetycznych wyznacznikach,

lecz na „czytelniku modelowym” określanym przez kulturowo-społeczne uwarunkowania. Dlatego też kategorią

najczęściej opisywaną była ”publiczność”. Nurt odmienny, skupiony na indywidualnych fenomenach lektury

poświadczanych dokumentami biograficznymi, świadectwami osobowymi, istniał raczej na marginesie. Na

gruncie bibliologii tym torem szedł Stanisław Siekierski, którego zasługą było obrazowanie indywidualnych

fenomenów lektury Polaków na przełomie XIX i XX wieku na podstawie pamiętników, co sprzyjało uwydatnie-

niu czynników aksjologicznych. Jednak poprzez odniesienia do określonych sytuacji społeczno-kulturowych,

uniwersalizował zachowania odbiorcze, formułował modele zachowań [Siekierski 2000].

286

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

Tendencji do tworzenia metody integralnej, multidyscyplinarnej, sprzyjało również uprawomocnienie her-

meneutyki jako metody badań. Dobrze uwidacznia się to – choć oczywiście w pewnym tylko zakresie – na polu

problemów stycznych humanistyki z naukami przyrodniczymi. Np. kariera psychoanalizy spowodowała rozluź-

nienie metodologicznych rygorów psychologii jako nauki laboratoryjnej, empirycznej, które w końcu XIX wieku

nadał jej m. in. Wilhelm Wundt. Narzędzia psychoanalizy jako metody w znacznej mierze dyskursywnej i spe-

kulatywnej zostały przyswojone przez literaturoznawców, gdzie zaczęły wieść własne życie, stając się w pewnej

mierze drogą wejścia na wyraźnie dotychczas „strzeżone” pola nauk empirycznych. W odniesieniu do zagadnień

odbioru uprawiano więc tam hermeneutykę sięgającą do narzędzi psychoanalizy, zaś na gruncie nauk przyrodni-

czych psychologią empiryczną, metodami precyzyjnych testów i pomiarów. Między tymi badaniami – pozornie

zajmującymi się tym samym obszarem zagadnień – brak było komunikacji, wzajemności. Jednym z przykładów

tej dychotomii są prace nad odbiorem dzieła (literatury, sztuki) przez dzieci, gdzie z( jednej strony znajdujemy

ciekawe i inspirujące hermeneutyczne modele literaturoznawców (zwłaszcza liczne prace Alicji Baluch, Joanny

Papuzińskiej, Grzegorza Leszczyńskiego poświęcone obcowaniu dziecka z lekturą), z drugiej zaś – nierzadko

przez nich w ogóle nie brane pod uwagę – gruntowne badania psychologii rozwojowej i pedagogiki, nad percep-

cją pisma, nauką czytania, rozwojem wyobraźni i myślenia twórczego (np. badania Krystyny Sochackiej, Reginy

Pawłowskiej, Marii Bogdanowicz, Ewy Guttmejer, Janiny Bałachowicz, Bożydara Kaczmarka, Idy Kurcz, Alicji

Maurer). Wyjaśnienia te współistnieją bardzo często obok siebie, nie składając się na obraz całości.

Sformułowane tutaj spostrzeżenia mają, jak założono na wstępie, charakter ogólny. Wymagałyby jeszcze

potwierdzenia i ugruntowania na materiale innym niż księgoznawcze koncepcje czytelnika i jego zachowań

rozważane w relacji do prac badawczych z dyscyplin pokrewnych.

Konkludując jednak najogólniej: począwszy od XIX wieku i w XX-leciu międzywojennym w dyskusjach

nad interdyscyplinarnością problematyki humanistycznej, w tym wypadku dotyczącej zagadnień czytelnictwa,

przyjmowano częściej stanowisko respektujące precyzyjny podział granic pól badawczych między różne nauki –

a tym samym odrębność źródeł, narzędzi i metod, przy równoczesnym wskazywaniu na pożytki poznawcze pły-

nące z wzajemnej wymiany. Nowy „holistyczny” model interdyscyplinarności badań naukowych, upowszech-

niony zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku, zakładał współpracę dyscyplin penetrujących nie tylko właściwe

ich specyfice „części” lecz „całość” tego samego obszaru badawczego, choć w sobie właściwym jego ustruktu-

ryzowaniu, zgodnie z teorią i metodami własnej dyscypliny. Takim wspólnym przedmiotem badań stały się dla

większości dyscyplin humanistycznych zagadnienia odbioru, a więc czytania i czytelnika.

Konsekwencją zgody na interdyscyplinarną otwartość i wolność wyboru problemu było: bądź kształtowanie

metanauki, dziedziny „otwartej” – wielodyscyplinarnej, ku jakiej zmierzało czytelnictwo już w latach 30. pod

wpływem teorii socjologicznych; bądź integracja metod, stosowanie swoistej meta-metody (np. analiza semio-

tyczna, psychoanaliza) przy zachowaniu integralności własnej teorii. I pierwsza, i druga tendencja niosła pożyt-

ki, ale i niebezpieczeństwa ograniczenia bądź samego obiektu badań, bądź jego interpretacji.

Dla interdyscyplinarności w pełni naukowo owocnej wydaje się więc konieczny krok następny: model za-

kładający w równym stopniu otwartość, wolność nauk w przekraczaniu granic dyscyplin kierunków czy metod,

prawo każdej z nich do podejmowania różnorodnych zagadnień i zapożyczania metody, przy zachowaniu odręb-

ności podstaw teoretycznych i warsztatowych, ale równocześnie zakładający konieczność komplementarności

badań, potrzebę ich wzajemnej konfrontacji, bezpośredniego współdziałania w odkrywaniu różnorodności i wie-

lowymiarowości ale zarazem przecież jedności świata. Konfrontacja towarzysząca metodologicznej integracji

287

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

stanowi bardziej niż kiedyś niezbędny warunek naukowej poprawności dający możliwość weryfikowania obiek-

tywizmu wyników i wniosków.

Na potrzebę interdyscyplinarności w odniesieniu do zagadnień odbioru (tekstu literackiego, sztuki, książki)

i uczestnictwa w kulturze – wskazywano, jak wiadomo, od dawna [Kalinowski 1977, s. 203; Głombiowski 1981,

s. 8]. Jednak w kulturze współczesnej postulat ten nabiera nowych uzasadnień. Czytanie bowiem dokonuje się

w kontekście innych środków i dróg komunikowania społecznego, które nigdy wcześniej w takim stopniu nie

wpływały na samo funkcjonowanie i sposób użytkowania pisma, a w konsekwencji na przeobrażenia mentalno-

ś

ci odbiorców. Istnieją znane kulturowe diagnozy takich przeobrażeń i ich społecznych skutków, znamiennych

dla wcześniejszych epok komunikowania: oralnego a potem werbalnego – za pośrednictwem pisma i dokumentu

[Ong 1992; Eisenstein 2004]. Epoka obecna, odbioru totalnego (metareading) [Kużma 2006, s. 47–64] – funk-

cjonowania pisma (tekstu) w kontekście przekazów medialnych, organizujących w pierwszym rzędzie masową

wyobraźnię, nie ma jeszcze takich diagnoz, nie wiemy w istocie jak filtry medialno-sieciowe w zderzeniu z tek-

stem wpływają na wyobraźnię, style życia, orientację życiową, mentalność [Lem 1968]. Wiadomo jedynie, że

trafne do połowy XX stulecia definiowanie struktury książki jako dialogicznej, a struktury mediów jako mono-

logicznej straciło w znacznej mierze sens w perspektywie rozwoju tzw. neotelewizji czy interaktywnej komuni-

kacji sieciowej [Rüegg 1965]. Czytanie i recepcja, zwłaszcza młodego pokolenia, jest dzisiaj czymś zupełnie

innym niż jeszcze pół czy nawet ćwierć wieku wcześniej, gdy książka stanowiła podstawę wychowania i eduka-

cji, a kontekst mediów nie był tak „gorący” (znaczenie medialnego kontekstu i różnych w relacji do niego funk-

cji książki dostrzegała już Radlińska: „Książka jest powołana do przezwyciężania zła, które niesie bierne pod-

dawanie się oddziaływaniu prasy, radia, kina” [cyt. za: Kalinowski 1977, s. 205]). Próby opisu tej nowej rze-

czywistości podejmują i pedagodzy, i kulturoznawcy [Miczka 2002; Miczka red. 2007; Melosik, Szkudlarek

2009; Juszczyk, Polewczyk 2007]. Jednak bez wielodyscyplinarnej współpracy nauka nie jest w stanie udzielić

wyjaśnień wyczerpujących i kompletnych, a także przydatnych społecznie.

Oczywiście, pojawia się tutaj problem następny: na ile ta komplementarność i swoista „konfrontacja” są

możliwe przy odmienności teorii, źródeł i metod, a więc różnych języków opisu. Te kwestie muszą być roz-

strzygane bezpośrednio już na poziomie badań stosowanych. Komplikowanie się obrazu świata, jako – mówiąc

najogólniej – wielowarstwowego i wielowymiarowego, jaki przyniosła i rzeczywistość, i nauka współczesna,

niewątpliwie zmusza jednak nauki do pójścia tą drogą, jeśli nie chcą poprzestać na prawdach jednowymiaro-

wych, a więc pozornych, lecz pragną zbliżać się do wyjaśnień prawdziwych, a więc kompletnych. Konieczna

jest więc obecnie interdyscyplinarność zakładająca współdziałanie i wymianę, komplementarność i konfrontację,

a co za tym idzie, potrzebna jest nowa koncepcja i nowa organizacja badań naukowych, a przede wszystkim

wymiany naukowej. Musi ona dotyczyć także warsztatu informacyjno-bibliograficznego rejestrującego i przeka-

zującego dane skupione wokół wspólnych problemów (tematów), w całej ich wielodyscyplinarnej złożoności,

a nie, jak dotychczas, w porządku klasyfikacyjnym wyodrębnionych dyscyplin.

WYKORZYSTANE OPRACOWANIA

Birkenmajer, A. (1975). Bibliotekoznawstwo polskie: jego przeszłość, stan obecny i perspektywy na przyszłość. [W:]

A. Birkenmajer, H. Więckowska red. (1975). Studia bibliologiczne. Wybór tekstów. Wrocław: Zakład Narodowy

im. Ossolińskich; Wydaw. PAN, 536 s.

Eisenstein, E.L. (2004). Rewolucja Gutenberga. Warszawa: Prószyński i S-ka, 281 s.

288

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

Fleszarowa, R. (1948). O czym mamy mówić na krajowym zjeździe bibliotekarzy. (Artykuł dyskusyjny). „Bibliotekarz”

nr 6/7

Franke, J. (1978). Problematyka środowiska społecznego w badaniach czytelnictwa PRL. „Studia o Książce”, T. 8.

Głombiowski, K. (1972). Nauka o książce w ujęciu Jana Muszkowskiego. „Studia o Książce” T. 3.

Głombiowski, K. (1981). O dwóch tendencjach badań bibliologicznych. „Studia o Książce” T. 11.

Juszczyk, S.; I. Polewczyk red. (2007). Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji. Red.. Toruń: Wydaw. Adam

Marszałek, 457 s.

Kalinowski, W. (1977). Prawdy estetyki a potrzeby socjologii (na przykładzie studiów nad czytelnictwem). [W:] [S. Krze-

mień-Ojak red.] (1977). Studia o współczesnej estetyce polskiej. Warszawa: PWN, s. 201–232.

Kubów, S. (1983). Sylwetki polskich bibliologów, Wrocław: „Ossolineum”, 234 s.

Kuźma, E. (2006). Od linearnej do cyrkularnej komunikacji literackiej, a stąd do milczenia. O sytuacji we współczesnych

doktrynach literackich. [W:] A. Burzyńska, M.P. Markowski red. (2006). Teorie literatury XX wieku. Antologia. Kra-

ków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.

Lem, S. (1968). Filozofia przypadku. Literatura w świetle empirii. Kraków: Wydaw. Literackie, 608 s.

Lepalczyk, I. (1974). Pedagogika biblioteczna Heleny Radlińskiej. Łódź; Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

109 s.

Melosik, Z.; T. Szkudlarek (2009). Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Im-

puls”, 132 s.

Miczka, T. (2002). O zmianie zachowań komunikacyjnych. Konsumenci w nowych sytuacjach audiowizualnych. Katowice:

Księgarnia Św[iętego] Jacka, 230 s.

Miczka, T. red. (2007). Wolne gry. Z problemów kultury współczesnej. Katowice: Agencja Artystyczna Para, 204 s.

Migoń, K. (1971). Czytelnik w nauce o literaturze. „Studia o książce” T. 2, s. 29–59.

Migoń, K. (1979). Z dziejów nauki o książce. Wrocław: „Ossolineum”, 240 s.

Migoń, K. (2003). Centralne kategorie bibliologii Adama Łysakowskiego. [W:] [L. Paluszkiewicz-Horubała oprac. red.]

(2003). Adam Łysakowski – bibliotekarz, bibliograf, bibliolog. Materiały z sesji jubileuszowej. Warszawa, 10 września

2002, Warszawa: Biblioteka Narodowa.

Mikucka, A. (1938). Przedmiot, zakres i metody badań nad czytelnictwem. Warszawa: [b.n.], 31 s.

Mikucka, A. (1948). Czytelnictwo masowe. „Twórczość” z. 3.

Muszkowski, J. (1951). Książka jako zjawisko społeczne. [W:] Studia nad książką poświęcone pamięci Kazimierza Piekar-

skiego. Wrocław: Wydaw. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 393 s.

Muszkowski, J. (1951a). Życie książki. Kraków: Wiedza, Zawód, Kultura T. Zapiór, 437 s.

Muszkowski, J. (1972). Wstęp do socjologii książki. Oprac. i przedmowa Z. Brzozowskiej. „Studia o Książce, T. 3.

Ong, W.J. (1992). Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwer-

sytetu Lubelskiego, 260 s.

Porwit, M. (1948). Badania nad czytelnictwem w r. 1948. „Bibliotekarz” nr 4/5.

Rüegg, W. (1965). Die kulturelle Funktion des Buches. Bonn: H. Bouvier, 24 S.

Rulikowski, M. (1935). Księgoznawstwo. Przeszłość oraz stan obecny wiedzy o książce i nowe w niej kierunki. Warszawa:

Księgarnia F. Hoesicka, 81 s.

Siekierski, S. (2000). Czytania Polaków w XX wieku. Warszawa: Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, 221 s.

Sławiński, J. (1971). Socjologia literatury i poetyka historyczna. [W:] Problemy socjologii literatury. Wrocław: Zakład Naro-

dowy im. Ossolińskich. Wydaw. PAN.

Socha, I. (2009). Czytelnik w polskiej myśli bibliologicznej. [Tekst referatu wygłoszonego na konferencji Czytanie, czytel-

nictwo, czytelnik. Uniwersytet Wrocławski, Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa. Wrocław 1–3 grudnia

2009, w druku].

289

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa

Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku

Socha, I. (2010). Między dwudziestoleciem a PRL-em. Czytania i czytelnik w polskiej myśli bibliologicznej lat 1946–1960:

kontynuacja i zmiany. [Tekst referatu wygłoszonego na konferencji naukowej „Pożytki i szkody płynące z lektury.

Dawniej i obecnie”. Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Katowice

22–23 kwietnia 2010].

Vrtel-Wierczyński, S. (1951). Teoria bibliografii w zarysie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 278 s.