MIROSŁAW NAGIELSKI (Warszawa)

SPOŁECZEŃSTWO WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

W TRAKCIE WYPRAW JANUSZA RADZIWIŁŁA

PRZECIWKO KOZAKOM (1649-1651)

1

Wyprawy hetmana polnego lit. Janusza Radziwiłła przeciwko Kozakom z lat

1649-1651 mają już bogatą historiografię. Zagadnieniami głównie od strony ich orga­

nizacji, przebiegu i skutków zajmowali się bowiem tak historycy polscy: H. Wisner

2

,

W. Biernacki

3

, K. Bobiatyński

4

, A. A. Majewski

5

, J. J. Drescik

6

, M. Nagielski

7

jak ukra­

ińscy: J. Mycyk

8

, I. Kondratiewa

9

, W. Stepankowa

10

czy białoruscy jak S. A. Czaropka

11

1

Artykuł powstał w ramach badań grantu nad korespondencją wojskową J. Radziwiłła (nr 11H

12 017481).

2

Wisner H.

Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655 // Rocznik Białostocki. T. XIII.

Warszawa, 1976. S. 62-63;

Ibid.

Janusz Radziwiłł 1612-1655. Warszawa, 2000. S. 91-153.

3

Biernacki W.

Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649. Zab­

rze, 2006;

Ibid.

Łojów 31 lipca 1649. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649. Zabrze, 2014.

4

Bobiatyński K.

W cieniu Beresteczka. Udział armii litewskiej w działaniach militarnych prze­

ciwko Kozakom w 1651 roku// Przegląd Historyczno-Wojskowy. R. 14/3 (245). 2013. S. 7-29.

5

Majewski A. A.

Zdobycie Pińska przez wojska litewskie w listopadzie 1648 roku // Studia

z dziejów wojskowości. T. 2. Białystok, 2013;

Ibid.

Pod Lojowem i Białą Cerkwią. Działania armii

litewskiej przeciw Kozakom w latach 1648-1651 // Mówią Wieki. 2011. 1.

6

Drescik J. J.

Kampanie wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego przeciw powstaniu Chmielnic­

kiego w rysunkach Abrahama van Westervelta // Muzealnictwo wojskowe. T. VII. Warszawa, 2000.

7

Nagielski M.

Batalia łojowska (31 lipca 1649) w świetle diariusza kancelaryjnego hetmana po­

lnego litewskiego Janusza Radziwiłła // Theatrum Humanae Vitae. Studii na poszanu Natalii Jako-
wenko / ред. кол.: Білоус H. [та ін.]. Київ, 2012. С. 371-388;

Ibid.

Diariusz kancelaryjny hetmana

litewskiego Janusza Radziwiłła jako źródło do dziejów W. Ks. Lit. w połowie XVII wieku // Z dziejów
staropolskiego pamiętnikarstwa. Przekroje i zbliżenia / pod red. P. Вогка. Kraków, 2012. S. 223-235;

Ibid.

Wkład militarny Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie walk z powstaniem kozackim

B. Chmielnickiego w 1648-1651 // Lietuvos didziosios Kunigaikstijos istorijos ir tradicijos fenome-
nai: Tautu atminties vietos. Vilnius, 2013. S. 152-170.

8

Мицик Ю.

П

олковник

І

лля

Голота і битва під Загалєм 1649 р. // Albaruthenica. Студії

з історії Білорусі. Київ, 2009. С. 158-180. Tenże wydał 2 tomy źródeł do powstania B. Chmielnic­
kiego z lat 1648-1652, gdzie znajdujemy wiele akt ilustrujących działania wojsk J. Radziwiłła prze­
ciwko Kozakom w dobie jego wypraw łojowskich; zob. Джерела з історії Національно-визвольної

війни українського народу 1648-1658 рр. Т. 1-2 /упорядн.: Ю. Мицик. Київ, 2012-2013.

9

Кондратьев І.

Битва під Лоєвим 1649 р. // Сіверянський літопис. 2014. № 4. С. 3-16.

10

Степанков В.

Велике князівство Литовське у політичних планах Богдана Хмельницько­

го (1648 - перша половина 1649 рр.) // Ukraina Lithuanica: студії з історії Великого князівства

Литовського. Т. 1. Київ, 2009.

11

Чаропка С.

Лоеўшчына пад час казацка-сялянскай вайны 1648-1651 гг. // Гісторыя Лоеўскай

зямлі. Факты. Каментарыі: матэрыялы Міжнар. навук.-практ. канф., прысвеч. 500-годдзю ўтва-

рэння г. п. Лоеў, 20 кастрычніка 2005 r. / рэдкал.: С. А. Чаропка (адказны рэдактар), А. А. Макуш-
нікаў, В. А. Міхедзька;

Яго ж.

Палескі паход Януша Радзівіла 1649 г. // БГЧ. 2011. №1. С. 15-22.

382

oraz wielu innych. Większość prac odnosi się do wojennych wydarzeń w dobie walk
z powstańcami B. Chmielnickiego, a w szczególności zwycięskich batalii J. Radzi­
wiłła nad Kozakami pod Łojowem tak w 1649 jak w 1651 r. Znacznie mniejszą uwa­
gę przykładano do logistycznego zabezpieczenia działań wojennych przez J. Radzi­
wiłła, wykładu społeczeństwa litewskiego w organizację obu wypraw łojowskich czy
wreszcie postawy mieszczan miast i miasteczek dorzecza Prypeci objętego powsta­
niem, którzy po woli i niewoli przechodzili na stronę powstańców.

Zagrożenie ze strony powstańców dla W. Ks. Lit. miało już miejsce w 1648 r.,

gdy pułkownicy koząccy zajęli wiele miast i grodów Czernihowszczyzny, m. in. Sta-
rodub oraz przy pomacy mieszczan opanowali Mozyrą, Rzeczycę, Homel, Turów
Czy Łojów. Zagiągi: prywatne K. L. Sapiehy podkanclerzego lit. i chorągwie powia-
towe.nie radziły sobię zpowstańeami tyrn bardziej że hetman polny lit. J. Radziwiłł
przebywał na sejmie konwokacyjnym. Dopiero wę wrześniu 1648 r. hetman przybył
na tereny objęte powstaniem, organizując nowe zaciągi

1

. W październiku 1648 r.

oddziały strażnika lit Hrehorego Mirskiego odzyskały Pińsk ale przy dużych stra­
tach jego mieszkancow na co uskarżał się A. I. Radziwiłł w swym pamiętniku.
"Nasze litewskie wojsko odebrawszy Kozakom śiłą Pińsk po 14 dniach, pozostawiło
w moim starostwie większe niż oni szkody i spustoszenia... podłożono ogień pod

miasto, który strawił nowo wymurowaną świątynię Towarżystwa Jezusowego, kole­

gium, a wreszcie i kościół św. Francisżka. 14 000 ludzi, młodych i starców, zabito,
pobrano ogromne lupy. Swawola żołnierzy, tym się nie zadowalając, na dziesięć ty­
godni założyła, obóz w Motelu miescie pińskim, i tam jak wróg gnębiła poddanych
nie oszczędzając ani ludżi, ani sprzętu chłopów. Do tego wreszcie się posunęli, że
złupiwszy miasto i powiat, bez powoda brali w niewolę kobiety ze szlacheckich
dóbr»

2

. Oskarżał za te gwałty kanclerz lit. hetmana J. Radziwiłła swego bratanka,

który "leżał w Brześciu, nie wiem, na co chory", pozwalając żołnierzom na takowe

ekscesy także w innym mieście pińskim Nobłu, gdzie «na prawie trzy tygodnie za­

łożono obóz który do ostatka udręczył biednych poddanych"

3

. Kanclerz oskarżał

J. Radziwiłła ó bezczynność wobec dalszych postępów wojsk powstańczych jesienią

1648 r. Wówczas Kozacy (oddziały płka Matwieja Hładkiego) zdobyli Kobryń a na­

stępnie Brześć Litewski, o czym pod datą 20 X 1648 r. donosił w swym diariuszu
A. S. Radziwiłł

4

.

Sytuację pogarszał fakt, że w wielu wypadkach mieszczanie i pospólstwo przy­

łączali się do rebelii, otwierając bramy przed powstańcami. Dla przykładu 25 X tr.
"pospólstwo" miasta pińskiego uczyniwszy konspiracyą z Kozakami i rebelją zdra­
dliwą przeciwko władzy Królów Ichmościów Rzeczypospolitej i wszystkim zwierzch-

1

Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 98—106; por. Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649.

S. 50-54.

2

Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce / oprać. A. Przyboś, R. Żelewski. T. III. Warsza­

wa, 1980. S. 158.

3

Ibidem.

4

"Tymczasem dotarły wieści, że Brześć Litewski wzięty przez Kozaków i złupiony, wielu za­

konników pomordowanych, także kanonik łucki [Samuel] Łaszcz, dobra sprofanowane i kościoły po­
gwałcono"; Ibid. S. 126.

383

nościom, urzędom i przełożeństwom, przyjąwszy Kozaków za panów swych»,

wpuszczając mołojców M. Hładkiego w mury miejskie

1

. Trudno się zatem dziwić,

że chorągwie pod komendą H. Mirskiego, K. L. Sapiehy czy Jerzego Karola Hlebo­

wicza nie odróżniały powstańców od pospólstwa tak z miast czy wsi, którzy przyłą­

czali się do Kozaków i wycinały tak jednych jak drugich. O masowym przechodze­
niu poddanych tak z dóbr pańskich jak królewskich świadczą konfessaty jeńców,

którzy wpadli w ręce oddziałów litewskich tak w 1648 jak 1649 r.

2

Największą cenę

płacili jednak mieszkańcy miasteczek dorzecza Prypeci. Przykładem walki o odzys­
kanie Mozyrza, bronionego przez powstańców pod komendą płka Michnenki. Dnia

10 lutego 1649 r. książę J. Radziwiłł z wojskiem litewskim podszedł pod miasto,

domagając się poddania grodu i ofiarując łaskę mieszczanom. W krwawym sztur­
mie miasto zdobyło, a wodza kozackiego wbito na pal. Jak pisał w swym pamiętni­

ku Filip Kazimierz Obuchowicz: «...w Mozyrze, bronili się potężnie (Kozacy. -

M. N).

Dobyci przez szturm, wszyscy z gminem miejskim pod szablę poszli i mia­

sto spalone zostało”

3

. Grabież płonącego miasta trwała dwa dni, a «otrąbiono

w wojsku, aby się żaden nie ważył pod gardłem do Mozyru jechać i czeladź posyłać,
gdzie żaden nie posyłał przez dwa dni»

4

. Bogusław Kazimierz Maskiewicz prezen­

tował stanowisko towarzystwa chorągiewnego mocno rozżalonego na księcia, który

sam zgarnął największe łupy. Gdy 13 lutego otrąbiono, że żołnierze mogą już jechać
do miasta «na zdobycz, ale nie było po co, bo cokolwiek było, wszystko na księcia

wyrabowano, ostatek dragonija [Ottenhauza] i piechota [Juszkiewicza] pobrała...
I nie mieliśmy nic zdobyczy, jeśli tylko kuny przywiózł, sadło jakie: a cyna, miedź,
srebro, złoto, pieniądze etc. wszystko to na księcia poszło»

5

.

Los Pińska i Mozyrza skutkował poddaniem się mieszczan Bobrujska, którzy

22 lutego otworzyli bramy przed wojskiem J. Radziwiłła. «Mieszczanom jednak nie
wszystko przebaczył książę. Gospody też na chorągwie porozpisawszy, kazano cho­
rągwiom iść do miasta, gdzieśmy stali trzy dni» pisał w swym pamiętniku В. K. Mas­
kiewicz

6

. Wojsko cierpiało jednak głód; stąd hetman rozłożył je na leża zimowe;

tym bardziej że 24 lutego komisarze na czele z A. Kisielem wojewodą bracławskim

zawarli rozejm z B. Chmielnickim do «zielonych świątek ruskich» (22 V 1649 r.).

Chorągwie rozłożono w okolicach Rohaczewa, Rzeczycy i Zahala a hetman udał się
do Słucka, gdzie przyjął posła kozackiego płka Maksyma Nestorenkę

7

.

Nieudana kampania sił koronnych pod wodzą Jana Kazimierza zakończona pod­

pisaniem układu Zborowskiego była związana z brakiem współdziałania z siłami

1

Za: Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649. S. 64.

2

Zob. konfessaty 4 schwytanych powstańców z 10 VII 1649 r.: Мицик Ю. Полковник Ілля

Голота і битва під Загалєм 1649 р. С. 175-176.

3

Pamiętniki Filipa, Michała і Teodora Obuchowiczów (1630-1707) У pod red. A. Rachuby. War­

szawa, 2003. S.234.

4

Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów / oprać. A. Sajkowski. Wrocław,

1961. S. 264.

5

Ibid.

6

Ibid. S. 265-266. Na pal wbito Poddubskiego i 8 innych powstańców, ścięto 40 a 270 odrąbano

prawą rękę. Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649. S. 164-165.

7

Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655. S. 73.

384

litewskimi, które wzięły udział w kampanii 1649 r. ale nie wykonały uderzenia na
Kijów, czego domagał się monarcha. Na całą kampanię tr. kładą się cieniem stosun­
ki hetmana lit. J. Radziwiłła z monarchą, który pośrednio wpływał na stan przygo­
towań armii litewskiej do nowej wyprawy przeciwko Kozakom. Jan Kazimierz za­

żądał od J. Radziwiłła aby oddał cześć sił zaciężnych pod komendę hetmana w. lit.
Janusza Kiszki, który miał wzmocnić siły królewskie idące na Ukrainę. Tenże jed­
nak zrezygnował z komendy i gładzę nad wojskiem litewskim przekazał młodsze­

mu koledze. Królowi jednak udało się osłabić siły litewskie podporządkowane
J. Radziwiłłowi. W kampanii Zborowskiej wzięły bowiem udział: pułk jazdy brze­
skiej Feliksa Tyszkiewicza, (400 koni); kompania dragonii (150 ludzi) kanclerza
A

.

S. Radziwiłła oraz duży pułk podkanclerzego lit. K. L. Sapiehy (1300-1500 ludzi)

1

.

Stąd choć na papierze siły J. Radziwiłła liczyły, 6 tysiecy w obozach pod Rzeczycą,

Rohaczewem i Zahalem pad Prypecią miał zaledwie połowę żołnierzy; stąd wezwał
hetman ordynansami chorągwie powiatowe szląchty aby kierowały się do głównego
obozu wojsk litewskich pod Rzeczycę,

Już nocą z 16/17 czerwca 1649 r. Kozacy pod wodzą płka Ilii Hołoty uderzyli na

chorągwie Władysława Wołłowicza pod Zahalem i mimo, że zostali rozbici to Lit­
wini ponieśli duże straty

2

. Także uderzenie płka Piotra Głowackiego na pułk hetmańskj

pod Rzeczycą dowodzony przez strażnika lit. H. Mirskiego nie powiódł się

3

.

Relację

z

sukcesów własnych żołnierzy nad I. Hołotą złożył J. Radziwiłł królowi,

podkreślając iż «nieprzyjaciela wielka częsć a jako udają pięćset błotami uszło, insi
polegli. Legło ieh jako mi towarzysz ten afirmanter powiedział ze w sześciu kurha­
nach zwłócząć ich naliczyli szesnaście set kilkadziesiat trupa okrom tych, którzy po
błotach i lasach doganiając położono, między nimi i ten pułkownik Hołota, którego

w okopie postrzelonego w pół znąłezionó»

4

. Stale narzekał książę na brak prochu

i innych potrzeb wójennych. Na prośbę płka Donoway'a wysłał mu J. Radziwiłł ordy-

nas aby więźniów mu odsyłał i «beczkę prochu... oszczędzajcie bo i u nas go omal,
także olowu cetnar i lontów buntów 15»

5

. W kolejnym liście do króla hetman uskar­

żał się na żły stań wojska i kłopoty z aprowizacją; pisał, iz «...w obozie tu trafiłem
na ciężki głód i penurią srogą, którą wojsko cierpi w tak nędznym i wygłodzonym
stojąc kraju»

6

. Jednoczenie wobec nasilających się buntów hetman obsyłal ordy-

nansami miasta i grody leżące w dorzeczu Prypeci aby dotrzymały wierności JKMci
i Rzeczypospolitej. Taki uniwersał

9

łipca wysłał do Mozyra i poddanych włości

Zob. komput łudzi pod Zborowem

W:

Relacje wojenne z pierwszych lat walk polśko-kozackich

powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» 1648-1651 / oprać. M. Nagielski.
Warszawa, 1999. S. 327—330.

2

Zob. rejestr postrzelanych i zabitych w bitwie zahalskiej w diariuszu kancelaryjnym J. Radzi­

wiłła: AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 10-19.

3

Biernacki W. Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649.

S. 117-118.

4

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 26-28. J. Radziwiłł do JKMci w Kazimierzowej Słobodzie

28 VI 1649;

5

Ibid. K. 30v. J. Radziwiłł do płka Donoway’a z obozu 21 VI 1649.

6

Ibid. K. 40-41. J. Radziwiłł do Jana Kazimierza z obozu pod Rzeczycą З VII 1649.

385

mozyrskiej, aby pamiętając na ostatnie tragiczne wydarzenia dotrzymali wiary i chęt­

nych do służby wojennej wyprawili pod komendę Otroszki Szenczenka, który do

jego obozu ciągnie

1

. J. Radziwiłł oczekiwał posiłków tak od szlachty poszczegól­

nych powiatów litewskich jak aprowizacji od burmistrzów i rajców miast, które mog­
ły posiadać większe zapasy żywności. Stąd wysyłał z obozu rzeczyckiego uniwersa­

ły, domagając się wsparcia tak w ludziach jak w aparaturze wojennej do walki

z Kozakami

2

. Do Rzeczycy 13 lipca przybył poseł królewski, przywożąc ordynas

JKMci aby J. Radziwiłł uderzył na Kijów, co znacznie utrudniłoby sytuację B. Chmiel­

nickiego, którego główne siły znajdowały się na teatrze koronnym

3

.

Hetman 18 lipca wyruszył z Rzeczycy, kierując się na Łojów. Tu 31 lipca doszło

do bitwy z 15 tysięcznym zgrupowaniem kozackim pod komendą M. Krzyczew-

skiego. Kozacy zostali rozbici, a straty kozackie szacowano od 3 do 7 tysięcy ludzi

4

.

Zwycięstwo nie przyszło Litwinom łatwo, a straty sił własnych J. Radziwiłła szaco­
wano na kilkuset zabitych i rannych, a także wiele koni

5

. Już po bitwie 3 sierpnia do

obozu hetmana dotarła poczta wileńska, a w niej list od KJMci i kanclerza kor.

J. Ossolińskiego, monarcha, idąc na odsiecz oblężonych w Zbarażu ponownie żądał
od J. Radziwiłła aby ruszył na Kijów; pisał bowiem: «...przeście wojska naszego

z Uprz. Waszą będącego za Prypeć i wtargnięcie w Kijowskie województwo gniaz­
do tych buntowników ciężkie i straszne bydź musi, cośmy często Uprz. Waszej

w listach naszych intimowali, żądając abyś jako najprędzej tę przestrogę i wolą na­
szą chciał exequi»

6

.

Armia litewska była osłabiona ale zdolna do prowadzenia dalszych działań. Brak

jednak było prochu, a transporty zaopatrzenia nie nadchodziły z Bychowa i Mohyle­

wa. Przez cały okres kampanii 1649 r. występowały kłopoty z aprowizacją wojska
i brakiem prochu, amunicji. W listach do magistratów J. Radziwiłł prosił o dostar­
czanie żywności dla wojska, ale nie odnosiło to żadnego skutku

7

. Także listy do

obywateli poszczególnych województw i powiatów W. Ks. Lit. aby szlachta w ramach

wystawianych rot powiatowych wsparła wojsko litewskie pozostało bez odzewu

8

.

1

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 65. J. Radziwiłł do mieszczan Mozyra z obozu pod Rzeczycą

9 VII 1649;

2

Zob. uniwersały J. Radziwiłła do starosty orszańskiego Hrehorego Druckiego Horskiego i do

burmistrza Mohylewa z obozu rzeczyckiego 7 VII 1649; Ibid. K. 55-56.

3

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 150-150 v. Jan Kazimierz do J. Radziwiłła.

4

Bitwa pod Lojowem 31 VII 1649 r. ma bogatą literaturę: piszą o niej m. in.: Perejaslawskij O.

Łoiw. Kalisz, 1935; Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła. S. 76-77; Komuda J. Wy­
prawa łojowska Janusza Radziwiłła w 1649 r. // Staropolska sztuka wojenna XVI-XV1I wieku / pod red.
M. Nagielskiego. Warszawa, 2002. S. 115-129; Biernacki W. Powstanie Chmielnickiego. S. 189-222;

Ibid. Łojów 31 lipca 1649. S. 251-322; Мицик Ю. Полковник Ілля Голота і битва під Загалєм 1649 р.

С. 150-158.

5

Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649. S. 318-319.

6

Jan Kazimierz do J. Radziwiłła z Krasnegostawu 20 VII 1649; AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36.

K. 141—142. J. Ossoliński do tegoż z Krasnegostawu 20 VII 1649; Ibidem.

7

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 209—209v. J. Radziwiłł do wójtów, ławników i mieszczan m.

Homla z obozu pod Rzeczycą 11 IX 1649 (po zakończonej kampanii).

8

Zob. ordynanse J. Radziwiłła sygnowane z obozu pod Łojowem З VIII 1649; Ibid. K. 160-161.

386

Dnia 19 lipca 1649 r. hetman wysłał list do wojewody trockiego Mikołaja Abraha-
mowicza aby nie tylko pojawił się w obozie ze swym regimentem, ale także «pro­
chów racz WM. MMP. Jako najwięcej przywozić lub przysłać, bo te które mam za

dwie okazje wynidą»

1

. W przedeniu niemal bitwy z Kozakami J. Radziwiłł pisał do

podkomorzego bracławskiego [Stefana Czetwertyńskiego-Światopełka] aby «miesz­

czan [Rzeczycy] wszytkich podejrzanych, u których prochy i rynsztunki zatajone
znaleziono kaź WM. przywieść z sobą»

2

. Z kolei w odpowiedzi na list rtm. Jana

Falęckiego, który prosił o nadesłanie prochu, którego kompania nie posiada, hetman
pisał, iż «prochu beczek dwie przez P. Pawłowicza posłałem, którego trzeba pilno

oszczędzać i według potrzeby zażywać»

3

. Wielce wymowny jest list woj. trockiego

M. Abrahamowicza do J. Radziwiłła tłumaczący się z nie nadesłania dział i prochu.

Jak pisał «zatargowany we Gdańsku proch po dziś dzień leży, a ja go nie mam czym
zapłacić». Jedyny ratunek widział wojewoda w ściągnięciu prochów ze Smoleńska:

«0 prochu tu już żadnego inszego sposobu nie masz tylko go z Smoleńska zasiądź

jakżem ja już wyprawił i pewienem że nie omieszkałby ten proch spłynąć do By-

chowa, tak żeby równo z regimentem moim stanąłby WKsMci w obozie; idzie tylko

o to, żeby mię słuchać chciano, zaczym WKsMsć przełóż też authoritatem suam

i racz do JMPana wojewody [Jerzego Karola Hlebowicza], który tam teraz jechał
napisać aby nie scrupulowano w tym a wydano sto ośmdziesiąt cetnarów prochu
i ołowiu, gdyż jeszcze tam iusta portis prochu na tej fortecy zostaje»

4

.

Wydaje się zatem, że kłopoty związane z brakiem prochu i amunicji nie były

wydumane a rzeczywiście ich brak był jednym z głównych powodów wstrzymania

dalszych działań wojennych przez J. Radziwiłła. Stąd hetman, nie znając rzeczywis­
tej sytuacji na teatrze koronnym (tragicznej sytuacji oblężonych w Zbarażu) podjął

decyzję wstrzymania dalszych działań. W liście do króla z 3 sierpnia pisał, iż zmu­
szają go do tego następujące przyczyny:

- brak kontaktu z siłami koronnymi A. Firleja kasztelana bełskiego;

- fatalne zaopatrzenie sił litewskich po bitwie łojowskiej;

- kończenie się 3 ćwierci borgowej na opłacenie wojska;
- konieczność zabezpieczenia granic W. Ks. Lit. przed Kozakami.

W liście do króla z 3 sierpnia stwierdzał wprost, iż gdyby batalia potrwała dłu­

żej «ea victo hoste uczyniłby victorem, kiedy trzech beczek prochu więcej przy arma­

cie już nie zostało»

5

. Zdania nt. decyzji J. Radziwiłła są podzielone jednak rację ma

W. Biernacki wskazując, ze wobec otoczenia tak sił zbaraskich jak królewskich pod
Zborowem B. Chmielnicki mógł zbędne oddziały przerzucić na teatr litewski. Nawet

zajęcie Kijowa nie poprawiłoby sytuacji wojsk koronnych w kampanii 1649 r. Odmowa

1

ACAD. AR. Dz. IV. Sygn. 36. K. 94. J. Radziwiłł do woj. trockiego M. Abrahamowicza z obozu

pod Rrzeczycą 19 VII 1649.

2

Ibid. K. 96. J. Radziwiłł do podkomorzego bracławskiego z obozu pod Lojowem 29 VII 1649.

3

Ibid. K. 99-100.96-97 J. Radziwiłł do J. Falęckiego z obozu pod Lojowem 29 VII 1649.

4

Ibid. K. 153-155. M. Abrahamowicz do J. Radziwiłła, «który autentyk sam odesłany jp. pod­

kanclerzemu przez kozaka jego die 13 augusti 1649.

5

Ibid. K. 147. J. Radziwiłł do Jana Kazimierza z obozu pod Lojowem З VIII 1649.

387

kontynuowania działań zaostrzyła konflikt pomiędzy monarchą a hetmanem polnym
lit

1

. Dla J. Radziwiłła najważniejszą kwestią było zabezpieczenie granic W. Ks. Lit.

przed rozszerzaniem się powstania kozackiego. Do buntującego się chłopstwa przy­
łączało się mieszczaństwo Homla, Mozyra, Rzeczycy i innych miast a także drobna
szlachta ruska, co ukazywało nabrzmiałe konflikty społeczne nie tylko na Litwie

ale w całej Rzeczypospolitej.

Swe stanowisko podtrzymał hetman w kolejnym liście do króla z 12 sierpnia,

ponownie utrzymując iż bez logistycznego zabezpieczenia działań nie mógł konty­
nuować wyprawy przeciwko Kozakom

2

. Na odpowiedź nie musiał czekać długo. Jan

Kazimierz wbrew zdaniu hetmana zażądał odeń aby nie lokował wojska w staro­
stwach: Słonimskim, wołpieńskim, luboszańskim i rohaczewskim, gdyż są one prze­

znaczone dla żołnierzy K. L. Sapiehy, którzy wzięli udział w kampanii Zborowskiej
u jego boku

3

. Słusznie hetman uważał, iż oddziały K. ,L. Sapiehy winny otrzymać

chleb tam gdzie walczyły, tj. w Koronie, a nie uszczuplać konsystencji dla wojska
litewskiego. Podsumowując jednak działania sił litewskich w 1649 r. przeciwko Ko­

zakom hetman mógł być zadowolony, gdyż wobec bolesnych porażek wojsk koron­
nych jego osiągnięcia kontrastowały z osiągnięciami Koroniarzy. Nie miał jednak
J. Radziwiłł przeciwko sobie połączonych sil kozacko-tatarskich a jedynie powstań­
cze pułki kozackie słabiej uzbrojone ®d sił, które na teatr koronny wyprowadził
B. Chmielnicki.

Rok 1650 to walka J. Radziwiłła na komisji wileńskiej o wypłatę zaległego żoł­

du dla wojska litewskiego, które zrezygnowało z 9 ćwierci, kontentując się 5-ma

4

.

Brak porozumienia z B. Chmielnickim zaowocował postanowieniami sejmu walne­
go (5 XII - 24 XII 1650), gdzie podjęto decyzję o nowych zaciągach. Litwa miała
wystawić aż iS-tysięezną armię, ale były kłopoty z werbunkami żołnierzy i 20 III

1651 r. do wyznaczonego etatu brakowało 1080 ludzi

5

. Sam J. Radziwiłł dopiero 14

marca pojawił się w obozie w Bobrujsku, gdzie koncentrowały się siły litewskie.
Tegoż dnia w celu zebrania środków przeprawowych (czółen, tratew i bajdaków)
J. Radziwiłł wysłał do miast naddnieprzańskich (Mohylewa, Starego Bychowa, Szkło-
wa i Kopysi) podsędka mozyrskiego

Samuela

Oskierkę aby dopilnował zaopatrze­

nia armii litewskiej

6

. Liczono na chorągwie powiatowe, wyznaczając im ściągnięcie

w okolicach Homla, Czeczerska i Rżecżycy. Ordynacja hetmana w. lit. J. Kiszki na­
kazywała szlachcie aby stawała konno

W

obozach pod Pińskiem (powiaty: grodzieński,

kowieński, piński, Słonimski, wołkowyski oraz Żmudź), Rzeczycą (województwo poło-
ckie, powiaty: brasławski, nowogródzki, oszmiański, upicki i wiłkomierśki) oraz
Krzyczewem (województwo mścisławskie i witebskie oraz powiaty: lidzki, orszański,

1

Biernacki W. Powstanie Chmielnickiego. S..232; por.: Ibid. Łojów 31 lipca 1649. S. 325-326.

2

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 164-165. J. Radziwiłł do Jana Kazimierza z obozu pod Rze­

czycą 12 VIII 1649.

3

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 233-234, Jan Kazimierz do J. Radziwiłła ze Lwowa ІIX 1649.

4

Rachuba A. Komisja wileńska 1650 r. // Europa Orientalia. Polska i jej wschodni sąsiedzi od

średniowiecza po współczesność. Toruń, 1996. S.'279-288.

5

Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655. S. 83.

6

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 492. J. Radziwiłł do S. Oskierki z Bobrujska 14 III 1651.

388

starodubowski, trocki i wileński). Niestety wiele chorągwi powiatowych nie dotarło
na teatr działań wojennych bądź przybyły już po ich zakończeniu. Dla przykładu
chorągiew trocka miała rozpocząć służbę dopiero 22 lipca a mińska gdy zebrała się

na popis 15 lipca to okazało się iż część szlachty nie zapłaciła uchwalonych podat­
ków na jej wystawienie. J. Radziwiłł czekał nie tylko na artylerię i aparaturę wo­

jenną, ale na wieści z teatru ukraińskiego, gdzie od lutego trwały walki z kozakami

korpusu starego zaciągu pod komendą M. Kalinowskiego hetmana polnego kor.

2

Podobnie jak w kampanii 1649 r. pod Beresteczkiem widzimy niemal 3,5 tysiąca

Litwinów. Poza oddziałami podkanclerzego lit. K. L. Sapiehy, gen. gwardii B. Ra­
dziwiłła, 2 chorągwi nowogródzkich znajdujemy pułk jazdy złożony z 9 rot pod do­

wództwem wojewody witebskiego Pawła Sapiehy

3

. Jednocześnie 9 maja kończyła

się kolejna ćwierć borgowa i hetman musiał zabiegać o fundusze na opłacenie woj­
ska. Stąd 19 kwietnia opuścił obóz bobrujski, udając się do Mińska na komisję skar-
bowo-wojskową. Komendę nad wojskiem pozostawił strażnikowi lit. Hrehoremu

Mirskiemu

4

. Hetman żalił się podkanclerzemu kor. H. Radziejowskiemu, że w obo­

zie nie ma «nad 4000 ludzi» jeśli mu z nich nie zabierze jeszcze król na teatr ukraiń­

ski

5

. Asekuracje wystawione przez komisarzy i samego hetmana ujęły wojsko, które

zgodziło się czekać na wypłatę żołdu za dwie ćwierci do końca sierpnia

6

.

Na teatr litewski B. Chmielnicki rzucił korpus liczący kilkanaście tysięcy mo-

łojców pod wodzą płka czernihowskiego Martyna Nebaby; wspomagać go miał płk

kijowski Anton Żdanowicz, choć do jego zadań należała obrona Kijowa. Hetman
zaporoski główne bowiem siły przeznaczył na teatr ukraiński, sądząc że siły wysła­
ne z M. Nebabą skutecznie zablokują Litwinów i doprowadzą do wystąpień po­
wstańczych chłopstwa w województwie brześciańskim, mścisławskim i czernihow-

skim. Rzeczywiście Kozacy przeniknęli do województw smoleńskiego, mścisław-
skiego i powiatu starodubowskiego dezorganizując przygotowania szlachty dla
wystawienia chorągwi powiatowych. Dnia 16 czerwca 1651 r. zdobyli Rosławl oraz

obsadzili przeprawy dnieprowe pod Łojowem. Na początku czerwca zaatakowali
Homel, na odsiecz którego hetman wysłał podjazd złożony z 11 chorągwi pod dowódz­
twem starosty mozyrskiego Macieja Frąckiewicza Radzimińskiego

7

. Na przełomie

1

BobiatyńskiK. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom

w 1651 roku. S. 10.

2

Zob.: Nagielski M. Kampania zimowo-wiosenna 1651 roku hetmana polnego koronnego Marci­

na Kalinowskiego przeciwko Kozakom // Przegląd Wschodni. T. V/3. 1999. S. 413-434.

3

Sawicki M. Stronnictwo dworskie w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1648-1655. Opole,

2010. S. 217-218.

4

Obrady komisji, które przeciągnęły się aż do 24 V 1651 r. znamy z diariusza kancelaryjnego

J. Radziwiłła; zob.: AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 590, 593; por.: lVisner H. Janusz Radziwiłł.

S. 139-141.

5

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 584-585. J. Radziwiłł do podkanclerzego kor. H. Radziejow­

skiego z 24 IV 1651.

6

Bobiatyński K. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom

w 1651 roku. S. 12-13.

7

Biblioteka Jagiellońska. Sygn. 7513/Ш. K. 18 - 18 v. Diariusz kancelaryjny J. Radziwiłła za

1651 r.

389

VI/VII obiegli Kozacy także Krzyczew, którego broniła załoga wystawiona przez
woj. trockiego Mikołaja Stefana Paca, odpierając aż 7 szturmów

1

.

Dlaczego zatem J. Radziwiłł dopiero 9 czerwca 1651 r. wyruszył z Bobrujska,

kierując się ku przeprawom dnieprowym. Siły jego nie przekraczały 10 tysięcy wo­
bec braku większości chorągwi powiatowych. Sam hetman tak długo zwłóczył z wy­

marszem z wielu powodów:

- opóźnienia w formowaniu sił zaciężnych, które zdążały do obozu;

- braku artylerii, amunicji i aparatury wojennej;
- spóźnianiu się rot powiatowych;

obstrukcji urzędników, burmistrzów i wójtów odpowiedzialnych za przygoto­

wanie podwód, prowiantu i środków przeprawowych dla wojska;

- oczekiwanie na wieści z teatru ukrainnego, tj. działań korpusu M. Kalinowskie­

go i zaciągów prowadzonych przez hetmana w. kor. S. R. Potockiego;

- urazy do JKMci, który i tym razem chciał wyłączyć spod kompetencji J. Ra­

dziwiłła część oddziałów litewskich

2

.

Dnia 29 czerwca Litwini dotarli pod Rzeczycę, gdzie pozostawiono tabory, kie­

rując się następnie ku głównym siłom kozackim. Szpicę przednią stanowił 3-ty-

sięczny korpus kawalerii pod dowództwem H. Mirskiego. 4 lipca kawaleria ruszyła

prawym brzegiem Dniepru, a piechotę z działami na bajdakach spławiono Dniep­
rem ku Łojowu. Obie grupy połączyły się 6 lipca, przygotowując uderzenie na szań­

ce kozackie

3

. W wyniku starcia zginęło kilka tysięcy Kozaków wraz ze swoim wo­

dzem. Także Litwini ponieśli straty od samopałów kozackich, ale propagandowo

podawano, iż zabito jedynie jednego towarzysza i trzech pacholików spod chorągwi
miecznika mścisławskiego Mikołaja Ciechanowieckiego

4

.

Tym razem J. Radziwiłł nie tracił czasu i natychmiast ruszył w kierunku Czer-

nihowa, pod którego umocnienia dotarł 9 lipca. Tu Kozacy pod wodzą Stepana Po-

dobajły stawili opór, a hetman nie mając ciężkiej artylerii zrezygnował ze szturmu.
Spod Czernihowa Litwini wycofali się do Lubecza, gdzie założono główny obóz,
ściągając piechotę i tabory spod Łojowa. Hetman początkowo był zdecydowany zająć
Czernihów, wysyłając zagony jazdy celem jego zablokowania (pod komenda Krzysz­
tofa Potockiego i Hrehorego Mirskiego), nie chcąc pozostawiać na swoich tyłach

1

Bobiatyński K. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko kozakom

w 1651 roku. S. 16.

2

Już 18 III 1651 r. z Warszawy Jan Kazimierz w liście do J. Radziwiłła żądał aby Litwini dołą­

czyli do sił głównych na Wołyniu pod Włodzimierzem, na co hetman żalił się biskupowi wileńskie­
mu Jerzemu Tyszkiewiczowi ,«iż bez wojska zostawać mi przyszło, zwłaszcza że nowotnych chorąg­

wi opóźnionych zaciągów doczekać się nie mogę» // AG AD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 539-541.

3

Bitwa łojowska 1651 r. jest dobrze opracowana w literaturze: Грушевський M. Історія України-

Руси. T. IX. Ч. 1. Київ, 1996; Гурбик А. Вторгнення військ Великого князівства Литовського

в Україну та оборона Києва (1651 р.) // Український іст. журн. 2006. Вип. 6 (471). С. 35-56;
Bobiatyński К. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom

w 1651 roku. S. 19-21; Nagiełski M. Wkład militarny Wielkiego Księstwa Litewskiego. S. 164-166.

4

Zob. awizy z obozu litewskiego die 7 julii 1651 r. // Starożytności historyczne polskie czyli pi­

sma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski. T. I / wyd. A. Grabowski. Kraków, 1840. S. 317-318; por.:

Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 142-143.

390

dużego zgrupowania kozackiego. Wieści jednak napływające z Ukrainy o zwycię­

stwie sił królewskich pod Beresteczkiem (28-30 VI 1651) oraz likwidacji taboru

kozackiego (10 lipca) skłoniły hetmana do zmiany planów. Tym bardziej, że do mar­

szu na Kijów obligowały go uniwersały JKMci. Także sukcesy zagonu kawalerii

pod wodzą Wincentego Gosiewskiego, który podszedł pod Kijów, gromiąc Koza­
ków z pułku kijowskiego Antona Zdanowicza skłaniały do podjęcia decyzji wymar­
szu z obozu lubeckiego

1

. Dnia 26 lipca J. Radziwiłł na czele głównie jazdy ruszył

przez Hornostajpol, Dymer i Wyszogród na Kijów. Pod Lubeczem pozostawiono
tabory oraz piechotę a dowódcą wyznaczono porucznika husarskiego hetmana —

Macieja Frąckiewicza Radzimińskiego. Sam J. Radziwiłł nie miał większych prob­

lemów z wkroczeniem do Kijowa wobec wycofania się z miasta pułku kijowskiego

A. Żdanowicza. W dniu 4 sierpnia 1651 r. hetman na czele swych żołnierzy uroczyś­
cie wjechał do miasta witany przez mieszczan i duchowieństwo prawosławne. Akt
ten upamiętnił książę poprzez namalowanie obrazu przez Abrahama van Westervel-

ta: «Wjazd Janusza Radziwiłła do Kijowa» oraz wybicie medalu przez Sebastiana

Dadlera

2

. Część żołnierzy obsadziła miasto a pozostali założyli obóz nad Dnieprem

pomiędzy Ławrą Pieczerską a Soborem św. Zofii.

Społeczność Kijowa poniosła duże straty związane z pobytem Litwinów w ob­

rębie miasta. W wyniku pożaru 17 sierpnia zgorzało wiele domów i cerkwi. Z awiz
z obozu litewskiego wynika, że «zgorzał naprzód kościół oo. Bernardynów z klasz­

torem, szkoły, cerkiew ormiańska, dwie murowane dyzunitów starodawne, jedna
Trójcy przenajśw., druga jeszcze od Włodzimierza książęcia kijowskiego złożona.

Samych domów szlacheckich około 300»

3

. Litwinów blokowały na lewym brzegu

Dniepru sotnie pułku kijowskiego A. Żdanowicza i Pilona Horkuszy, wspierane
przez mołojców z pułków białocerkiewskiego i humańskiego. Pod miasto podeszli
także Kozacy z pułku korsuńskiego Łukiana Mozyry wraz z Tatarami, a do poważ­
niejszych walk doszło dopiero po wyjeździe hetmana 2 września na czele 2 tysięcy

kawalerii na spotkanie z siłami koronnymi pod Wasylków

4

. Plan kozaków' koncen­

trycznego uderzenia na Kijów grupy lądowej pod wodzą płka Wasyla Zołotarenki
i wodnej dowodzonej przez F. Horkuszę nie powiódł się, m. in. dzięki wsparciu Litwi­

nów przez jazdę koronną. Walki trwały do 10 września, ale po wzmocnieniu garni­
zonu litewskiego przez chorągwie koronne pod dowództwem Jana Sokoła, Kozacy
wycofali się spod miasta.

Odparcie sił kozackich umożliwiło J. Radziwiłłowi ściągnięcie pozostałych cho­

rągwi spod Kijowa, które dołączyły do hetmana 13 września pod Hermanów'ką, łą­

cząc się z siłami koronnymi

5

. W walkach pod Białą Cerkwią jedynie J. Radziwiłł

1

Kotłubaj E. Życie i działalność Janusza Radziwiłła. Wilno; Witebsk, 1859. S. 170.

2

WisnerH. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 146-148.

3

Z obozu litewskiego pod Kijowem die 22 augusti 1651 r. // Starożytności historyczne polskie,

czyli pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski. T. I. S. 339-340.

4

Awizy Łukasza Białobrzeskiego spod chorągwi stolnika lit. W. Gosiewskiego z Kijowa 2 IX

1651 r.; Ibidem. T. I. S. 348-349.

5

Kampanię białocerkiewską omówił Domagała M. Biała Cerkiew 23-25 IX 1651. Zabrze, 2007

S. 45-48.

391

optował za wydaniem walnej batalii B. Chmielnickiemu. Gdy jednak 23 września
Litwini na swoim skrzydle wpędzili siły kozackie do taboru, nie uzyskali wsparcia

chorągwi koronnych. Stąd gdy pytano księcia w dniu następnym o zasadność podję­
cia rokowań z B. Chmielnickim miał odpowiedzieć: «...gdybym był wczorajszego

dnia inakszą sprawę i ochotę koronnego wojska widział, i ja bym był wolał się bić;
ale przypatrzywszy się tak wielkiemu nierządowi i nieochocie, nie mogę wam bona
conscientia radzić, tylko się jednać, summa tego dawszy rationes”

1

. Inaczej rzecz

widział hetman w. kor. M. Potocki, tłumacząc się z zawieszenia broni kanclerzowi

A. Leszczyńskiemu; nie tylko szacował siły kozackie na 100 tysięcy a tatarskie na
30 tysięcy, ale wskazywał że J. Radziwiłł wobec braku wieści z obozu wojska swe­

go pod Lubeczem dłużej nie może współdziałać z siłami koronnymi

2

. Zakończenie

działań wojennych na Ukrainie przyjął J. Radziwiłł ze zrozumieniem, gdyż od kilku
tygodni siły litewskie w Lubeczu były blokowane przez Kozaków z pułku czerni-
howskiego, a nie lepsza była sytuacja Litwinów pod Kijowem. Po ewakuacji Kijowa
hetman rozłożył oddziały na leża zimowe, cześć żołnierzy abdankując ze służby

3

.

Działania sił litewskich w 1651 r. zaskoczyły B. Chmielnickiego i postawiły go

w trudnej sytuacji w trakcie rokowań pod Białą Cerkwią. Jednak szansy na rozbicie

głównych sił wodza kozackiego hetmani nie wykorzystali. A. O. Gurbik wysoko
ocenił działania pułku kijowskiego A. Żdanowicza, który opóźnił marsz Litwinów
na Kijów i tym samym dał czas na przygotowanie obrony zgrupowania białocer-

kiewskiego

4

. Wydaje się jednak, że głównie kunktatorskie działania obu hetmanów

koronnych M. Potockiego i M. Kalinowskiego idących od Krzemieńca (18 Iipca) do
Hermanówki (13 września) dały czas B. Chmielnickiemu na koncentrację sił po klęs­

ce beresteckięj. Wszak na przebycie dystansu około 300-320 km wojsko koronne

potrzebowało niemal 2 miesięcy

5

. Wycofanie się Litwinów z teatru ukraińskiego

związane było nie tylko z koniecznością nawiązania kontaktu z ugrupowaniem pod

Lubeczem ,ale brakami w zaopatrzeniu i podobnie jak w kampanii 1649 r. znikomy­

mi zapasami prochu ,kul i siana dla koni. Nieobecność głównych sił litewskich wy­
korzystali Kozacy do rozpuszczenia zagonów w głąb Wielkiego Księstwa Litew­

skiego, a szczególnie ucierpiał powiat mozyrski. Za zaistniałą sytuację odpowiadał

hetman w. lit. Janusz Kiszka, który miał organizować drugi rzut wojska, złożony
głównie z chorągwi powiatowych, oraz zabezpieczyć osłonę walczącym Litwinom
pod komendą J. Radziwiłła. Nie ulega wątpliwości, że przemarsz wojsk litewskich
z Ukrainy dał się we znaki mieszkańcom miast i wsi pogranicznych powiatów

1

Oświęcim S. Dyaryusz 1643-1651 / wyd. W. Czerniak. Kraków, 1907. S. 376.

2

M. Potocki do kanclerza A. Leszczyńskiego z obozu 1 X 1651 // Relacje wojenne z pierwszych

lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» (1648-

1651). S. 316-317.

3

Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655. S. 87-88; por.: Bobiatyński K.

W cieniu Beresteczka. S. 28-29.

4

Гурбик А. Вторгнення військ Великого князівства Литовського в Україну та оборона

Києва (1651 р.). С. 52.

5

Zob. diariusze wyprawy białocerkiewskiej w: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-

kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» (1648-1651). S. 269-319.

392

W. Ks. Lit. J. Radziwiłł jednak sprawnie rozłożył oddziały na leża zimowe i korzy­
stając z faktu że 9 listopada kończyła się kolejna ćwierć służby cześć żołnierzy
zwolnił. Oddziały rozłożył na pograniczu i częściowo za zgodą hetmana M. Potoc­

kiego w Koronie na płd od Turowa «na otrzymanej u Ich MM. Panów koronnych

części chleba od Polesia, aż ku Wołyniowi i Pińskowi»

1

. Stacjonowały tu chorągwie

pułku hetmana polnego lit. pod komendą M. Frąckiewicza Radzimińskiego. Natomiast

w powiecie starodubowskim rozłożył się pułk Hrehorego Mirskiego, inne oddziały
w okolicach Nowogrodu Siewierskiego, a piechota i artyleria pozostała w Brahiniu

2

.

Pod wrażeniem dyslokacji wojska po zakończeniu kampanii przez J. Radziwiłła był
kanclerz lit. A. S. Radziwiłł, który w swym pamiętniku odnotował: «Hetman litew­
ski powrócił na Litwę i rozłożył żołnierza na granicach; godny najwyższej chwały,
że tak dzielnie się sprawił, a jeszcze bardziej za to, że 10 000 żołnierzy
z najwyższą zapobiegliwością i staraniem tak rozpuścił niesłyszanym przykładem,
ze spokojnie oczekiwali w domu żołdu, a tylko 5000 pozostawił dla pilnowania nie­
przyjaciela»

3

.

Działania militarne armii litewskiej w 1651 r. nie mogły przynieść przełomu

w wojnie z Kozakami. Nawet po zajęciu Kijowa 4 sierpnia tr. siły litewskie były za

słabe aby samodzielnie kontynuować marsz na Białą Cerkiew; mogły w tym wzglę­
dzie współdziałać z armią koronną. Kampania ta jednak wykazała, że koncentrycz­
ne uderzenie sił koronnych i litewskich było dla B. Chmielnickiego bardzo groźne.
Uzmysłowiło mu, że to ze strony Litwy grozi Kozaczyźnie śmiertelne niebezpie­
czeństwo uderzenia na jego tyły po uprzednim zdobyciu słabo ufortyfikowanego

Kijowa. Jednak polityka Jana Kazimierza, który ze względu na osobistą niechęć

do hetmana, wyraźnie osłabiał siły mu podporządkowane prowadziły do dalszej
eskalacji konfliktu. Tym bardziej, że tak w 1651 r. jak w roku następnym monar­
cha próbował skłonić J. Kiszkę do objęcia naczelnej komendy nad wojskiem litew­
skim aby odsunąć od niej J. Radziwiłła. Hetman w. lit. jednak nie wykazał się
w trakcie tej kampanii, wspomagając młodszego kolegę jedynie kilkoma rotami

jazdy. Nie udało mu się skłonić chorągwi powiatowych do przyjścia z pomocą ob­

leganym Litwinom w Lubeczu. Szlachta z powiatów: oszmiańskiego, połockiego,
brasławskiego, upitskiego choć dotarła pod Rzeczycę to wraz z zakończeniem

ćwierci rozeszła się do domów, opuszczając służbę. Rotmistrze zwinęli roty a to

skłoniło J. Kiszkę do wydania na nich protestacji i wpisania jej w aktach trybunal­
skich w Mińsku 18 X 1651 r.

4

W odróżnieniu jednak od kampanii 1649 r. udało się ograniczyć rozmiar strat

i grabieży ze strony oddziałów kozackich, rozkładając chorągwie na pograniczu, co
nie spotkało się z aplauzem żołnierzy. Były to tereny słabo zaludnione i ogołocone

z żywności w trakcie walk z lat 1648-1649, ale zapobiegło to dalszym grabieżom ze

1

AGAD. AR. Dz. IV. Sygn. 188. K. 8-10. Postscriptum listu J. Radziwiłła do J. Kiszki. Słuck.

X 1651; za: Bobiatyński K. W cieniu Berestcczka. S. 28.

2

Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 151-152.

3

Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. T. III. S. 314.

4

AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 4151. K. 20-23; por.: Bobiatyński K. W cieniu Beresteczka. S. 28-29.

393

strony wojska stanu trzeciego W. Ks. Lit. I choć wojsko dowodzone sprawnie przez

J. Radziwiłła mogło się poszczycić tak spektakularnymi sukcesami jak zajęcie Kijo­

wa to szlachta i urzędnicy odpowiedzialni za logistyczne zabezpieczenie działań

ponownie nie stanęli na wysokości zadania. Chorągwie powiatowe ze względu na

ociąganie się szlachty z płaceniem podatków bądź w ogóle się nie popisały, bądź

spóźniły się i do obozu wojska litewskiego nie dotarły. Kłopoty z zebraniem zapa­

sów żywności, prochu, ołowiu i wyprowadzeniem armaty miał gen. artylerii lit.
Wincenty Gosiewski, który zasilił wojsko 400 cetnarami prochu i kul. Stan jednak

cekhauzu wileńskiego był opłakany І ponownie J. Radziwiłł musiał sięgnąć do zaso­

bów arsenału słuckiego, ściągając stamtąd trzy działa 6-funtowe na wyprawę prze­
ciwko Kozakom

1

. Nie rokowało to dobrze w chwili gdy nieliczne wojsko litewskie

będzie zmuszone przeciwstawić się w 1654 r. ofensywie wojsk moskiewskich Aleksego

Michajłowicza.

AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 4151. K. 11.