Pierwszym aktem prawnym regulującym stosunki wewnętrzne w Wielkim Księstwie Litewskim, a nie jedynie określającym wzajemny stosunek Królestwa Polskiego i Księstwa była unia w Horodle
(2 październik 1413 r.)W zakresie zmian wpływających na stosunki ustrojowe w ramach tej umowy istotne było przyjęcie 47 rodów bojarskich do herbów szlachty polskiej; ustanowienie wspólnych sejmów (Lublin, Parczów lub inne dogodne Miejsce); ustanowienie nowego podziału administracyjnego poprzez wprowadzenie na wzór polski województw (wileńskie i trockie) oraz urzędów –wojewodów i kasztelanów wileńskiego i trockiego.
Statut
„Sudiebnik”
Kazimierza Jagiellończyka 1468 rok
Statut Kazimierza Jagiellończyka – Sudiebnik to pierwszy litewski kodeks, nadany przez Kazimierza Jagiellończyka 29 lutego 1468 r. Zapoczątkował kodyfikację prawa litewskiego kontynuowaną w Statutach Litewskich. Składał się z 25 artykułów. Regulował cztery kwestie prawne:
Przestępstwa chłopów. Konieczność tych regulacji wynikała z postępującego w XV wieku przekształcania wolnych chłopów w ludność zależną.
Spory o ziemię. Zakazywał „zajazdów” ustanawiając jednocześnie procedury sądowe rozstrzygania tych sporów.
Zakazywał przywłaszczania rzeczy znalezionych oraz udzielania schronienia zbiegłym ludziom niewolnym.
Ustanawiał kary za szkody powstałe wskutek nieutrzymywania w należytym stanie dróg i mostów.
W Sudiebniku Kazimierza Jagiellończyka znalazła się po raz pierwszy w prawie litewskim definicja przestępstwa, jako złamania prawa. Zniesiona została możliwość wykupu od kary śmierci w Wielkim Księstwie Litewskim. Dał on początek kodyfikacjom (Statuty Litewskie), które doprowadziły system prawa litewskiego do pełnego i nowoczesnego uregulowania, stanowiącego wzór dla państw sąsiednich, również dla Polski.
Przywilej
ziemski
Aleksandra Jagiellończyka
6 sierpnia 1492 roku
W nowym przywileju można wyodrębnić trzy sfery zagadnień:
a) Stosunki własnościowe
zagwarantowano prawo swobodnego dysponowania ziemią, zarówno dziedziczną, jak i nabytą
- ograniczano obciążanie dóbr prywatnych z tytułu prawa książęcego (poddani prywatni zostali zwolnieni z dawania podwód, naprawy grodów, koszenia trawy oraz innych służb i danin z wyjątkiem srebszczyzny i dziakła
b) Ustrój polityczny
Podkreślano suwerenność i integralność Wielkiego Księstwa Litewskiego
- Wzmocniono pozycję Rady Panów, której opinia była wiążąca dla wielkiego księcia w zakresie: polityki zagranicznej państwa (poselstwa zagraniczne); nadawania urzędów i dzierżaw; rozporządzania dochodami skarbu
c) Sądownictwo
- Unormowano przepisy z dziedziny prawa cywilnego: prawo małżeńskie, prawo spadkowe, procedurę sądową (wyrok sądowy musiał być poprzedzony systemem czterech terminów i objęto nim bojarów oskarżonych o zbrodnie główne)
I Statut Litewski – 29 września 1529
Przyspieszony dzięki związkom z Koroną rozwój nowożytnej doktryny suwerenności państwowej oraz stopniowa emancypacja szlachty spod przewagi kniaziów i bojarów stworzyły na Litwie warunki do powstania kodyfikacji pod nazwą statutów litewskich.
Zasadnicze prace komisja I Statutu Litewskiego skończyła w 1522 roku. Projekt został zatwierdzony przez Zygmunta I Starego 29 września 1529 roku na sejmie w Wilnie. Nazywany czasem Kodeksem Gasztołda.
I Statut Litewski składał się z 13 rozdziałów podzielonych na 282 artykuły.
Rozdziały 1 - 3 zawierają normy publiczno-prawne, 4 i 5 - regulowały prawo rodzinne i spadkowe, rozdział 6 - prawo procesowe i ustrój sądów, 7 - prawo karne, 8 - ziemskie, 9 regulował użytkowanie lasów i polowania, 10 - prawo cywilne, 11 -13 - prawo i proces karny.
Statut napisano w będącym urzędowym językiem kancelarii litewskiej języku ruskim (starobiałoruskim). W 1530 roku został przełożony na łacinę, a w 1532 roku na język polski.
Twórcami statutu byli prawnicy litewscy (być może Jerzy Taliat z Ejszyszek i Wacław Czyrka) wykształceni w zachodnioeuropejskich uniwersytetach, kierowani przez kanclerza litewskiego i wojewodę wileńskiego Olbrachta Gasztołda (zm. 1539). Poznane tam prawo rzymskie starali się połączyć ze zwyczajowym prawem litewskim i ruskim. Odwoływali się również do prawa polskiego i saskiego.
Statut obejmował ogół ludności Wielkiego Księstwa. Po jego wprowadzeniu przestały obowiązywać dotychczasowe przywileje ziemskie, nadane poszczególnym ziemiom przez poprzednich książąt.
Uprawnienia ziem i zobowiązania książęce, ograniczające władzę monarchów, zostały zachowane i stały się jednakowe w całym państwie.
Uregulowano skład i kompetencje głównych organów państwa.
Unormowano prawo własności i gwarancje nietykalności osobistej dla szlachty litewskiej, na wzór polski.
Uregulowano w sposób jasny i precyzyjny postępowanie sądowe. W procesie karnym wprowadzono zasadę równości stron procesowych i jawności postępowania. Dla niektórych przestępstw wprowadzono instytucję
przedawnienia.
Drugi (1566) i trzeci (1588) Statut litewski
II Statut Litewski zachował strukturę i układ pierwszego. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa, wywołane przeprowadzanymi właśnie reformami.
W zakresie ustroju państwowego II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych. Najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę. Statut wprowadzał jednak ograniczenia władzy hospodara wzorowane na polskich.
Nie mógł on odtąd bez zgody sejmu litewskiego wypowiadać wojny ani zawierać pokoju, nakładać podatków i stanowić prawa. Władca zobowiązywał się przestrzegać wolności i praw posiadanych przez wszystkie stany. Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty. Wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów i posiadania dóbr w Wielkim Księstwie przez cudzoziemców.
Poważne zmiany nastąpiły w sądownictwie. II Statut wprowadził na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie. Władza sądownicza przeszła więc w ręce szlachty. Wprowadzona została jedność prawa dla wszystkich mieszkańców państwa (oczywiście jedność oznaczała podleganie wszystkich tym samym regulacjom, a nie równość wobec prawa).
Dokonano zmian w prawie spadkowym, między innym ograniczając hospodarskie prawo kaduka. W prawie karnym zlikwidowano zbiorową odpowiedzialność rodziny przestępcy oraz wprowadzono zakaz karania osób poniżej 14 roku życia.
III Statut Litewski przyjęty przez sejm w 1588 r. składał się z ponad 480 artykułów. Obowiązywał do roku 1840.
Zmiany w prawie sądowym:
upowszechnienie kary śmierci,
zasada odpowiedzialności karnej (na korzyść oskarżonego, ograniczona odpowiedzialność do lat 16),
prawo do wyznaczenia sobie zastępcy procesowego,
przy egzekucji sąd miał być przychylny dla ubogich, sierot,
przewidywał luki w prawie (sąd miał kierować się bliższą sprawiedliwością, własnym sumieniem, przykładem inszych praw chrześcijańskich czyli prawem rzymskim).
Reforma
włóczna – założenia realizacja
Ustawa na
wołoki – 1557
Reformę włóczną, przeprowadzoną na wielką skalę na Litwie i Białorusi od połowy XVI do początków XVII wieku, można najogólniej określić jako zespół przedsięwzięć techniczno-gospodarczo-społecznych, które poprzez wprowadzenie systemu włócznego i przejście do regularnej trójpolówki przeobrażały ustrój rolny, służąc feudałom jako środek do zwiększenia dochodów z dóbr ziemskich, głównie w drodze wzmożonej eksploatacji ludności.
Do realizacji tego zamierzenia, jak wykazały badania, posłużyły trzy grupy reform: techniczne, gospodarcze i społeczne.
Zadania techniczne reformy polegały na:
1. Komasacji gruntów przy jednoczesnym usunięciu prywatnej własności ze środka dóbr wielkoksiążęcych przez zamianę ziemi;
2. Rozmierzeniu ziemi na włóki wielkości 30 lub przeważnie 33 morgów, czyli 21,3 lub 23,5 ha;
3. Oznaczeniu katastru gruntów, które klasyfikowano jako dobry, średni, podły i przepodły;
W dziedzinie gospodarczej reforma miała do spełnienia następujące zadania:
Zmianę struktury agrarnej gospodarstw chłopskich;
Zwiększenie eksploatacji ludności;
Rozwój folwarku pańszczyźnianego;
Przyspieszenie i usystematyzowanie kolonizacji;
Usprawnienie administracji dóbr.
Reformę włóczną zapoczątkowaną przez Bonę ujął król Zygmunt II August w ramy prawne przez wydanie 1 kwietnia 1557 roku specjalnej „Ustawy na wołoki hospodara Korola Jeho Miłosti”.
20 maja 1558 r. ogłoszono do niej dodatkowe zarządzenia w „Instrukcji dla Rewizorów i Mierników”.
„Ustawa na wołoki” określała zasady osadzania dóbr monarszych, regulowała sprawę granic leśnych, wchodów oraz administracji leśnej. W ustawodawstwie tym uwzględniono puszcze hospodarskie, które miały być głównym terenem akcji kolonizacyjnej. Twórcą tej ustawy był Piotr Chwalczewski – od 1553 r. starosta knyszyński – z powodzeniem wprowadzający ścisłą kontrolę nad lasami knyszyńskimi i ograniczający ich użytkowanie przez chłopów.
Naczelnymi założeniami reformy były zatem: komasacja gruntów z usuwaniem prywatnej własności pozostającej w centrum dóbr wielkoksiążęcych; wprowadzenie systemu włócznego w pomiarze gruntów; oznaczenie przydatności rolniczej gruntu, którą określano czterema rodzajami: dobry, średni, podły i przepodły; organizacja gruntów rolnych na zasadzie trójpolówki, a także zmiana kształtu wsi w ulicówkę rzędową.
Wprowadzenie regularnej trójpolówki wraz z obowiązkiem zasiewania przez całą wieś dwóch pól i ugorowania jednego podnosiło wydajność produkcji zbożowej.
W efekcie pomiara włóczna służyła wzrostowi dochodów z dóbr hospodarskich, głównie poprzez eksploatację włościan. Zwiększano bowiem ciężary chłopskie, nakładając je bardziej równomiernie i zgodnie z rodzajem gruntu. Przeprowadzenie reformy wobec wzrastającej liczby ludności oraz rosnącego zapotrzebowania na towary leśne i zboże, było nieodzowne. W związku z tym „Ustawa włóczna” wprowadzała również obowiązek tworzenia w odpowiednich ku temu miejscach – folwarków, które obejmowały zwykle najlepsze ziemie, zabierane niejednokrotnie chłopom. Zachowano natomiast wspólne dla całej wsi użytki rolne w postaci pastwisk, wygonów dla bydła. Utrzymano też zwyczajowe „wchody” do lasów i puszcz wielkoksiążęcych po drzewo, owoce leśne, jednak znacznie je ograniczając.
Rozwój
prawodawstwa
łowiecko-leśnego za Jagiellonów
Ustawa
Leśna – 27 luty 1567
II Statut Litewski nie nowelizował praw łowiecko-leśnych Litwy. Utrzymano wysokie kary za przestępstwa łowieckie i rozszerzono je na bartnictwo. Wysokie kary za przestępstwa łowiecko-leśne mogły odstraszać, ale pod warunkiem ich egzekucji. Wymagało to istotnych zmian w ochronie i zarządzaniu gospodarką łowiecko-leśną hospodara.
Celom tym służyła ustanowiona 27 kwietnia 1567 roku w Knyszynie „Ustawa Króla Jego Mości Lesniczem w Wielkim Xięstwie Litewskim…” , zwana „Ustawą leśną”.
Nakładała ona nowe obowiązki na leśniczych hospodarskich oraz precyzowała ich dawniejsze powinności.
W zamian za pełnienie funkcji leśniczowie otrzymywali dziewięć włók ziemi (trzy na folwark, reszta na osadzenie ludzi potrzebnych do pracy w folwarku).
Ogólnie należy powiedzieć, iż do obowiązków
leśniczych w świetle „Ustawy”, należało:
- ochrona zasobów puszczańskich – lasów, wód i zwierzyny;
- nadzór nad służbami hospodarskimi pracującymi w puszczy (osocznikami, strzelcami, bobrownikami, połaźnikami) oraz ludnością osadzoną na ziemi wśród puszczy;
- organizacja i nadzór eksploatacji zasobów puszczańskich
Proces kształtowania się Administracji Lokalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku
Centralne w Wielkim Księstwie Litewskim województwo wileńskie powołali do życia król polski Władysław Jagiełło (1386-1434) i wielki książę litewski Witold (1392-1430) podczas zjazdu w Horodle 2 października 1413 r.
Stanowiło ono terytorialną kontynuację księstwa wileńskiego Olgierda (1345-1377) i jego następcy Jagiełły (1377-1392), analogicznie jak utworzone jednocześnie w Horodle województwo trockie było spadkobiercą księstwa trockiego za Kiejstuta (1342-1382).
Oba województwa tworzyły razem ze Żmudzią trzon terytorialny państwowości litewskiej w XV i na początku XVI w. Obszar podległy władzy wojewodów wileńskiego i trockiego na przestrzeni wieków ulegał jednak istotnym zmianom. Przede wszystkim terytorium województw zostało znacznie pomniejszone na skutek wydzielenia w XVI w. kolejnych jednostek administracyjnych.
W trakcie reformy administracyjnej przeprowadzonej w WKL przez Zygmunta Augusta w latach 1565-1566 województwo wileńskie podzielono na wzór koronny na pięć dużych powiatów sądowych (wileński, oszmiański, lidzki, wiłkomierski i brasławski), które stanowiły zarazem podstawowe jednostki administracji państwowej, podziału wojskowego kraju, także autonomii politycznej stanu szlacheckiego z odrębnym sejmikiem i sądami.
Z kolei w 1513 r. z południowo zachodniej części województwa trockiego Zygmunt Stary utworzył województwo podlaskie, obejmujące ówczesne powiaty (terytoria grodowe): drohicki, mielnicki, bielski, brzeski litewski, kamieniecki i kobryński.
Dalsze uszczuplenie jego terytorium było konsekwencją reformy administracyjnej z lat 1565-1566. Podzielono je wtedy, już zgodnie z nowym obszarem, na wzór koronny na cztery duże powiaty sądowe (trocki, grodzieński, kowieński i upicki), które stanowiły zarazem podstawowe jednostki administracji państwowej, podziału wojskowego kraju, także autonomii politycznej stanu szlacheckiego z odrębnym sejmikiem i sądami.
Obok reformy struktury administracji lokalnej w latach 1563-1566 przeprowadzono również w Wielkim Księstwie Litewskim reformy sądową oraz sejmową i sejmikową. Wprowadzeniem do tych przemian był przywilej Zygmunta Augusta z 7 czerwca 1563 roku o równouprawnieniu prawosławnych z katolikami. Zniesiono wówczas zakaz piastowania przez prawosławnych najwyższych urzędów w państwie. Reformę sądową rozpoczęto wprowadzać podczas sejmu bielskiego w 1564 roku przywilejem z dnia 1 lipca tego roku. Stwierdzono w nim, że:
Wojewodowie i starostowie oraz dzierżawcy zrzekli się dobrowolnie Wszelkich swoich praw związanych z sądownictwem, wraz z dochodami sądowymi;
2. Zrezygnowano z prawa egzempcji (czyli podległości wyłącznie sądom hospodara) przynależnego wojewodom, urzędnikom, panom, kniaziom i niektórej szlachcie.
W latach 1565-1566 powoływano sukcesywnie w WKL trzy rodzaje sądów:
ziemskie
zamkowe (grodzkie)
podkomorskie
Sądy te istniały we wszystkich powiatach, tworząc w ten sposób sądownictwo szlacheckie, jednolite dla całej szlachty. Trzecia z głównych reform ustrojowych to reforma sejmowa i sejmikowa. Objęła ona trzy sfery zagadnień: rozszerzenie kompetencji sejmu (1564-1566), powstanie sejmików powiatowych (1565) oraz reorganizację rady panów na wzór senatu polskiego (1566).
Olbracht Gasztołd herbu Abdank (1470 – 1539), kanclerz wielki litewski i wojewoda wileński od 1522, wojewoda trocki od 1519, wojewoda połocki od 1514, wojewoda nowogródzki od 1508, podczaszy wielki litewski od 1505, namiestnik nowogródzki od 1503, starosta bielski i mozyrski od 1513, hrabia i graf Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Syn Marcina, ojciec Stanisława. Około 1492 wstąpił na Akademię Krakowską. Został dworzaninem króla Aleksandra Jagiellończyka, który wysłał go z misją dyplomatyczną do cesarza. Brał udział w walkach z Tatarami. W czasie III wojny litewsko-moskiewskiej dowodził w 1507 obroną Smoleńska. W 1508 brał udział w bitwie pod Orszą. Wówczas też został wplątany w spisek Michała Glińskiego i uwięziony. Wyszedł na wolność w 1510 i oczyścił się z zarzutów 18 maja 1511 na sejmie w Piotrkowie.
W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1512-1522, 29 lipca 1518 wraz z rotą Jana Boratyńskiego rozbił wojska rosyjskie w bitwie pod Połockiem. Świetne zwycięstwo już u współczesnych obrosło legendą, która głosiła, że w czasie walk pojawił się na niebie święty Kazimierz i pokazał on wojskom polsko-litewskim dogodną przeprawę przez Dźwinę.
Sytuację komplikował fakt, że równolegle z wojną moskiewską Gasztołd prowadził swoją prywatną wojnę z kanclerzem i wojewodą wileńskim Mikołajem Radziwiłłem. Obie strony grabiły swoje dobra i paliły zamki prywatne (zamek w Tykocinie w 1519 r.), co spowodowało nawet włączenie się w spór króla Zygmunta I Starego jako rozjemcy. Był zwolennikiem separatyzmu Litwy, dlatego popierał w 1522 plan królowej Bony ogłoszenia Zygmunta Augusta następcą tronu na Litwie.
Był najbogatszym człowiekiem na Litwie. Jego dobra liczyły setki wsi i miast. W czasie popisu w 1528 własnym sumptem wystawił 466 konnych i 3728 służby. W 1529 papież Klemens VII nadał mu tytuł hrabiowski. W 1530 cesarz Karol V Habsburg zaliczył go w poczet grafów cesarstwa jako grafa z Murowanych Gieranion.
W 1529 brał czynny udział w opracowaniu I Statutu Litewskiego.