MAJA WOLNY

Uniwersytet Warszawski

Jêzykowy obraz staroœci ludzi i zwierz¹t

w polszczyŸnie

1. Jêzyk jako œrodek miêdzyludzkiej komunikacji kumuluje w sobie pewien

zespó³ wyobra¿eñ dotycz¹cych rzeczywistoœci. Chocia¿ sk³adniki jêzykowego

obrazu œwiata utrwalone s¹ na wszystkich poziomach jêzyka, to przede wszyst-

kim leksyka i frazeologia wydaj¹ siê obfitym Ÿród³em wiedzy o stosunku cz³o-

wieka do rzeczywistoœci.

StaroϾ Рproblem obecny nie tylko w obszarze nauk medycznych (geronto-

logii), ale i psychologii, socjologii, antropologii, historii literatury, nie jest roz-

wijany przez polskich jêzykoznawców, którzy znacznie czêœciej podejmuj¹ te-

mat poniek¹d bliski staroœci – œmieræ

1

. Niniejsza praca nie aspiruje do ca³oœcio-

wego odtworzenia jêzykowego obrazu staroœci w polszczyŸnie (wymaga³oby to

oczywiœcie obszerniejszych studiów), lecz jest raczej prób¹ interpretacji kilku

wybranych aspektów staroœci i starzenia siê wyra¿anych w jêzyku.

Na podstawie zgromadzonego materia³u leksykalnego spróbujê pokazaæ,

w jaki sposób w polszczyŸnie postrzega siê ostatnie lata ¿ycia l u d z i i z w i e -

r z ¹ t oraz jakie przyjmuje siê strategie mówienia o starzeniu siê i staroœci.

W wielu przypadkach bêdê zestawiaæ te obserwacje z przyk³adami zaczerpniê-

tymi z innych jêzyków.

Czy istnieje takie zjawisko jak staroœæ zwierz¹t? To z pozoru absurdalne

pytanie staje siê racjonalne, jeœli wzi¹æ pod uwagê w¹tpliwoœci niektórych so-

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2530

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 15 • Wroc³aw 2003

1

Jedynym, do jakiego dotar³am, jêzykoznawczym, a dok³adniej filologicznym szkicem po-

œwiêconym w ca³oœci problemowi staroœci jest tekst Aleksandry Niewiary Staroœæ staroœci, czyli

wstêp filologiczny, [w:] Staroœæ. Wybór materia³ów z VII Konferencji pracowników naukowych

i studentów Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej UŒ, pod red. A. Nawareckiego i A. Dziadka, Ka-

towice 1995. O œmierci por. np. A. Enkelking, Istota, ewolucja eufemizmów (na przyk³adzie za-

stêpczych okreœleñ œmierci, „Przegl¹d Humanistyczny” 1984, t. IV, s. 115–129; L. Pound, Ameri-

can Euphemisms for Dying, Death and Burial. An anthology, „American Speech” 1936, vol. XI,

no 3, s. 195–202; A. Tambor, Zwi¹zki frazeologiczne oznaczaj¹ce œmieræ (na materiale francu-

skim), „Poradnik Jêzykowy” 1987, nr 1.

cjologów co do historycznego istnienia staroœci ludzi. Wed³ug nich staroœæ,

dziecko minionego stulecia, sta³a siê zjawiskiem spo³ecznym dziêki postêpom

medycyny przed³u¿aj¹cym ludzkie ¿ycie. Pojedyncze, poœwiadczone w literatu-

rze i dokumentach, wypadki szczêœliwego do¿ycia póŸnego wieku, zdaniem ba-

daczy, nie pozwalaj¹ jeszcze na mówienie o prawdziwej staroœci przed XIX stu-

leciem

2

.

2. Niniejsza praca koncentruje siê na utrwalonym w jêzyku wizerunku sta-

roœci w zestawieniu homo – animal. Odwracaj¹c tê kolejnoœæ, spróbujê najpierw

odpowiedzieæ na pytanie, czy i w jaki sposób zaznacza sw¹ obecnoœæ w jêzyku

zjawisko staroœci zwierz¹t.

W poszukiwaniu odpowiedzi pozwolê sobie na przywo³anie znanej baœni

braci Grimm pt. D³ugoœæ ¿ywota. Wyjaœnia ona przyczynê starzenia siê cz³owie-

ka w nastêpuj¹cy sposób: w zamierzeniu Boga wszystkie istoty ¿ywe mia³y umie-

raæ po ukoñczeniu trzydziestu lat. Zwierzêta (osio³, pies i ma³pa), przewiduj¹c

trudnoœci zwi¹zane z podesz³ym wiekiem, zrezygnowa³y z czêœci przeznaczo-

nych im lat. Zupe³nie inaczej zachowa³ siê cz³owiek, który za¿¹da³ d³u¿szego ¿y-

cia. Bóg doda³ mu wiêc kilka lat ¿ycia os³a, kiedy bezustannie trzeba dŸwigaæ

ciê¿ary, czêœæ ¿ywota psa, pe³nego z³oœci i bezsilnego warczenia, oraz ostatnie

dni ma³py, podczas których „cz³owiek traci rozum, staje siê têpy i g³upi, postê-

puje nierozs¹dnie i dzieci siê z niego œmiej¹”

3

.

W ten sposób zwierzêta uniknê³y staroœci, przekazuj¹c cz³owiekowi, na je-

go w³asne ¿yczenie, wszystkie przykroœci póŸnego wieku.

Mo¿na potraktowaæ baœñ braci Grimm jako ¿artobliwe wyt³umaczenie, dla-

czego w wielu jêzykach (niemieckim, angielskim, rosyjskim), przy takiej rozma-

itoœci s³ownictwa opisuj¹cego staroœæ ludzi, brakuje specjalnych okreœleñ doty-

cz¹cych staroœci zwierz¹t. Wydaje siê to tym dziwniejsze, jeœli zestawimy te bra-

ki z wieloœci¹ nazw zwierz¹t m³odych w tych jêzykach. Anglicy na okreœlanie

Ÿrebaka maj¹ a¿ cztery wyrazy: colt, foal (dla samców) oraz filly i mare dla sa-

mic. Podobnie jest w jêzyku niemieckim: Ÿrebiê mêskie: das Fullen, das Fohlen

i ¿eñskie – die Stutenfullen. Luki w nazewnictwie zwierz¹t starych zape³niane s¹

w jêzyku ogólnym konstrukcjami z³o¿onymi z przymiotnika stary i odpowiednie-

go apelatiwum, np. stary pies, stary koñ, old dog, old horse, alter Hund, altes

Pferd, staraja sabaka, staraja ³oszad (w ten sposób mówimy tak¿e o starych

przedmiotach).

Równie¿ w polskich gwarach i ¿argonach (pasterskim, ³owieckim), a wiêc

tam, gdzie okreœlanie wieku zwierzêcia wydaje siê doœwiadczeniem codziennym,

190

MAJA WOLNY

2

Por. M. Philibert, Le statut de la personne agée dans les sociétés antiques et preidustriel-

les, „Sociologie et sociétés” 1984, vol. XVI, no 2, oraz polemika z artyku³em: G. Minois, Histo-

ria staroœci, prze³. K. Marczewska, Warszawa 1995, s. 13

3

D³ugoœæ ¿ywota, [w:] Baœnie braci Grimm, prze³. E. Bielicka, M. Tarnowski, t. II, Warsza-

wa 1982.

nie znajdziemy, wbrew oczekiwaniom, zbyt wielu nazw odnosz¹cych siê do sta-

rego zwierzêcia.

W polszczyŸnie znaczenie staroœci wyra¿a siê przede wszystkim s ³ o w o -

t w ó r c z o, tj. za pomoc¹ odpowiednich derywatów, nie zaœ osobnych leksemów.

Zupe³nie inaczej jest w przypadku istot m³odych, gdzie znaczenie m³odoœci wy-

ra¿ane jest najczêœciej leksykalnie

4

, np. koñ – Ÿrebak, pies – szczeniak, owca –

jagniê, dzik – warchlak. Choæ nie ma w naszym jêzyku kategorii s³owotwórczej

‘nazw istot starych’ (obok kategorii nazw istot m³odych), to istniej¹ formanty,

których jedn¹ z funkcji jest tworzenie tych nazw

5

. Najczêstszym s³owotwórczym

zabiegiem dodania lat jest u¿ycie formacji zakoñczonej na -isko, -sko, np. koni-

sko, psisko, niedŸwiedzisko, krówsko, kobylsko, ewentualnie umieszczenie jej

w grupie atrybutywnej z przydawk¹ stary: stare konisko, stare kobylsko, która

dostatecznie precyzuje znaczenie wyrazu. Jak wykaza³ bowiem Bogus³aw Kre-

ja, formacje na -isko, -sko ³¹cz¹ siê z czterema semantycznie wydzielonymi gru-

pami przydawek wskazuj¹cych nie tylko na 1) staroœæ, zu¿ycie, ale tak¿e

2) ogrom, ciê¿ar, 3) takie cechy charakteryzowanego przedmiotu, które wywo-

³uj¹ niechêæ, wstrêt lub te¿ – 4) wspó³czucie czy litoœæ

6

. Tak wiêc konisko mo-

¿e byæ równie dobrze wiekowym czworonogiem, jak te¿ ogromnym, brzydkim

czy ¿a³osnym – ale niekoniecznie starym – zwierzêciem.

Obserwacja ¿ycia zwierz¹t doprowadzi³a jednak do uto¿samienia zwierzê-

cia starego z du¿ym / wielkim okazem. W œwiecie ludzi takiej zale¿noœci nie

ma. „Zmniejszanie siê” cz³owieka w starszym wieku bywa niejednokrotnie od-

dawane przez formanty o funkcji deminutywnej: -ek, -ka, i sufiksy z³o¿one, np.

-ecz-ka, -usz-ek, -in-ka (dziadek, babka, staruszek, staruszka, staruszeczka,

babinka, starowinka).

Chcia³abym teraz zaprezentowaæ niewielk¹ liczbê tych nazw zwierz¹t,

w których staroœæ wyra¿ona jest leksykalnie. Wiêkszoœæ z nich nie pochodzi z jê-

zyka ogólnego, ale z gwar i ¿argonów (pasterskiego i ³owieckiego). Wykorzy-

sta³am tu S³ownik gwar polskich Jana Kar³owicza, S³ownik jêzyka ³owieckiego

Stefana Hoppego, Atlas jêzyka i kultury ludowej Wielkopolski pod redakcj¹

Zenona Sobierajskiego i Józefa Burszty oraz Terminologiê polskiego pasterstwa

górskiego Wandy Herniczek-Morozowej.

Oto jak bywaj¹ nazywane (gwarowo) stare osobniki poszczególnych gatun-

ków zwierz¹t:

a) koñ – chaba, chabas, chabet, chabeta, chadra, charchara, grek, haben-

da, starowizna;

Jêzykowy obraz staroœci ludzi i zwierz¹t

191

4

Por. R. Grzegorczykowa, Zarys s³owotwórstwa polskiego. S³owotwórstwo opisowe, War-

szawa 1982, s. 57.

5

B. Kreja, Rzeczowniki ekspresywne na -sko w jêzyku polskim, „Jêzyk Polski” 1968,

t. XLVIII, z. 3, s. 202.

6

Ibidem.

b) krowa – boba, buba, gzup, kalymba, klêpa (od tego: klêpsko), kluka, ³u-

ba, ³upa, skiba, wietula

oraz wyrazy odnosz¹ce siê do starych przedstawicieli obu tych gatunków: chrup,

³up, œrup, zuber;

c) dzikie zwierzêta – ³ania – ciota, dzik – odyniec, wilk – wilczur;

d) koza – styra, wietula (tak¿e o krowie i owcy).

W ¿argonie ³owieckim wystêpuje kilka wyrazów i wyra¿eñ zwracaj¹cych uwa-

gê na odosobnienie starych zwierz¹t, odzwierciedlaj¹cych jeden z profili rozumie-

nia staroœci: staroœæ – czas osamotnienia, odejœcia od stada (definicje, które przy-

taczam, pochodz¹ od S. Hoppego, autora S³ownika jêzyka ³owieckiego): samotnik

‘samiec, przewa¿nie stary, niektórych gatunków grubej zwierzyny, który po okre-

sie godowym od³¹cza siê od stada i wiedzie samotny tryb ¿ycia’; odyniec ‘stary

dzik samiec, poza okresem huczki ¿yj¹cy przewa¿nie samotnie’; odbiæ siê / odci¹æ

siê ‘o starych samcach zwierzyny ¿yj¹cej w stadach: oddaliæ siê od stada, wieœæ

¿ycie samotnika’; obraæ sobie ostojê ‘stare sztuki [capy kozicy] – samotnie scho-

dz¹ nieraz do lasów, obieraj¹ sobie tam ostojê i staj¹ siê zwierzyn¹ leœn¹’.

Te wszystkie opisy dotycz¹ skutków staroœci, a nie jej samej: w jêzyku my-

œliwych, pasterzy, rolników nie istniej¹ wyrazy na okreœlenie staroœci jako etapu

¿ycia, mimo ¿e inne okresy w ¿yciu zwierzyny bywaj¹ przez nich nazywane. Tak

na przyk³ad okres godowy to, zale¿nie od gatunku zwierzêcia: bukowanie / bu-

kowisko, gon, goñba, huczka, rykowisko. Po rui nastêpuje okres porykowiskowy,

a poprzedza j¹ (w przypadku jeleni) – czas ³ojny.

Staroœci zwierz¹t, pojêtej jako etap ich ¿ycia, nie nazywa siê mo¿e przede

wszystkim dlatego, ¿e maj¹ one, w³aœnie za spraw¹ cz³owieka, ma³e szanse na

doczekanie sêdziwego wieku. Z punktu widzenia hodowcy czy myœliwego sta-

roœæ jest czasem, w którym zwierzê staje siê ca³kowicie bezu¿yteczne, zarówno

¿ywe, jak i zabite.

Tylko nieliczne legendy sakralizuj¹ czas staroœci zwierz¹t. Jedn¹ z najpiêk-

niejszych jest Mickiewiczowski opis smêtarza znajduj¹cego siê w mateczniku

7

.

3. Zdumiewaj¹ce jest zestawienie tego skromnego w sumie materia³u

z utrwalonym w jêzyku obrazem staroœci ludzi. Rozmaitoœæ wyrazów i wyra¿eñ

sk³adaj¹cych siê na ten obraz sprawia niema³y k³opot typologiczny. Jedn¹ z mo-

ich propozycji jest rozpiêcie obszernego materia³u leksykalnego i frazeologicz-

nego na osi eufemizm – kakofemizm. Poniewa¿ k a k o f e m i z m bywa rozmai-

cie definiowany przez badaczy, pragnê zaznaczyæ, i¿ za Ann¹ D¹browsk¹ bêdê

w niniejszej pracy u¿ywaæ tego terminu przede wszystkim jako przeciwieñstwa

e u f e m i z m u

8

. U¿ycie kakofemizmu powoduje niechêæ, pogardê lub oœmiesze-

nie obiektu, do którego siê odnosi; nie jest ono jednak to¿same z wulgaryzmem,

192

MAJA WOLNY

7

A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, ks. IV, w. 530–539.

8

A. D¹browska, Zniekszta³canie obrazu rzeczywistoœci poprzez u¿ycie pewnych œrodków jê-

zykowych (eufemizm i kakofemizm), [w:] Jêzykowy obraz œwiata, pod red. J. Bartmiñskiego, Lu-

blin 1990, s. 231–244.

Jêzykowy obraz staroœci ludzi i zwierz¹t

193

Cecha / osoba

Kakofemizm

Eufemizm

zwi¹zane z wiekiem

pogorszenie spraw-

noœci fizycznej

i umys³owej

byæ stetrycza³ym, zniedo³ê¿nia³ym,

zramola³ym, skretynia³ym, sklero-

tycznym, zidiocia³ym (ang. to be-

come idiot), zdziecinnia³ym (ang. in

one’s second childhood, ros. wpaw-

szyj w dietstwo)

nie byæ (ju¿) m³odzieniaszkiem,

byæ nie w pe³ni si³, byæ zmêczonym

¿yciem (niem. lebensmüde), cier-

pieæ na amnezjê

siwizna, osoba si-

wow³osa

siwek, siwy ³eb

10

,

srebrny, bia³y (bia³y jak mleko /

œnieg), przyprószony siwizn¹, szron

na skroniach, mieæ „pasemka natu-

ralne”

cera osoby starszej,

zmarszczki

pomarszczona, poradlona, pobru¿-

d¿ona, zwiotcza³a, zwiêdniêta, pe³-

na kurzych ³apek (ros. gusinyje ³ap-

ki, ang. crow’s feet, niem. die Kra-

hefüsse)

pergaminowa, dojrza³a, pokryta

siatk¹ zmarszczek

staroϾ

zgrzybia³oœæ, wiek emerytalny, po-

produkcyjny

jesieñ ¿ycia (ang. autumn of life),

pewien wiek (ang. certain age),

wiek dojrza³y (ang. mature), trzeci

wiek, wiek odpoczynku, podesz³y

wiek (niem. Betagheit, ros. prie-

k³onnyj wozrast), zmierzch ¿ycia

(ang. twilight of years), wiek matu-

zalowy / matuzalemowy

zak³adaj¹cym d o s a d n o œ æ i d o s ³ o w n o œ æ, podczas gdy kakofemizm, nie

stroni¹c od rubasznoœci, ¿artobliwoœci, zachowuje omownoœæ.

We wspó³czesnym spo³eczeñstwie staroœæ jest jednym z obszarów dzia³ania

tabu. Pojawiaj¹ siê spostrze¿enia, i¿ w zwi¹zku z wszechobecnym kultem m³o-

doœci jest to obszar silniej tabuizowany ni¿ œmieræ

9

. Mogê siê chyba posun¹æ do

stwierdzenia, ¿e do¿ycie staroœci, w³aœnie poprzez nieuchronnoœæ œmierci, nie jest

dla cz³owieka tak¹ oczywistoœci¹, jak to, ¿e ka¿dy musi umrzeæ.

Staroœæ z jednej strony wydaje siê czymœ upragnionym, z drugiej zaœ – tyl-

ko przykrym oczekiwaniem na œmieræ. Znakomicie oddaje to przys³owie ³aciñ-

skie: Optant senectam omnes, adepti despuunt.

We wspó³czesnej polszczyŸnie mo¿na zaobserwowaæ skrajne sposoby

mówienia o staroœci. Czêsto bywa dowartoœciowywana, niekiedy konwencjonal-

nie, a czêsto te¿ deprecjonowana i oœmieszana. Te dwie tendencje s¹ znacznie

silniej splecione ni¿ w odniesieniu do pojêæ dotycz¹cych m³odych ludzi i m³o-

9

Por. Staroœæ. Wybór materia³ów..., s. 188.

10

Por. Z. Kempf, Wyrazy „gorsze” dotycz¹ce zwierz¹t, „Jêzyk Polski” 1985, t. LXV, z. 2–3.

194

MAJA WOLNY

posuwaæ siê w latach, postarzeæ siê,

podstarzeæ siê,

kapcanieæ, parszywieæ, niedo³ê¿nieæ

(ang. decrepit), zbli¿aæ siê do grobu

(niem. am Rande des Grabes ste-

hen), zgrzybieæ, podtatusieæ, spier-

niczeæ

starzeæ siê

dziadek, dziadzio, zaawansowany

w latach, niem³ody

staruch, dziad, stary cymba³, stary

dureñ (ros. staryj durak), pierdziel,

piernik, cap, ramol, stary ramol,

tetryk (ang. curmudgeon), pryk,

zgrzybia³y (ros. griach³yj)

staruszek, starszy

mê¿czyzna

babcia, babunia, zaawansowana

w latach (niem. hoch an Jahren),

niem³oda, leciwa, nie pierwszej

m³odoœci (ang. no longer in the

first flush of youth)

starucha, stara jêdza (niem. alte

Hexe), stara raszpla, próchno (ros.

piesok syplietsja), pud³o (niem.

alte Schachtel), stara: prukwa, torba

(niem. alter Sack), rura, pudernica,

klêpa, lampucera, antyk, stary ba-

bus, stara cholera, jak szesnastka,

jak licealistka

11

staruszka, starsza

kobieta

Eufemizm

Kakofemizm

Cecha / osoba

doœci, najczêœciej waloryzowanej dodatnio. Jakkolwiek i tu pojawiaj¹ siê okre-

œlenia deprecjonuj¹ce, to uk³adaj¹ siê one w jeden podstawowy zarzut niedojrza-

³oœci psychicznej (st¹d gówniarz, szczeniak, siksa), nie rozwijaj¹c innych aspek-

tów tego wieku. Nawet deprecjonuj¹ce wyra¿enie mieæ mleko pod nosem, jak-

kolwiek zawiera obserwacjê dotycz¹c¹ fizycznoœci, to jest u¿ywane w celu

ukazania niedojrza³oœci duchowej m³odego cz³owieka, niemo¿noœci wykonania

czy nawet podjêcia siê jakiegoœ zadania.

Zestawienie eufemizmów i kakofemizmów najlepiej zilustruje dwie przeciw-

stawne tendencje w mówieniu o ludziach starych i staroœci. Zestawienie to nie

jest oczywiœcie zbiorem zamkniêtym i opiera siê w du¿ej mierze na intuicji au-

torki. Kryterium przydzia³u poszczególnych wyrazów i wyra¿eñ do grupy eufe-

mizmów lub kakofemizmów by³oby lepiej widoczne, gdyby ka¿de has³o zosta-

³o umieszczone w tzw. kontekœcie minimalnym. Zakwalifikowanie wyrazu do od-

powiedniej grupy to w du¿ej mierze kwestia intencji mówi¹cego. Neutralnie

brzmi¹cy termin (np. wiek poprodukcyjny, emerytalny) staje siê kakofemizmem,

jeœli jest wypowiadany z pogard¹, lekcewa¿eniem.

4. Jak ju¿ wspomnia³am, staroœæ nie tylko przez bliskoœæ czasow¹ ze œmier-

ci¹, ale tak¿e wskutek tempa wspó³czesnego ¿ycia, jest doœwiadczeniem, wobec

którego trudno o neutraln¹ postawê emocjonaln¹. Zestawienie eufemizmów i ka-

11

Por. A. D¹browska, Eufemizmy wspó³czesnego jêzyka polskiego,Wroc³aw 1994, s. 139.

cd. tab. ze s. 193

kofemizmów pokazuje, ¿e o tym samym zjawisku mo¿na mówiæ z diametralnie

ró¿nym nastawieniem.

Pojêcie staroœci, bêd¹cej jednym z przyk³adów „naturalnych rodzajów do-

œwiadczeñ”

12

(obok innych – mi³oœci, pracy, szczêœcia, czasu bliskiego staroœci),

posiada w³asne definicje metaforyczne. Warto zwróciæ uwagê na powszechn¹ (tak-

¿e w innych jêzykach) metaforê STAROŒÆ TO CIʯKI PRZEDMIOT: mówi-

my: ugi¹æ siê pod

ciê¿arem lat, byæ pochylonym wiekiem (niem. vom Alter ge-

beugt, ros. sgorbliennyj ot starosti), brzemiê / ciê¿ar staroœci, baga¿ doœwiadczeñ,

uci¹¿liwoœci starszego wieku (niem. die Beschwerlichkeiten des Alters), mo¿na

mieæ szeœædziesi¹tkê, siedemdziesi¹tkê (a nie np. dwudziestkê) na karku.

Na podstawie metafory ¯YCIE JEST TRAS¥ mówimy, ¿e ktoœ jest na me-

cie / pó³metku, u kresu swoich dni, zbli¿a siê do koñca (niem. am Ende des Le-

bens), najlepsze jest ju¿ za nim, starsi przekazuj¹ pa³eczkê m³odszym.

Przyk³ady te zdaj¹ siê potwierdzaæ myœl George’a Lakoffa i Marka Johnso-

na, jakoby pojêcia zwi¹zane z czasem (tu: up³ywem lat) powstawa³y metaforycz-

nie z pojêæ zwi¹zanych z przestrzeni¹. Nie jest to jednak ¿elazna regu³a. Spójrz-

my na kilka konkretyzacji metafory ¯YCIE TO CYKL DOBOWY / ROCZNY:

wieczór ¿ycia, zmierzch ¿ycia; jesieñ ¿ycia. Ich odpowiedniki mo¿na znaleŸæ rów-

nie¿ w jêzykach obcych: np. ang. sunset age, twilight of life, autumn of life, niem.

Lebensabend.

Czas ¿ycia ludzkiego jest tutaj podzielony tak, jak dzieli siê dzieñ lub rok

(a nie na przyk³ad tydzieñ, którego segmentacja jest konwencjonalna i nie znaj-

duje odzwierciedlenia w zmianach przyrody). Cytowane przyk³ady zawsze wska-

zuj¹ na porê przedostatni¹, poprzedzaj¹c¹ noc lub zimê. Dzieje siê tak dlatego,

poniewa¿ pora ostatnia zostaje milcz¹co zarezerwowana dla œmierci. Warto zwró-

ciæ uwagê na jeszcze jedn¹ mo¿liwoœæ interpretacyjn¹: zarówno po zmierzchu /

wieczorze, jak i po jesieni nastêpuje s e n, bêd¹cy w³aœnie jedn¹ z najczêstszych

metafor (i jednoczeœnie okreœleñ ³agodz¹cych) œmierci.

Staroœci zawsze towarzyszy³a refleksja o przemijaniu, a wiêc tak¿e i o cza-

sie. Lakoff i Johnson pokazali, ¿e istniej¹ dwa sposoby konceptualizowania je-

go up³ywu: traktowanie czasu jako elementu ruchomego (który porusza siê w na-

szym kierunku) albo te¿ statycznego, czemu towarzyszy „uruchomienie” cz³o-

wieka (zawsze w kierunku przysz³oœci)

13

.

Jeœli przeanalizujemy wyrazy i wyra¿enia odnosz¹ce siê do staroœci i porów-

namy je z analogicznymi dotycz¹cymi m³odoœci, to zauwa¿ymy, ¿e w tych pierw-

szych przewa¿a (choæ nie eliminuje innych) realizacja metafory CZASU jako

e l e m e n t u r u c h o m e g o. Mówimy przecie¿: ktoœ jest po piêædziesi¹tce, szeœæ-

dziesi¹tce, jego m³odoœæ ju¿ minê³a, przelecia³y m³ode lata, wiêcej przesz³o ni¿

Jêzykowy obraz staroœci ludzi i zwierz¹t

195

12

G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym ¿yciu, prze³. T.P. Krzeszowski, Warszawa

1988, s. 144.

13

Ibidem, s. 67.

nadejdzie, ¿ycie jest za nim, podczas gdy do m³odego cz³owieka czêsto zwracamy

siê s³owami: ¿ycie przed tob¹, wkraczasz / wchodzisz w ¿ycie, nim osi¹gniesz pe³-

noletnoœæ, masz nieskoñczone 15 lat (u¿ycie tego zwrotu w odniesieniu np. do sie-

demdziesiêciolatka mog³oby byæ odebrane jako komiczne). W takim uk³adzie czas

jawi nam siê jako linearny ci¹g zdarzeñ, wymagaj¹cy mniej wiêcej do po³owy spo-

gl¹dania w przód (wszystko wydaje siê statyczne, do wszystkiego trzeba dobiec,

dojœæ, osi¹gn¹æ), a od po³owy – ogl¹dania siê w ty³, czemu towarzyszy ruchome

wra¿enie uciekania, wymykania, mijania. M³odoœæ mo¿e byæ dynamiczna, szalo-

na, ekspansywna, burzliwa, podczas gdy staroϾ bywa spokojna, stateczna itp.

Jak ju¿ wczeœniej pisa³am, o staroœci zwierz¹t mówi siê bardzo niewiele. Po-

jedyncze wypadki obserwacji ostatniego okresu w ich ¿yciu mo¿na odnaleŸæ we

frazeologii i zwrotach przys³owiowych, odnosz¹cych siê oczywiœcie do ludzi,

np.: stary wyga (w tym znaczeniu równie¿ stary wróbel, rzeczownik wyga daw-

niej oznacza³ starego psa – by³a to jedna z niewielu samodzielnych, a niedery-

wowanych nazw starego zwierzêcia. Obecnoœæ we frazeologizmie redundantne-

go przymiotnika stary œwiadczy o tym, ¿e pierwotne znaczenie wygi dawno siê

zatar³o). Przeciwieñstwo wygi – szczeniak to ktoœ niedojrza³y, nieodpowiedzial-

ny. Mo¿na czasem spotkaæ synonimiczny wobec starego wygi frazeologizm sta-

ry wilk. Popularny ostatnio m³ody wilk nie jest jednak odpowiednikiem szczenia-

ka. M³odego wilka cechuj¹ przede wszystkim ekspansywnoœæ i duma. Stary nie-

dŸwiedŸ, obecny w dzieciêcej zabawie, symbolizuje ociê¿a³oœæ, ospa³oœæ. W tym

znaczeniu funcjonuje równie¿ stara krowa (dla kobiet). Stary borsuk to odludek,

a starym koniem / bykiem mo¿emy nazwaæ nawet kilkuletniego ch³opca, jeœli

chcemy podkreœliæ jego wzglêdn¹ doros³oœæ.

5. W zwi¹zku z poczynionymi obserwacjami interesuj¹ce wydaje siê zbada-

nie, jak wygl¹da staroœæ z perspektywy m³odego pokolenia (m³odych wilków?).

Szczególnie bogatym Ÿród³em przyk³adów jest gwara uczniowska. Wyra¿enia

z niej zaczerpniête pozwol¹ na ukazanie stosunku m³odzie¿y do staroœci i ludzi

starszych. Jest on diametralnie ró¿ny od tego, który przekazuje tradycja (np. przy-

s³owia). Przedstawione dalej s³ownictwo pochodzi g³ównie z przeprowadzonych

przeze mnie ankiet. Wœród szeœædziesiêciu respondentów by³o trzydziestu

uczniów ósmej klasy szko³y podstawowej oraz po piêtnastu z pierwszej i czwar-

tej klasy liceum ogólnokszta³c¹cego. Badania przeprowadzono w Kielcach i Kra-

kowie. Wykorzysta³am równie¿ dostêpne s³owniki gwary uczniowskiej

14

.

Próg staroœci w oczach m³odzie¿y znajduje siê znacznie bli¿ej ni¿ w pojê-

ciu doros³ych, bo mniej wiêcej w okolicach czterdziestki. Starsze pokolenie, czy-

li ludzie z innej bajki, wci¹¿ bywa nazywane wapnem, poszczególni jego przed-

stawiciele wapniakami (jeœli oczywiœcie ulegli zwapnieniu, to znaczy przetermi-

nowaniu, tj. nie zmodyfikowali swoich pogl¹dów w stosunku do pewnych spraw

196

MAJA WOLNY

14

K. Czarnecka, H. Zgó³kowa, S³ownik gwary uczniowskiej, Poznañ 1991.

itp.). Starsi ludzie, z którymi mimo wieku mo¿na siê ³atwo porozumieæ, to rów-

niachy, równiaccy, ludzie okej, ludzie spoko, nieŸli, goœcie, goœciówy. Te okre-

œlenia stosowane s¹ najczêœciej w konstrukcjach przeciwstawnych starszy, ale...

– okej, spoko, niez³y, fajny itp. W skrajnych przypadkach przeterminowania

mówi siê o zgredach, grzybach, pierdzielach, piernikach, starych modelach, an-

tykach, starych cewnikach. Jeœli dodatkowo taka osoba oka¿e siê z³oœliwa (ce-

cha najczêœciej przypisywana starym kobietom), zostaje nazywana star¹ suk¹,

jêdzorzyc¹ (kontaminacja jêdzy i wampirzycy), jêdz¹, star¹ wiedŸm¹, Tabaz¹, Te-

kl¹, bekiesz¹, pud³em, próchnem, paszczakiem.

U starych mê¿czyzn m³odzie¿ dostrzega przede wszystkim nieporadnoœæ

i nudziarstwo. Starzy nudziarze i nieudacznicy s¹ nazywani zgredami, mumina-

mi, zrzêdami, przytruwaczami, dontspikami, papciami, starymi pierdo³ami, upier-

dliwcami, ciptakami.

M³odzie¿ bezwzglêdnie obchodzi siê z kobietami, które pomimo póŸnego

wieku pragn¹ zachowaæ m³ody wygl¹d. O takich osobach mówi siê: fototapeta

(tapeta odnosi siê zazwyczaj dla krzykliwie umalowanej m ³ o d e j osoby), sta-

ra tapeciara, papuga, purchawa, lampucera, pudernica, stare grzybki, raszpla,

bazyl (skrót od bazyliszek), prukwa, stara / rycz¹ca rura, przerysowana czarow-

nica. Wiêkszoœæ z tych wyrazów (stara tapeciara, lampucera, pudernica, stare

grzybki, raszpla, stara lub rycz¹ca rura) jest u¿ywana przez uczniów tak¿e w od-

niesieniu do prostytutek.

Odm³adzanie siê mê¿czyzn jest kojarzone g³ównie ze wzmo¿onym zaintere-

sowaniem erotycznym m³odymi kobietami, st¹d okreœlenia: stary zbok / zboczek,

stary miotacz (nasienia), przeterminowany amant, stary alfons, stary chuj, dup-

czarz. Równie bezwzglêdnie mówi siê jednak o erotycznej nieudolnoœci mê¿czyzn:

flak, kutas z waty, rogacz, ramol / zramonia³y, zdziadzia³y, stare jaja, zbuki.

Pewne tabu chroni rodzinê, do której cz³onków raczej nie stosuje siê wulga-

ryzmów. Ulubion¹ (jêzykowo), mniej chronion¹ krewn¹ jest ciotka, czyli ciota,

cioteczka, ciotylda, ciotka-klotka, ciocia Wiesia, Bronia. Warto zwróciæ uwagê

na dwa ostatnie przyk³ady, które ukazuj¹ popularn¹ w krêgu m³odzie¿y tenden-

cjê do ³¹czenia w pary rzeczowników osobowych typu ciocia, wujek, kolega, ko-

le¿anka, pan, pani z imionami postrzeganymi jako pretensjonalne lub œmieszne

(Wies³aw, Stefan, Zocha, Bronia, Wiesia, Kmiecia, Józef, Cacek, Herbut, Mieczy-

s³aw / Mietek).

O staroœci jako etapie ¿ycia m³odzi mówi¹ najczêœciej (oprócz wyra¿eñ bar-

dziej konwencjonalnych typu jesieñ ¿ycia): koniec paliwa, wyczerpane baterie,

niedaleko do piachu, niemi³a czêœæ ¿ycia, emerytura, nareszcie w domu.

M³odzie¿ ze swojego witalnego punktu widzenia uwa¿a staroœæ przede

wszystkim za okres przedœmiertny, letargiczny, z wyczerpanymi bateriami. Jed-

na z respondentek w rubryce przeznaczonej na synonimy staroœci wpisa³a zda-

nie: „staroœæ – czas, kiedy ludzie czuj¹ siê niepotrzebni przez to, ¿e s¹ ju¿ nieu-

dolni, niepomocni. Czêsto odechciewa im siê ¿yæ. Przykre ciê¿kie choroby”.

Jêzykowy obraz staroœci ludzi i zwierz¹t

197

Staroœæ jest przez m³odych waloryzowana negatywnie. Funkcj¹ towarzysz¹-

cych jej opisowi wyra¿eñ ekspresywnych jest przede wszystkim oœmieszenie sta-

rych ludzi (czêsto w nie najlepszym stylu). Jedno z pytañ kwestionariusza za-

wiera³o proœbê o nazwanie dobrej, mi³ej, starszej kobiety. By³o to najczêœciej spo-

tykane ankietowe puste miejsce. Nieliczne odpowiedzi brzmia³y: babcia

(z zaznaczeniem, ¿e chodzi o rodzinê) – tak jakby poza jej krêgiem nie istnia³y

mi³e staruszki. ¯adne z wyra¿eñ i wyrazów dotycz¹cych staroœci, proponowa-

nych przez m³odych respondentów, nie nios³o ze sob¹ takich skojarzeñ, jak np.

doœwiadczenie, m¹droœæ, rozwaga.

6. Odtworzenie jêzykowego obrazu staroœci ludzi i zwierz¹t nie jest zada-

niem ³atwym. Z jednej strony napotykamy wielk¹ ró¿norodnoœæ s³ownictwa i fra-

zeologii daj¹cej wyobra¿enie o postrzeganiu staroœci i starego cz³owieka przez

u¿ytkowników jêzyka w danej kulturze, z drugiej zaœ trudn¹ do wyjaœnienia lu-

kê w nazywaniu tego samego procesu u zwierz¹t. Jesteœmy zdecydowanie bar-

dziej zainteresowani mówieniem i jednoczeœnie wykorzystywaniem m³odoœci

i dojrza³oœci czworonogów, które w³aœnie wtedy z punktu widzenia cz³owieka s¹

najbardziej u¿yteczne.

Ranga ludzkiego ¿ycia, nieuchronne doœwiadczenie przemijania wymuszaj¹

pewien n i e o b o j ê t n y stosunek do ka¿dego etapu egzystencji (a wiêc tak¿e

i staroœci). Staroœæ mo¿e byæ retuszowana, konwencjonalizowana (zw³aszcza po-

przez metafory w³¹czaj¹ce cz³owieka w cykl ¿ycia przyrody) lub te¿ wulgaryzo-

wana, oœmieszana, deprecjonowana (w jêzyku m³odzie¿y).

Opozycja homo – animal wykaza³a, ¿e w polszczyŸnie brakuje podobnych

okreœleñ odnosz¹cych siê do zwierz¹t. Ubogi pod tym wzglêdem wydaje siê na-

wet jêzyk pasterzy i myœliwych, którzy s¹ przecie¿ œwiadkami wszystkich faz

¿ycia czworonogów.

Czêœciowo mo¿na wyt³umaczyæ ten fakt tym, ¿e staroœæ to nie tylko koñco-

wy etap biologicznego ¿ycia, ale pewien stan samoœwiadomoœci (z oczywistych

wzglêdów w³aœciwy jedynie cz³owiekowi). A mo¿e nieobecnoœæ (czy te¿ obec-

noœæ szcz¹tkowa) staroœci zwierz¹t w jêzyku to po prostu skutek kontaktu Deus

– homo – animal, o którym pisali cytowani ju¿ bracia Grimm?

Bibliografia i Ÿród³a

Baœnie braci Grimm, prze³. E. Bielicka, M. Tarnowski, t. II, Warszawa 1982.

Czarnecka Katarzyna, Zgó³kowa Halina, S³ownik gwary uczniowskiej, Poznañ 1991.

D¹browska Anna, Zniekszta³canie obrazu rzeczywistoœci poprzez u¿ycie pewnych œrodków jêzyko-

wych (eufemizm i kakofemizm), [w:] Jêzykowy obraz œwiata, pod red. Jerzego Bartmiñskie-

go, Lublin 1990.

–, Eufemizmy wspó³czesnego jêzyka polskiego, Wroc³aw 1994.

Enkelking Anna, Istota, ewolucja eufemizmów (na przyk³adzie zastêpczych okreœleñ œmierci), „Prze-

gl¹d Humanistyczny” 1984, t. IV, s. 115–129.

198

MAJA WOLNY

Grzegorczykowa Renata, Zarys s³owotwórstwa polskiego. S³owotwórstwo opisowe, Warszawa

1982.

Herniczek-Morozowa Wanda, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego, cz. I–III, Wroc³aw

1975–1976.

Hoppe Stefan, S³ownik jêzyka ³owieckiego, wyd. II, Warszawa 1980.

Kar³owicz Jan, S³ownik gwar polskich, t. I–VI, Warszawa 1981.

Kempf Zdzis³aw, Wyrazy „gorsze” dotycz¹ce zwierz¹t, „Jêzyk Polski” 1985, t. LXV, z. 2–3.

Kreja Bogus³aw, Rzeczowniki ekspresywne na -sko w jêzyku polskim, „Jêzyk Polski” 1968,

t. XLVIII, z. 3.

Lakoff George, Johnson Mark, Metafory w naszym ¿yciu, prze³. Tomasz P. Krzeszowski, Warsza-

wa 1988.

Minois Georges, Historia staroœci, prze³. Katarzyna Marczewska, Warszawa 1995.

Niewiara Aleksandra, Staroœæ staroœci, czyli wstêp filologiczny, [w:] Staroœæ. Wybów materia³ów

z VII Konferencji pracowników naukowych i studentów Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej

UŒ, pod red. A. Nawareckiego, A. Dziadka, Katowice 1995.

Philibert M., Le statut de la personne agée dans les sociétés antiques et preidustrielles,

„Sociologie et sociétés” 1984, vol. XVI, no 2.

Pound Louise, American Euphemisms for Dying, Death and Burial. An anthology, „American

Speech” 1936, vol. XI, no 3, s. 195–202.

Tambor Anna, Zwi¹zki frazeologiczne oznaczaj¹ce œmieræ (na przyk³adzie francuskim), „Poradnik

Jêzykowy” 1987, nr 1.

Jêzykowy obraz staroœci ludzi i zwierz¹t

199