Dialekty polskie

Autor: Aleksandra Szmurlik

21.11.2006.

Krótka charakterystyka wybranych języków i dialektów występujących na terenie Polski. Pierwszy

charakteryzowany obszar to Pomorze, gdzie wyróżniamy trzy grupy języków: jezyk pomorski, języki

połabskie i język słowiński. Język pomorski (pòmòrsczi jãzëk, kaszëbskò-słowińskô mòwa, kaszëbskô

mòwa) jest grupą dialektów z tzw. zespołu lechickiego języków zachodniosłowiańskich używanych przez

Pomorzan mieszkających nad południowym brzegiem Bałtyku. Zasięg języka pomorskiego zmniejszał się

od wczesnego średniowiecza. Do dzisiejszych czasów zachowały się jedynie jego dialekty kaszubskie

występujące już tylko w kilku powiatach w województwie pomorskim. Jeszcze w czasach po II wojnie

światowej był to język dominujący w życiu rodzinnym i towarzyskim na terenie dzisiejszych powiatów:

puckiego, wejherowskiego i kartuskiego, zarówno na wsi jak i w miastach. Dzisiaj jest zagrożony

wymarciem, ponieważ w latach 60. i 70. XX wieku został praktycznie zahamowany przekaz pokoleniowy

w rodzinach. Jeśli chodzi o kwestiw nazewnictwa to język pomorski bardzo często bywa utożsamiany z

kaszubszczyzną, choć faktycznie jest ona tylko zespołem należących do niego dialektów. Istnienie kilku

nazw oznaczających ten sam język oraz identifikowanie całego języka z jego najsilniejszym dialektem ma

czasami miejsce w przypadku języków mniejszościowych, które są silnie zróżnicowane i które na wskutek

niesprzyjających czynników politycznych nie były w stanie wytworzyć ogólnego języka standardowego i

zdobyć mocnej pozycji w państwie, w którym są używane. Języki połabskie (po połabsku: wenska rec) to

grupa bardzo blisko spokrewnionych języków uważanych przez niektórych językoznawców za jeden język

połabski (drzewiański). Używane były przez ludność zachodniosłowiańską (plemiona Słowian połabskich),

zamieszkującą tereny pomiędzy dolną Odrą a dolną Łabą. Język drzewiański używany był przez naród

Drzewian na obszarze między dolną Łabą i miastami Lüneburg i Uelzen od VII wieku n.e. do 1756 roku

(został wyparty przez język dolnoniemiecki), kiedy zmarła ostatnia kobieta, mówiąca jeszcze tym

językiem (częściowa znajomość języka przetrwała do roku 1825). Język drzewiański istniał tylko w formie

ustnej aż do XVIII wieku, kiedy miejscowi Niemcy (głównie pastorzy) sporządzili pierwsze zapisy. Miał

duże zróżnicowanie dialektyczne, co wynikało z izolacji poszczególnych skupisk ludności drzewiańskiej.

Języki połabskie zapisywane były w alfabecie łacińskim, zachowało się jednak niewiele tekstów w nich

pisanych (przede wszystkim wyrazy i zwroty z tłumaczeniem na język niemiecki i francuski. Największe

podobieństwo język drzewiański wykazuje do języka kaszubskiego: ma samogłoskę szwa (ë) oraz grupę

ar między spółgłoskami (drzew. gord to pol. gród, bornë to pol. brona). Drzewiański zastąpił spółgłoski

tylnojęzykowe k i g, zmiękczonymi t i d (t'auchor [kucharz], d'óra [góra]). Wyraźne podobieństwo (ta

sama grupa or zamiast pol. ar) istnieje między drzewiańskim i językiem górnołużyckim (drzew. gornak

[garnek] to głuż. hornyk, z'ornu [ziarno] to głuż. zorno). Język drzewiański z okresu schyłkowego miał

akcent ruchomy (padał w każdym wyrazie na inną sylabę). Słownictwo nie tworzyło jednolitego systemu:

każdy wyraz miał wiele znaczeń i każde znaczenie mogło być wyrażone kilkoma wyrazami, np. słowo

za+vët (pol. żywot) oznaczało ciało i brzuch, słowo rt znaczyło usta, wargi oraz dziób, pysk. Teksty

ciągłe w języku drzewiańskim są bardzo nieliczne i ubogie: modlitwa Ojcze nasz i pieśń weselna.

Ponieważ zapisywali je Niemcy, mają one zagmatwaną i skomplikowaną pisownię. Ponadto pochodzą one

wyłącznie z końcowego okresu istnienia języka, kiedy mówili nim jeszcze tylko ludzie starsi - stąd

widoczne są w nim bardzo liczne zapożyczenia z miejscowego dialektu północnodolnosaksońskiego. Język

drzewiański miał cechy języka pozbawionego normy literackiej, rozwijającego się w izolacji od innych

języków słowiańskich i używanego przez ludność wiejską (dużą zmienność i innowacyjność).

Język słowiński to używane czasami określenie na dialekt słowiński języka pomorskiego. Posługiwali się

nim Słowińcy zamieszkujący Pomorze. Gdy tereny te znajdowały się pod władzą Prus, a później Niemiec,

ulegał silnej germanizacji. Przetrwał do początków XX wieku - najdłużej w okolicach wsi Kluki, gdzie

znajduje się obecnie Skansen Słowiński. Spośród badaczy za osobny język uznawał go początkowo

jedynie Friedrich Lorentz. Po dokładniejszym zbadaniu uznał on jednak, że słowińszczyzna jest bliższa na

poziomie fonetyki dialektom północnokaszubskim, niż dialekty północnokaszubskie

południowokaszubskim. Słowińszczyznę wyróżniała jednak większa archaiczność oraz pewna część

leksyki. Słowińcy byli w większości protestantami w odróżnieniu od zdecydowanej większości Kaszubów,

u których dominuje katolicyzm. Przypomina to do pewnego stopnia sytuację Serbów i Chorwatów,

różniących się wyznaniem a używających dialektów tego samego języka, przy czym podziały etniczne nie

pokrywają się zupełnie z podziałami dialektalnymi. Na określenie wspólnego języka katolickich Kaszubów

i protestanckich Słowińców Florian Ceynowa używał nazwy "kaszébsko-słovjinskô móva". Kolejnym

regionem mający własny język (choć kontrowersyjną kwestią jest czy gwary łemkowskie stanowią

odrębny język) to Łemkowszczyzna. Łemkowie to wschodniosłowiańska, rusińska grupa etniczna (grupa

etnograficzna) zamieszkująca historyczny region Galicji, Zakarpacia oraz północną część Słowacji.

Koło Naukowe Slawistów

http://kns.uni.lodz.pl

Kreator PDF

Utworzono 20 April, 2009, 15:54

Najbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej grupy etnicznej, posiadającej własny język, własną

kulturę i obyczaje, jest teoria tzw. migracji wołoskich. Zakłada ona, iż począwszy od XII wieku wzdłuż

głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich

(kolonizacja wołoska). Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny

dzisiejszej Ukrainy przejmując i adaptując ich religię i kulturę. Na terytorium dzisiejszej Polski migracje

te dotarły na przełomie XIII i XIV wieku. W swojej wędrówce na zachód pasterze ci doszli aż do terenów

Beskidu Śląskiego, tzw. osadnictwo na prawie wołoskim, jednak im dalej wkraczali oni na terytoria

polskie, tym większy wpływ miały na nich obyczaje i wpływy ludności zamieszkującej te tereny. Grupy,

które dotarły najdalej na zachód, nie zdołały zachować odrębności etnicznej i kulturowej. Między wiekami

XV i XVII, gdy migracje ostatecznie ustały, zaczęły zmieniać się obyczaje ludów napływających.

Ostatecznie z pasterzy-wędrowców przekształcili się w osiadłych rolników. W końcu XVI wieku istniała już

większość wsi, które widać na XX-wiecznych mapach. Sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami. Nazwa

"Łemko" pojawiła się w początkach XIX wieku i pochodzi od charakterystycznego dla ich języka słowa

"łem" (tylko). Pierwotnie używali jej tylko ich sąsiedzi – Bojkowie, lecz wkrótce nazwa ta się

przyjęła. Wincenty Pol określał Łemków mianem "Czuchońców", jednak zarówno nazwę, jak i zasięg przez

niego podany, etnografowie uważają za "całkowicie fantastyczne". Drugą teorią o pochodzeniu Łemków

jest tzw. teoria białochorwacka. Zakłada ona, że Karpaty były nieprzerwanie zamieszkane przez ludność

słowiańską przynajmniej od V w., o czym świadczy m.in. gród w Trzcinicy przy ujściu Ropy do Wisłoki

sprzed VII w. Dopiero w VII stuleciu w wyniku napływu ludności zachodniosłowiańskiej, lub naturalnej

ekspansji w kierunku żyźniejszych ziem, ludność chorwacka zajęła tereny Dalmacji. Świadczą o tym

zapiski anonimowego kontynuatora dzieła "De administrando imperio" cesarza Konstantyna

Porfirogeneta, który w rozdziale XXX odnotowuje ich przybycie ze swej ojczyzny Białej Chorwacji,

znajdującej się w rejonie dzisiejszego Krakowa. Ta nota była wielokrotnie krytykowana, ale jak się

okazuje, równie często popierana. Za przykład może posłużyć kronika P. Rittera Vitezovicia (Kronika aliti

spomen vsega svijeta vikov, 1696), który podaje bardzo dokładną lokalizacje wymarszu Chorwatów,

miała to być Babia Góra. Cześć pisarzy (np. H. Paszkiewicz, P. R. Magocsi) widzi Chorwatów nad Sanem,

a nawet oddaje im gród Przemyśl. A. Naruszewicz w drugim tomie swojego dzieła Historia narodu

polskiego od początku chrześcijaństwa nazywał "Chrobacją, czyli Karpacją” województwo

krakowskie i Ruś Czerwoną. Większość pierwszych polskich historiografów (J. Potocki, T. Czacki i J.

Lelewel) utożsamia Chrobację z Karpatami, ponadto przypisują podbój tejże Chrobremu. Kraina miała

obejmować teren od Karpat po Dunaj, a Lelewel wyróżniał do tego Czerwoną Chorwację między Bugiem i

Sanem. P. J. Szafarzyk, łączył dwie koncepcje i widział siedziby Chorwatów, które niby "ciągnęły się

nieprzerwanie od wschodniej części Halickiego, gdzie Nestor i Kadłubek przypominają Chorwatów ruskich

(…)na zachód zapewne po miasto Kraków, w pojedynczych zaś osadach na północ aż do czeskich

Karkonoszów”. Chorwaci zapewne byli obecni i silni w Karpatach jeszcze w X i XI w., kiedy to

wedle słów kronikarza Nestora, Włodzimierz Wielki wybrał się na zachód z interwencją zbrojną, w tym

przeciwko Chorwatom "Ide Volodimer na Ch-rvaty”. O tym plemieniu niezbyt pochlebnie

wypowiadają się kościelni pisarze zarówno z Kijowa jak i Gniezna, co może świadczyć o ich pogaństwie

lub niezależności względem tych metropolii, zakłada się, że Białochorwaci byli chrystianizowani w ramach

misji Metodego jeszcze przed chrztem Rusi Kijowskiej. Prawdopodobnie Chorwaci zajmujący długi obszar

wzdłuż Karpat zostali rozdzieleni przez silną migrację węgierską i wołoską. Z czasem doszło do asymilacji

tych grup i przejęcia religii, jak i w dużym stopniu języka przez arumuńskich Wołochów. Tzw. migracja

wołoska od XIII-XIV w. w dużym stopniu była migracją zesłowiańszczonych Wołochów, jak i

Słowian/Białochorwatów opuszczających co raz mniej gościnne Królestwo Węgierskie. Teoria o

pochodzeniu białochorwackim jest jedną z podwalin ideologii narodowej karpatorusińskiej. Pierwszy raz

została wysunięta przez Słowaka Adama F. Kollára (1718- 1783) w dziele Humillium promemoria de ortu,

progressu et in Hungaria incolatu gentis Ruthenicae (1749). Kontynuatorami byli m.in.: Ioannik

Bazilowicz (1742- 1821) oraz Daniel Babil w Historia Diocesana i Ioann Pastelij (1741- 1799) w Historia

Diocesis Munkatsiensis, jak i De origine Ruthenorum. Obecnie przede wszystkim Paul Robert Magocsi.

Korzystając niemal z tego samego materiału faktograficznego powstała trzecia teoria. Zakłada ona, że

Białochorwaci zamieszkiwali Małopolskę, aż po Kraków, z tym że są oni utożsamiani z Rusią Kijowską.

Stanowić to ma dowód na etniczny zasięg terytorium ukraińskiego. Rusini zostali zepchnięci w góry przez

"ekspansywny katolicyzm”, a ostali się jedynie w górach, niezbyt atrakcyjnych dla osadnictwa

polskiego. Stąd pochodzić ma Łemkowszczyzna i Ruś Szlachtowska. Ta teoria firmowana jest przede

wszystkim nazwiskiem Mykoły Hruszewskiego i J. Tarnowycza. Czwarta teoria proponuje za przodków

trackie plemiona, zamieszkiwały one Karpaty jeszcze w czasach starożytnego Rzymu. Ludność ta miała

zajmować się głównie pasterstwem górskim, mimo licznych migracji mieli przetrwać na połoninach

niezbyt atrakcyjnych dla plemion przybywających w poszukiwaniu nowych terytoriów. Z czasem mieli

zasymilować się ze swoimi słowiańskimi sąsiadami. Świadczyć o tym mają wspólne elementy języka

(zwłaszcza terminów związanych z pasterstwem), kultury materialnej. Teoria ta jest marginalizowana ze

względu na wiele niespójności wewnętrznych założeń teoretycznych. Wreszcie ostatnia częściowo

formułowana przez polskich badaczy międzywojnia (zwłaszcza AL. Bartoszczuk), o polskim pochodzeniu

Koło Naukowe Slawistów

http://kns.uni.lodz.pl

Kreator PDF

Utworzono 20 April, 2009, 15:54

mieszkańców bałtyckiego stoku Karpat. Plemiona lechickie, jak i polska migracja czasów Kazimierza

Wielkiego, uległy rusyfikacji w wyniku pozostania pod wpływem cerkwi i słowiańskiego obrządku.

Zakłada, że zdecydowana większość ludności była pochodzenia polskiego, a tylko część

wołoskiego/prawosławnego. W gwarach łemkowskich, które są podobne do języka ukraińskiego, można

znaleźć wiele słów pochodzenia wołoskiego, które do dziś występują w języku rumuńskim, ale też widać

bardzo wiele wpływów polskich, słowackich, a nawet węgierskich. Kontrowersyjną kwestią jest, czy gwary

łemkowskie stanowią odrębny język, peryferyjne gwary języka ukraińskiego, czy też zachodnią odmianę

języka rusińskiego.

Ostatni punkt stanowi Śląsk i dialekt tam występujący, czasami mylnie nazywany gwarą śląską.

Dialekt śląski to zespół gwar śląskich, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska oraz

reliktowo część ludności Dolnego Śląska. Na kształtowanie się słownictwa dialektu miały wpływ

zapożyczenia z języków: polskiego, czeskiego, niemieckiego oraz częściowo słowackiego. W dialekcie tym

przeważa źródłosłów słowiański, przy czym znaczna część wyrażeń bliższa jest raczej językowi

staropolskiemu niż współczesnej polszczyźnie. Pochodzenie od rdzennie polskiego jezyka ze względu na

fleksję, rdzenie tematyczne części wyrazów (w tym wyrazó podstawowych typu zaimki) świadczą o

języku pogranicza polsko- czeskiego, liczne germanizmy w rdzeniach tematycznych (przy zachowaniu

polskich końcówek wyrazów) świadcząo napływowości, a więc wtórności wpływu na dialekt śląski ze

strony jęzka niemickiego. Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnie. Dialekt

śląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo- historycznych spotkać można zarówno różne

znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie więc cechy diualektu opisane

występują na wszystkich jego obszarach. Często jednak występują m.in. labializacja, mazurzenie i

jabłonkowanie [polegającę na pomieszaniu lub spłynięciu się spółgłosek dziąsłowych (szumiących: sz, cz,

ż, dż) z palatalnymi (ciszące: ś, ć, ź, dź) w pośredni szereg - śz, ćz, źż, dźż (głoski wymawiane są

jednocześnie)].

Aleksandra Szmurlik

Koło Naukowe Slawistów

http://kns.uni.lodz.pl

Kreator PDF

Utworzono 20 April, 2009, 15:54