K. Bartoszyński, Czasu konstrukcje w literaturze polskiej XX wieku
Struktura czasu w powiesci XIX-wiecznej związana była z panującym wówczas pozytywistycznym poglądem na historię, zgodnie z którym procesy przebiegały w czasie jednorodnym. W takim też czasie mieściła się narracja historyczna – linearna, chronologiczna, oraz odpowiadająca jej narracja powieściowa.
bergsonizm, strukturalizm, egzystencjalizm – ograniczyły rolę tradycyjnego historyzmu, powodując też przemiany w literackim ujmowaniu czasu.
w dziełach literackich dochodzi do głosu problematyka czasu – pytania o ciągłość i trwałość w czasie ludzkiego indywiduum itd.
utwory literackie nie tylko przekazują tezy o czasie, ale także czas zaprezentowany w tych utworach, przez to, jak jest skonstruowany, przekazuje pewne sensy.
Czas jako składnik konstrukcyjny dzieł literackich – jeśli przyjmiemy, ze na utwór literacki składa się zespół „figur semantycznych” (postacie, fabuła, sytuacja narracyjna) to czasem będzie zespół pewnych relacji zachodzących miedzy tymi figurami i w ramach tych figur. Chodzi tu w szczególności o takie relacje jak:
uporządkowanie czasu
ciągłość
tempo
częstotliwość
współzachodzenie
dystans sytuacji nadawczej i zdarzeń przedstawionych
Tym, co odróżnia literackie ukazywanie czasowości od prezentacji innych właściwości świata przedstawionego, jest fakt, że relacje czasowe związane z przedstawionymi przedmiotami w literaturze sugerowane są także przez procesualno – składniową strukturę komunikatu mówiącego o tych przedmiotach, a zwłaszcza przez czasowe „wykonanie” wypowiedzi literackiej.
dystans czasowy – dokonaność, bądź niedokonaność przedstawionych zdarzeń względem sytuacji narracyjnej
„duży” = „perfektywny” – narracja odbywająca się po zakończeniu zdarzeń przedstawionych
„mały” = „imperfektywny” – narracja towarzyszy w czasie zdarzeniom przedstawionym
horyzont czasowy narracji – możliwość współpojawiania się czy współobecności w poszczególnych fazach opowiadania elementów faz innych, zwłaszcza późniejszych
rozległy (duzy) horyzont narracyjny – prowadzone z określonego punktu widzenia – narrator dysponuje panoramiczną orientacją w przedstawionym procesie i może swobodnie przebiegać różne jego fazy, nie licząc się z chronologią
wąski horyzont – narracja prowadzona z punktu widzenia ruchomego, towarzyszącego wydarzeniom przedstawionym, umieszczonego często wewnątrz świadomości postaci. Narrator towarzyszy wydarzeniom, stwarza iluzję „ciągłego teraz”
ciągłość czasowa procesów przedstawionych przez nieciągłe szeregi znaków językowych – bada się ją zestawiając czas przedstawiony (opowiedziany) z czasem przedstawiającym (opowiadającym) i porównuje je ilościowo.
tempo narracji – liczba zdarzeń przedstawionych, pomieszczonych w czasie,.
Sekwencjonalne, kolejnościowe relacje czasowe – rozpatrywane mogą być z punktu widzenia paralelizmu między kolejnością tekstu epickiego, a chronologią zdarzeń.
1. Powieść – kilka cech charakterystycznych dla form czasowości występujących w tej odmianie powieści XIX w, która nazwiemy „klasyczną”:
operuje szerokim horyzontem narracji oraz rozwiniętym systemem antycypacji
dystans krotki, wywołuje efekt „uobecnienia”
zmienne tempo narracji – często rośnie ku końcowi powieści
szeroki horyzont narracji dopuszcza liczne zabiegi inwersji czasowej
przedstawienie procesów równoczesnych realizowane drogą kolejnej ich prezentacji jako pewnych całości lub wymiennego ukazywania ich odcinków
Typologia powieści z uwagi na strukturę czasową:
Powieść penetracji czasowej:
ukazuje jako odrębne płaszczyzny plan samych zdarzeń i plan czynności narracyjnych – jest nazywana także „powieścią czasu zamkniętego”
zdarzenia końcowe powieści pojawiają się we wstępie, bo istotne jest przedstawienie pewnego procesu, a nie odsłonięcie faktów („Granica”, „Niedobra miłość” Z. Nałkowskiej)
niektóre powieści, o charakterze poszukiwawczym, dążą do poznania faktów nieznanych narratorowi – wtedy informacja o zakończeniu sprowadza się do podania pewnego schematu wyjściowego dla narastającej stopniowo wiedzy (Parnicki: „Srebrne orły”, „Koniec zgody narodów”)
sytuacja końcowa może uzyskiwać status autonomicznego zespołu scen i informacji i powracać wielokrotnie w ciągu powieści („Cudzoziemka” Kuncewiczowej, „Bramy raju” Andrzejewskiego)
znaczenie może mieć również określony sposób sytuacji narracyjnej z treścią powieści. Wyjściowa sytuacja narracyjna może znajdować się poza właściwym światem zdarzeń powieściowych
Powieści omawianego typu zakładają posiadaną przez narratora wiedzę a priori o całokształcie zdarzeń lub o ich schemacie. Wiedza ta bywa uruchamiana w sposób niezależny od chronologii wypadków – dwie drogi odstępowania od chronologii:
dechronologizacja – zasadą porządkowania jest zwykle funkcjonowanie pamięci – narrator przez retrospekcje rekonstruuje przeszłość.
wielowersyjność narracji – powtarzanie informacji o tych samych procesach przeważnie w różnych wersjach i przekazach pochodzących od różnych osób.
Powieść przenikania czasowego („powieść trwania”)
zjawiskiem podstawowym jest nakładanie na siebie różnych planów zdarzeń planów zdarzeń, a także splatanie płaszczyzny narracji z płaszczyzną wypadków podstawionych – opowiadania J. Iwaszkiewicza „Poziomka” i „Panny z wilka”
do specyficznych właściwości należą wówczas: narrator, często pierwszoosobowy, będący na ogół zarazem bohaterem utworu, przemawiający w monologu wewnętrznym lub m. wypowiedzianym, sytuacja narracyjna ujawniona, potraktowana jednak zwykle jako punkt wyjścia treści narracji, dechronologizacja wyznania narratora – „Wzlot” Iwaszkiewicza, „Jak być kochaną” Brandysa
mamy tu do czynienia nie tylko ze zjawiskiem przenikania się różnych faz biografii, ale także z przemieszaniem zjawisk płaszczyzny narracji i płaszczyzny świata przedstawionego, w tym wydarzeń z życia różnych osób.
Powieść czasu otwartego
przedstawia pewne procesy z punktu widzenia ruchomego, przesuwającego się wraz z biegiem wydarzeń (Visio avec – termin J. Pouillona).
nie występują tu antycypacje, określające przyszłe fakty lub zakończenie powieści
nie ma schematu czasowego, który narzucałby chronologię wydarzeń
najbardziej zbliża się do takiego wzorca powieść dziennikowa, jeśli umiała uczynić poszczególne zapisy dziennika „porcjami wiedzy” narastającej stopniowo, pozbawionymi generalnej wizji całości zdarzeń.
stała się aktualna jako literacki odpowiednik tez egzystencjalizmu
jest to zazwyczaj powieść w formie monologu realizowanego bądź jako tekst wypowiedziany, bądź jako dziennik lub pamiętnik.
brak antycypacji, retrospektyw i wskazówek chronologicznych
2. Struktura czasowa dramatu
Czas dramatu ujmujemy jako realizowany tylko w lekturze, bez brania pod uwagę jego teatralnego odbioru.
jednopłaszczyznowość – dramat nie jest relacjonowany z płaszczyzny leżącej poza czasem jego zdarzeń. Czas dramatu przejawia się jako sekwencja szeregu „teraz” przysługujących wydarzeniom dramatycznym, danym zawsze jako obecne.
niemożliwy jest w zasadzie dystans opowiadania ex post, a także relacja panoramiczna lub streszczająca
problem układu kolejnościowego wydarzeń przedstawia się inaczej niż w epice. Jeżeli założymy istnienie „prawdziwej” kolejności zdarzeń przedstawionych, znanej np. z historii lub z wzorców literackich. Powołanie przeszłości i przyszłości nie może w zasadzie odbywać się w dramacie drogą pokazania procesów już zaszłych w tej samej płaszczyźnie obecności, co procesy „teraźniejsze”. W związku z tym trudno jest wskazać w literaturze polskiej wybitniejsze przykłady odwrócenia chronologii w dramacie.
To, co nieaktualne, bywa ukazane w dramacie w trybie wypowiedzi jakby wyłączonych z całości scenicznych wydarzeń, np. dialogów przynoszących ekspozycję lub przepowiedni, snów czy pieśni informujących o ciągach dalszych.
Zjawiskiem godnym odnotowania na zasadzie częstości występowania w dramacie jest zabieg usytuowania przeszłości przedakcyjnej, tak, że stanowi ona element szczególnie ważny ze względu na współczesne działanie dramatyczne. W takich utworach przeszłość odsłania się przypadkowo i rzuca nowe światło na przyszłość.
elementy przeszłości jawią się w formie luźnych fragmentów wprowadzonych poza wszelką chronologią i określane są przez prawa świadomości osób, które je percypują czy przywołują w postaci przeżyć retrospektywnych
zagadnienie „ciągłości czasu” nie przejawia się w dramacie w ogóle w sposób właściwy epice. Akty mają w zasadzie ciągłość zapewnioną przez fakt, że świat przedstawiony w dramacie jest nie tylko szeregiem zdarzeń zaprezentowanych, lecz przede wszystkim szeregiem samych wypowiedzi, które uznać można za zdarzenia słowne, toczące się nieprzerwanie.
Jeśli chodzi o tempo – z jednej strony w utworach reprezentujących tradycje realistyczne akcja rozwija się imitując tempo rzeczywistych, przedstawianych wypadków. Z drugiej strony przełamywanie tradycji realistycznej często przejawia się w daleko idącej nierytmiczności przebiegu zdarzeń. W takiej poetyce niektóre odcinki utworów prowadza do szybkich i skondensowanych przemian zdarzeniowych, inne hamują tok akcji. Środkiem retardacyjnym bywa np. zjawisko powtarzania pewnych elementów zdarzeń dramatycznych.
symultanizm – ustawianie obok siebie zdarzeń równoległych, prowadzenie równolegle dwóch akcji: jednej, pokazanej naocznie na scenie, drugiej, toczącej się za sceną i sygnalizowanej efektami pozasłownymi lub relacjami świadków. Akcja pozasceniczna, mimo że niewidoczna, decyduje o nastroju zdarzeń scenicznie ukazanych.
3. Problem czasu w liryce
nie ma szczegółowych badań na ten temat
rozpowszechnione jest przeświadczenie o „bezczasowości” czy też „teraźniejszości” liryki
utwór liryczny nie jest czasowo jednowarstwowy – przedstawia pewne doznania, nadając im często, ale nie zawsze, piętno aktualności. Ponadto to, co przestawia, nie musi być w ogóle doznaniem, ale np. pewnym twierdzeniem, procesem lub przedmiotem świata materialnego.
dystans czasowy
zerowy – tzw. „liryka momentu” np. Wierzyński „Zielono nam w głowie”
dystans „teraźniejszościowy” – np. „Biblia cygańska” Tuwima, realizowany jest np. przez sytuację dialogową, która każe dostrzec dystans czasowy wobec przedstawionego wyznania.
dystans przeszłościowy – np. „Sitowie” Tuwima – wiersz ten posiada część narracyjno – opisową, przedstawioną z dystansu przeszłości oraz część wyznaniową, stanowiącą „wyznanie z przeszłości”. Jest to „liryka wspomnieniowa”, w której nacisk położony został na elementach przypominanych, np. na pokazaniu takie wizji świata, jaka rysowała się kiedyś.
„liryka marzenia” – utwory, w których w relacji do teraz pojawiają się wyznania dotyczące doznań przyszłych