Trening sprintera ma na celu doskonalenie wielu funkcji dotyczących zarówno obszaru energetycznego, jak informacyjnego. W obszarze energetycznym główne akcenty dotyczą kształtowania możliwości szybkościowych, decydujących o poziomie wyników sportowych. W wieloletnim treningu, a także w rocznym cyklu treningowym, stosowane bodźce muszą być także ukierunkowane na inne obszary funkcjonalne, szybkościowo-wytrzymałościowe, szybkościowo-siłowe i wytrzymałościowe. Proporcje tych bodźców ulegają zróżnicowaniu, zarówno w wieloletnim, jak i rocznym cyklu szkolenia. W początkowym etapie treningu struktura bodźców treningowych jest zrównoważona. Doskonalone są zarówno mechanizmy zdolności tlenowych, mieszanych, jak i beztlenowych, kwasomlekowych i niekwasomlekowych. Z upływem czasu i stażu treningowego oraz wzrostu osiągnięć sportowych przeważają wysiłki beztlenowe ukierunkowane na kształtowanie szybkości. Pozostałe wysiłki stosowane są w takich proporcjach aby wspomagały doskonalenie szybkości. Dla typowych sprinterów, uprawiających biegi na 100 i 200 metrów, wspomaganie odbywa się z przewagą wysiłków szybkościowo-siłowych nad szybkościowo-wytrzymałościowymi, zaś w przedłużonym sprincie( biegi na 400m) przeważać będzie wspomaganie szybkościowo-wytrzymałościowe nad wysiłkami szybkościowymi.
     W rocznym cyklu szkolenia u sprinterów wysokiej klasy, w okresie przygotowawczym, występuje zrównoważenie wysiłków treningowych, doskonalące mechanizmy tlenowe, mieszane i beztlenowe, kwasomlekowe i niekwasomlekowe. Natomiast w miarę zbliżania się do okresu startowego narasta przewaga wysiłków doskonalących funkcje związane bezpośrednio z wysiłkami startowymi. (Juszko B. 1997)
     Profesor Zatoń ( 1994) przyjmuje, że trening oddziałuje na organizm impulsowo, wywołując ciągłe zmiany. W związku z tym proponuje stosowanie kontroli permanentnej, której podstawę stanowi cykliczna struktura procesu trenowania. Gdy zawodnik wykonuje pracę w stałych odstępach czasu, o tym samym charakterze (mezocykl treningowy), powtarzaną cyklicznie ( 6 lub 12 razy jednostki główne mikrocyklu treningowego), można w miarę trafnie dokonać oceny procesu adaptacji, zbliżając efekty poszczególnych jednostek (zapis nieciągły dyskretny) do zapisu ciągłego. Znając czas trwania ćwiczenia , prędkość poruszania się ćwiczącego, pokonany dystans oraz czas i charakter przerw wypoczynkowych, można każde ćwiczenie traktować jako swoisty test (Zatoń 1994).
     Ronikier (2001) uważa, że aby testy były diagnostyczne i prawidłowo wskazywały wartości mierzonych parametrów, muszą spełniać następujące kryteria:

1. Test wysiłkowy należy dobierać zgodnie z zamiarem mierzenia określonej cechy ( np. wydolności tlenowej czy beztlenowej, szybkości, koordynacji in.)

2. W diagnostyce sportowej stosować należy w pierwszej kolejności wystandaryzowane, sprawdzone próby i testy, aby możliwe było porównywanie uzyskanych wyników w kolejnych badaniach oraz z wynikami innych badań ( testy pośrednie i bezpośrednie VO2max PWC170, test Astranda, step-test, Vingate i in.); w drugiej kolejności można wykorzystywać własne testy z zachowaniem zasad metodycznych i niezmiennych warunków w kolejnych próbach;

3. Należy wybierać testy, które angażują do wysiłku jak największą grupę mięśni (bieg), bowiem tylko taki wysiłek rzetelnie obrazuje osobniczą wydolność;

4. Wykonywane w dłuższym okresie czasu treningowego próby diagnostyczne muszą być prowadzone w jednakowych warunkach, aby mierzyć rzeczywiste cechy fizjologiczne bez modyfikującego udziału czynników zewnętrznych.

5. Podejmując decyzję o przeprowadzeniu testów należy brać pod uwagę stan psychiczny i fizyczny zawodnika (przemęczenie, niechęć do treningu, złe samopoczucie, schorzenia itp.) – czynniki te mogą wpływać na wynik testu i osłabiać motywację do rzetelnego wykonania próby wydolnościowo - sprawnościowej.

6. Należy otwarcie rzetelnie informować zawodników o celu proponowanych badań testowych oraz o uzyskanych wynikach, pomoże to trenerowi (szczególnie w grach zespołowych) w przygotowaniu składu drużyny na określone zawody.

Stan przygotowania do podejmowania obciążeń treningowych możemy ocenić następującym zestawem testów diagnostycznych:

• Wydolność fizyczną – zużyciem tlenu, progami metabolicznymi, parametrami reakcji krążeniowo-oddechowych, zmianami równowagi kwasowo-zasadowej;

• Budowę somatyczną – ilością LBM, ilością tkanki tłuszczowej, rozmieszczeniem tych tkanek, masą ciała, obwodami kończyn;

• Cechy motoryczno - biomechaniczne – siłą mięśni, zakresami ruchów, ruchomością stawową, proporcjami części ciała, koordynacją nerwowo-mięśniową

W badaniach wydolności fizycznej stosuje się następujące rodzaje obciążeń testowych:

• Próby na cykloergometrze rowerowym

• Próby na bieżni mechanicznej

• Próby step-testu

• Próby terenowe

Dla celów kontroli w lekkiej atletyce najbardziej trafnymi wydają się badania w okresie:

• przygotowawczym

• przedstartowym

• startowym

     Wyniki badań określają przy jakich wartości tętna organizm przekracza próg tlenowy i beztlenowy. Na podstawie tych wartości można wyznaczyć zakresy intensywności biegowej w I, II, III zakres.
     Powtarzając w/w badania można porównać parametry fizjologiczne zawodnika na początku okresu przygotowawczego, na jego końcu i w okresie startowym przed startem docelowym, Do najbardziej znanych i sprawdzonych naukowo i metodycznie prób wydolności tlenowej i beztlenowej zaliczamy:

TEST PWC170 (Physical Working Capacity) – wytrzymałości tlenowej
     Obok prób służących do określenia wydolności ogólnej ustroju a polegających na wykonaniu standartowego wysiłku fizycznego istnieją testy polegające na określeniu wielkości wykonanej pracy.
     Próba PWC-170 polega na określeniu maksymalnej wielkości pracy / min jaką osoba badana wykonuje do momentu ustalenia częstości skurczów serca na poziomie 170/min. Wyznaczenie szukanej wielkości pracy odbywa się na drodze ekstrapolacji krzywej poprowadzonej przez dwa punkty wyznaczone po wykonaniu wysiłków o intensywności średniej.(Wrożynek-Łukanowska W.)

TEST COOPERA – 12 minutowy test biegu
     Powszechne zastosowanie wielu krajach znalazł "Test 12 minut" Kennetha Coopera. Kryterium oceny poziomu wytrzymałości jest długość pokonango dystansu w ciągu 12 minut. Dla chłopców i dziewcząt przewiduje się oceny zamieszczone w tabelach.

TEST ASTRANDA-RYHMINGA pomiaru VO2max metodą pośrednią na podstawie częstości skurczów serca podczas pracy submaksymalnej
     W niektórych przypadkach jest pożądane, aby już a podstawie reakcji zachodzących podczas obciążeń submaksymalnych móc wypowiedzieć się na temat maksymalnej wydolności fizycznej badanego tj. jego maksymalnego zużycia tlenu, czyli pułapu tlenowego. Astrand i Ryhming skonstruowali w roku 1953 nomogram, który pozwala na określenie pułapu tlenowego bez konieczności wykonywania przez badanego maksymalnego wysiłku fizycznego. Metoda ta jest szeroko stosowana dla określenia efektywności treningu sportowego, szczególnie w dyscyplinach wytrzymałościowych. Jest to jedna z metod pozwalająca na określenie maksymalnego zużycia tlenu sposobem pośrednim poprzez poddanie zawodnika wysiłkowi submaksymalnemu. Stwierdzając częstość tętna przy jakiej organizm osoby badanej, w zależności od stosowanego rodzaju oraz wielkości obciążenia, osiąga stan równowagi funkcjonalnej, odczytujemy zużycie O2/min z normogramu Astrand-Ryhming. (W. Wrożynek-Łukanowska)

TEST PULSACYJNY – badający wydolność beztlenową w pracy interwałowej

TEST 30s WINGATE – badający wytrzymałość beztlenową
     Standardowy test którego celem jest ocena adaptacji do wysiłków w zakresie energetycznym beztlenowym (źródła energii: ATP, fosfokreatyna, glikoliza). Test trwa 30 sekund, a zadaniem badanego jest w przeciągu tego czasu pedałować na cykloergometrze z jak największą częstością - przy indywidualnie dobranym obciążeniu, zależnym od masy ciała (75 g/kg mc). Test ten daje możliwość oceny parametrów statycznych - zależnych od masy mięśniowej (parametry mocy) oraz parametrów dynamicznych (czas uzyskania i utrzymania mocy) - zależnych od właściwości mięśni i ich adaptacji do tego typu wysiłków. Przed testem - w spoczynku i po teście pobierana jest próbka krwi do oznaczenie stężenia mleczanu.
     Możliwe są inne modyfikacje tego testu np.: skrócenie - nie zalecane, lub wydłużenie czasu trwania testu lub wersja skromniejsza bez oznaczania stężenia mleczanu

TEST MARGARII – wytrzymałość beztlenowa
     Energia dla krótkotrwałych wysiłków mięśniowych o dużej intensywności czerpana jest rozkładu fosfagenu czyli ATP i fosforanu kreatyny(CP) występującego w komórkach tkanki mięśniowej. Zawartość fosfagenu w mięśniach jest niewielka. Dlatego podczas supramaksymalnych wysiłków fizycznych dochodzi w ciągu 20-30 sek. Do prawie całkowitego wyczerpania energii dostępnej z układu ATP-CP. Próba Margarii polega na określeniu składowej prędkości w biegu w czasie wbiegania po stopniach o dość znacznym kącie nachylenia. Badania Margarii pozwoliło ustalić, że prędkość maksymalna w omawianym wysiłku osiągana jest w 2 sekundzie od momentu startu i utrzymać ją można do 5-6 sekundy. (Wrożynek-Łukanowska W.)

POMIAR KWASU MLEKOWEGO
     W ocenie stanu wytrenowania (Reguła 1999) istotne znaczenie ma znajomość wartości progu beztlenowego (PPB), wyrażona w moll/l kwasu mlekowego, odpowiadająca wielkości obciążenia wysiłkiem (W), (m/s), (km/godz.) oraz częstotliwość akcji serca w oparciu o test mleczanowy, wyliczona za pomocą programu komputerowego. Uzyskuje się w nim informacje o czasie pokonania poszczególnych odcinków, prędkości, porównanie wartości prędkości zadanej do osiąganej oraz indywidualnej wartości progu przemian beztlenowych (PPB) badanego.
     Do bezpośredniego pomiaru wartości tętna (HR) w czasie treningu służy urządzenie pomiarowe zwane sport-testerem, zbudowane z dwóch części tj. nadajnika zakładanego na klatkę piersiową w okolice serca, oraz odbiornika umieszczonego na nadgarstku w miejscu zegarka. Oba urządzenie współpracują ze sobą a zawodnik na bieżąco może odczytać wartości HR w trakcie treningu. Możliwe jest także zaprogramowanie zakresu tętna w jakiej ma się odbywać trening, w zależności od klasy urządzenia możliwe jest zaprogramowanie wielu "kombinacji" a także podłączenie do komputera i obróbka danych. Według wielu autorów wskaźnik HR jest markerem o wysokiej korelacji z innymi parametrami wysiłku dostarczającym dużo informacji o rodzaju i wielkości pracy. Było to głównym kryterium wykorzystania go przez zespół wrocławskich badaczy w kierowaniu przygotowania zawodnika do udziału w walce sportowej, a opisany w "Sporcie wyczynowym" Zatoń M.(1982). Dokonano tam korekty treningu na poziomie jednostki treningowej za pomocą wskaźnika skuteczności restytucji (WSR). Przy jego zastosowaniu można ocenić globalnie czy obciążenie jest adekwatne do aktualnej dyspozycji zawodnika, oraz czy jego składowe objętość i intensywność są w odpowiednich do siebie proporcjach.
     Posługiwanie się tym wskaźnikiem wymaga pomiaru tętna dokonanych rano po przebudzeniu się w tej samej pozycji przez 1 min. (T) jak również przez 10 s bezpośrednio przed treningiem (t 1), po ostatnim głównym ćwiczeniu treningu (t 2) oraz po czterech minutach restytucji po głównym ćwiczeniu (t 3).

Współczynnik skuteczności restytucji określa wzór:

WSR=( t2 - t3 / t2 - t1) x 100%
Interpretacja WSR w zależności od uzyskanej wartości:

WSR = 50 – 60 % - obciążenie prawidłowe
     T - ranne nie zmienia się lub obniżyło się nie więcej niż o 10 uderzeń na minutę – prawidłowe obciążenie pod względem objętości i intensywności
     T - ranne wzrasta o więcej niż 10 uderzeń na minutę – obciążenie prawidłowe, zbyt duża intensywność
     T – ranne obniża się więcej niż 4 uderzenia na minutę – za duża objętość

WSR 60 % - za małe bodźce treningowe
     T – ranne stabilne – można zwiększyć objętość i intensywność
     T – ranne rośnie – za małe obciążenie objętościowe
     T – ranne spada – jest wówczas niedociążenie intensywnością

WNIOSKI
     Uważam, że podstawowym mankamentem badań fizjologicznych jest ich wysoka cena, wielu trenerów nie może sobie na nie pozwolić. Najczęściej badaniami objęci są zawodnicy kadry województwa, kraju. Być może stąd bierze się nie ufność trenerów a także często nie wiedza w jaki sposób interpretować parametry fizjologiczne określone w badaniach. Jest zbyt mało podręczników , które opisywałyby sposoby interpretacji wskaźników oraz przedstawiały wytyczne do treningu.
     Zapoznałem się z pracą trenerską pana Józefa Lisowskiego, który wykorzystując długoletnie badania profesora Marka Zatonia nad WSR, poddał badaniom zawodników w swojej grupie. Na podstawie w/w badań i wykorzystując opracowania na temat WSR spróbował zinterpretować obciążenie i intensywność treningową a także podał zalecenia co do treningu w przypadkach gdy WSR był nieodpowiedni.
     Trenując zawodników posługuję się WSR i korzystam z wiedzy i doświadczeń autorów w/w opracowań co pozwala moim zawodnikom coraz lepszych wyników sportowych.
     W etapach szkolenia w lekkiej atletyce brak spójność, oraz systemu szkoleniowego, małe kluby muszą się wykazać wymiernymi efektami swoim sponsorom, którymi najczęściej są gminy. Tak więc zainteresowane muszą być jak najszybszymi efektami swojej pracy, ponieważ od tego zależy dalsze finansowanie.
     Sądzę, że stworzenie systemu szkoleniowego finansowanego centralnie dawałoby szanse na racjonalne wykorzystanie potencjalnych możliwości szkoleniowo-organizacyjnych.
     System posiada:

• strukturę zjawiska, strukturę powiązań jego składowych

• cele etapowe i końcowe

• metody, narzędzia pomiarowe

• algorytm najlepszego ich zastosowania, trening sportowy posiada strukturę warstwową, jest realizowany w kilku etapach

• etap treningu wszechstronnego (Igor Ryguła 2001)

     Poniżej przedstawiam etapowy system treningu sportowego, możemy wyróżnić w nim trzy etapy:

• szkolenie w klubach

• szkolenie w szkołach mistrzostwa sportowego

• szkolenie centralne w odpowiednich ośrodkach

     Wszystkie etapy szkolenia finansowane są centralnie, choć środki dysponowane są etapowo w zależności od rokowań zawodnika. Centralny ośrodek tworzy program, wyznacza etapy kontrolne nakierowane na osiąganie wysokich wyników w wieku seniora, doszkala trenerów i instruktorów. Trenerzy klubowi finansowani przez SMS zainteresowani są współpracą opartą na jasnych zasadach finansowych i szkoleniowych, trenerzy SMS finansowani przez ośrodek centralny są również zainteresowani przekazaniem zawodników do wyższego etapu szkolenia.
     Poniższy schemat przedstawia własną wizje etapów szkoleniowych w lekkiej atletyce

ZWIĄZEK SPORTOWY
OŚRODEK SZKOLENIA
Trener
Zawodnik

SZKOŁA MISTRZOSTWA SPORTOWEGO
Trener
Zawodnik

KLUB
Trener
Zawodnik

Literatura

1. Dziąsko J, Kosendiak J, Łasiński G, Naglak Z, Zatoń M.: Kierowanie przygotowaniem zawodnika do udziału w walce sportowej. Sport Wyczynowy 20,1-3,1982

2. Igor Rygyła Narzędzia analizy systemowej treningu sportowego. Katowice 2001

3. Józef lisowski Próba optymalizacji treningu wytrzymałości szybkościowej w oparciu o współczynnik skuteczności restytucji w biegu na dystansie 400i 200 metrów. Praca dyplomowa na I klasę trenerską.Wrocław - Warszawa 2001

4. Olszewski K., Zatoń M. Aktywność ruchowa w świetle badań fizjologicznych AWF Wrocław 2002

5. Ronikier A Fizjologia sportu. Centralny ośrodek sportu. Warszawa 2001

6. Stanisław Socha Lekkoatletyka Warszawa 1997

7. Zatoń M. Wokół dyskusji o obciążeniach treningowych Sport Wyczynowy 36,1-2,s.17-24,1998