ROZWÓJ MOWY DZIECKA OD 3 DO 7 ROKU

Umiejętność porozumiewania się jest niezbędnym elementem kształtującym świadomość. Mowa pozwala nam na wyrażanie własnych myśli, decyduje o naszych porażkach i sukcesach oraz pozwala zrozumieć innych.

Dziecko otoczone troską, w kochającej rodzinie i rozwijające się prawidłowo nie stanowi problemu. Jednak z badań wynika, że u 7% dzieci występują specyficzne zaburzenia rozwoju językowego. Może zdarzyć się, że wśród tych 7% mogą zdarzyć się dzieci późno zakwitające. One same potrafią nadrobić opóźnienie, ale i zdarza się, mimo postępów potrafią odstawać od rówieśników. W śród tej grupy często zdarzają się późniejsi dyslektycy, mający trudności w szkole.

Słuchanie stanowi niezbędną podstawę do umiejętności mówienia. Słuchanie i rozumienie kształtuje się poprzez fizyczne słyszenie dźwięków z otoczenia i mowy. Nadawanie słowom świadomego znaczenia pozwala na rozwój mowy. Sprzyjającym czynnikiem jest radość, spontaniczność i chęć rozumienia osób otaczających nas.

Niemowlę, teoretycznie może przyswoić każdy z istniejących języków na świecie. Mózg dziecka poprzez wielokrotne powtórzone mu wyrazy, frazy czy zdania utrwala w mózgu słuchowe ślady wyrazów i zostają one „zapisane” przez nie w mózgu.

Na tempo rozwoju mowy ma wpływ wiele czynników:

• ilość i jakość odbieranych bodźców,

• aktywność dziecka,

• udział otoczenia,

• wrodzone zdolności.

Osobnicze różnice rozwojowe mogą spowodować przesunięcie w przebiegu poszczególnych etapów uczenia się języka.

Okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych) trwa od 3 do 7 lat. Kończy się wraz z opanowaniem przez dziecko poprawnej wymowy. Może trwać kilka lat. Jest to okres urokliwych rozmów pełnych uproszczeń, przestawień niespodziewanych połączeń. Powstają całkiem nowe wyrazy, czasem charakterystyczne tylko dla danego dziecka- tzw. Neologizmy.

Dziecko prowadzi teraz swobodne rozmowy. Zasadniczo posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowym, wszakże układ zasad ich budowania nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dziecko kształtuje drogą analogii, kontaminacji, przestawki liczne twory językowe. Szczególne nasilenie tej czynności stwierdzamy w pierwszej fazie okresu, w dalszych następuje stałe jej osłabienie.

Dziecko zaczyna już odróżniać głoski s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec 4 roku życia pojawia się głoska r, która była dotąd zastępowana przez j lub l. Około 4 -5 roku życia pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c, dz. Bywa, że dziecko używa ich w nadmiarze, np.: gdy opanuje ż i cz, mówi żupa (zupa). Nazywa się to hiperpoprawnością.

Zdania budowane przez czterolatka są coraz bardziej złożone, podobnie jak jego myśli i zabawy. Nadal popełnia on błędy gramatyczne, lecz są to w gruncie rzeczy „inteligentne błędy’, świadczące o tym, że częściowo przyswoił sobie zasady rządzące ojczystym językiem i potrafi je stosować. Zdanie typu „Oko mnie boliło” wskazuje, że zrozumiał, w jaki sposób tworzy się czas przeszły – czasownik występujący z rzeczownikiem rodzaju nijakiego otrzymuje końcówkę –„ło” lecz utworzył go, zostawiając temat czas teraźniejszego. Teraz musi jeszcze w pełni przyswoić sobie reguły odmieniania słów. Około 5 roku życia dziecko będzie mówiło niemal tak dobrze jak człowiek dorosły. Rzecz jasna, zasób jego słownictwa będzie się powiększał przez całe życie.

W związku z rozwojem sprawności językowej rośnie liczba pytań stawianych przez dzieci, u niektórych naliczono ich ponad czterdzieści dziennie. Co się tyczy wymowy, ukształca się ona pod koniec tego okresu ostatecznie.

Całość narządu służącego do wytwarzania dźwięków mowy składa się z trzech części:

• aparatu oddechowego, który wytwarza prąd powietrza niezbędny do powstania dźwięków mowy,

• aparatu fonacyjnego, czyli krtani, w której powstają dźwięki,

• aparatu artykulacyjnego, do którego zalicza się znajdujące się ponad krtanią jamy: gardłową, ustną, a pośrednio i nosową, nazwane jako całość nasadą.

3 ROK ŻYCIA

W wieku trzech lat dziecko nie potrafi łączyć ze sobą dowolnie łączyć wyrazów, wymawia je niejako na „pamięć”. Posługuje się nimi do nazywania konkretnych osób rzeczy czy czynności. Dopiero mając około 50-70 wyrazów, przełamuje schemat i zaczyna kombinować z głoskami i sylabami. Efektem tej zmiany myślenia jest gwałtowny wzrost słownictwa w tym samym czasie dziecko zaczyna zestawiać razem słowa w zlepki np. mama pi (mama pić), tata paci (tata jest w pracy), Pojawia się nieporadna ale widoczna odmiana np. tata bum, ale nie ma buma. Dziecko często mówi po swojemu (słyszy: kwiatki a mówi: fiatki), często jednak wie, jak powinno brzmieć to słowo – jeśli dorosły pokaże kwiatki i fiatki to dziecko zaprzeczy: nie fiatki tylko fiatki (rozumowanie przewyższa możliwości artykulacyjne).

Pierwsze zdania są 2-wyrazowe i wyłącznie twierdzące, dopiero później pojawiają się konstrukcje zdań oznajmujących- przeczących i pytających. Dziecka zaczyna rozumieć rozmowę dotyczącą członków rodziny, interesujących je przedmiotów lub aktualnych wydarzeń. W znaczącej mierze rozróżnianie znaczenia zdań odbywa się nadal na bazie linii melodycznej wypowiedzi i rozumienia pojedynczych słów.

Z części mowy najczęściej używane są rzeczowniki, nazwy napojów, zwierząt, części ciała oraz czasowniki oznaczające czynności fizjologiczne i ruch. Zasób ten pozwala dziecku na komunikację dotyczącą najbliższego otoczenia. Formy czasownika używane są początkowo w bezokoliczniku, czasem pojawia się także czas teraźniejszy, przeszły i przyszły. Około trzeciego roku życia opanowuje zaimki, zwłaszcza osobowy „ja” który jest wyrazem kształtującej się tożsamości.

Dziecko w tym wieku potrafi porozumieć się z otoczeniem, a jego mowa jest już w pewnym stopniu ukształtowana. Pomimo niepoprawnej artykulacji niektórych głosek jest świadome, jak powinny one brzmieć.

4 ROK ŻYCIA

Pomimo niepoprawnej artykulacji, dziecko w wieku 4 lat potrafi porozumieć się z bliskimi na interesujące je tematy. Głoski są zmiękczane np. sz, ż, cz dż. Sprawia to że w odczuciu dorosłych mowa brzmi dziecinnie. Łatwiejsze grupy dźwiękowe zastępuję trudniejsze i są upraszczane np. szafa – siafa.

Po ukończeniu trzeciego roku życia dziecko staje się nie tylko odbiorcą ale i nadawcą aktywnie wpływając na kształt dialogu. Już jest zdolne do aktywnego uczestnictwa w rozmowach. Same szukają kontaktu językowego a wydarzenia i zabawy stają się przyczyną do coraz dłuższych wypowiedzi. Okres 4 roku życia oraz kontakt z rówieśnikami (przedszkole) powoduje wzrost liczby kontaktów. Motywuje to dziecko do używania dłuższych form językowych.

Przebywania w otoczeniu ludzi ma duży wpływ na tempo opanowywania reguł językowych. Poprawie ulega gramatyka wypowiedzi oraz rozwój zdań kilkuwyrazowych. Dziecko rozumie coraz bardziej skomplikowane pojęcia:

• następstwo czasów,

• zależności przyczynowo-skutkowe,

• znaczenie przyimków takich jak: nad, pod, obok, przed.

Zabawy językiem, budowanie neologizmów dziecięcych (swoich słów np.: kłujący smak - czyli ostry, pilnowaczka – opiekunka,) oraz liczne pytania o naturę rzeczy i zdarzeń jest w tym wieku typowym zachowaniem w okresie rozwoju mowy.

Mimo że wypowiedzi oparte są na zdaniach prostych to poziom umiejętności ciągle wzrasta. Po co? Z czego? Dlaczego? – ciągłe męczenie rodziców pytaniami pomaga im rozszyfrować zależności językowe.

W jaki sposób powinniśmy pomagać dziecku w rozwoju mowy? My, jako rodzice nie zmuszaj dziecka do mówienia czy powtarzania. Starajmy się zainteresować dziecko mową poprzez zabawę, wspólne czytanie książeczek, rozmowę, wyjście do kina lub codzienny kontakt z rówieśnikami.

Propozycje zabaw językowych dla grupy 4 latków:

• 

  Raz i dwa, raz i dwa,

  pewna pani miała psa.

  Trzy i cztery, trzy i cztery,

  ten pies dziwne miał maniery.

  Pięć i sześć, pięć i sześć,

  wcale lodów nie chciał jeść.

  Siedem osiem, siedem osiem,

  wciąż o czekoladę prosił.

  Dziewięć dziesięć, dziewięć dziesięć,

  kto mu czekoladę niesie?

  wyliczanka (zapamiętywanie krótkich wierszyków i wyliczanek, językowa pamięć słuchowa ):

• opisywanie czynności złożonych, rozbudzanie ciekawości – Jak to się dzieje? Jak to działa? Jak to jest zrobione? - pobudzanie dziecka do myślenia i szukania sposobów na opisanie rzeczy znanych i nieznanych.

Ze względu na dużą pobudliwość dziecka, szybkie bogacenie słownika i rozwój myślenia przy małej sprawności artykulacji występuje tzw. jąkanie rozwojowe. Dysproporcja między tym, co dziecko rozumie i chce powiedzieć, a tym, co może wypowiedzieć, jest źródłem napięć, które mogą zaburzyć jego mowę i być przyczyną jąkania.

5 ROK ŻYCIA

W piątym roku życia dziecko posługuje się spójnym i uporządkowanym językiem który wpływa na umiejętność dłuższego opowiadania i opisywanie rzeczy niekoniecznie widzianych, a także do prowadzenia złożonych dialogów zarówno z osobami najbliższymi jak i wymyślonymi postaciami. Dziecko zaczyna rozumieć reguły budowy wyrazów oraz poprawności konstruowania wypowiedzi. Utrzymują się błędy w zakresie odmiany rzeczowników i czasowników ale liczba tych nieprawidłowości zdecydowanie maleje. W wieku przedszkolnym funkcjonuje nasilona aktywność słowotwórcza. Dzieci w tym wieku tworzą neologizmy o nieznanym pochodzeniu na zasadzie tworzenia nowego słowa lub zastąpienia zapomnianego. Wiek przedszkolny charakteryzuje się także tym, że dzieci doskonalą strategię słuchania. Uczą się słuchać i rozumieć coraz dłuższe, złożone teksty oraz włączać do dyskusji według przyjętych norm społecznych. Rodzice powinni wprowadzać dziecko w świat reguł aby dziecko miało wyczucie, że inaczej mówi się do babci niż do koleżanki a jeszcze inaczej do pani w przedszkolu. Wyczucie to rodzi się naturalnie w wyniku obserwacji wielu sytuacji. Rozwój psychiczny dziecka pozwala mu zauważyć, że sposób postrzegania świata przez innych ludzi może się różnić od ich własnego. Starsze pięciolatki odkrywają metajęzyk czyli znaczenie żartu i dowcipu a w naturalnej konsekwencji tego odkrycia zaczynają „kłamać”. Wymowa może odbiegać od normy dorosłych w zakresie głosek szumiących takich jak: sz, rz, cz, dż, oraz głoski r. Czas pojawienia się trudnych głosek.

• 4. rok życia, szereg (s, z, c, dz),

• 5. rok życia, szereg (ś, ź, ć, dż),

• 6. rok życia (r).

6-7 ROK ŻYCIA

Dziecko w wieku 6 lat nie ma w pełni rozwiniętego systemu językowego. Mowa dziecka w tym wieku powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym jednak wciąż jest daleka od doskonałości. Zdarza się, że grupy spółgłoskowe są nadal upraszczane. Wyrazy ulegają licznym zniekształceniom, zaś najtrudniejsze dla dziecka dźwięki: sz, ż, czy, dż oraz r zastępowane są przez głoski łatwiejsze takie jak odpowiednio: s, z, c, dz bądź l, j.

U 7-latków umiejętności słuchowe dotyczące języka ojczystego są w pełni rozwinięte i wymowa powinna być zgodna z normą osób dorosłych, co oznacza, że dziecko powinno wymawiać wszystkie głoski prawidłowo. W porównaniu z wiekiem przedszkolnym w okresie szkolnym następuje gwałtowny wzrost słownictwa związany z czytaniem i nabywaniem wiedzy encyklopedycznej. Dzieci używają języka do świadomej nauki doskonalenia umiejętności precyzyjnego wypowiadania się, włączania się w dyskusję czy zamiany ról (raz są słuchaczami, raz odbiorcami) a także społecznych reguł konwersacji. Precyzują umiejętności świadomego posługiwania się np. intonacją, językiem ciała, rytmem, mimiką na konkursach recytatorskich czy apelach szkolnych. Uczą się także przejmować perspektywę i różnicę zdania wyrażane przez inne osoby a także rozumieć i wyrażać znaczenia abstrakcyjne, takie jak na przykład promień koła.

Dziecko nie od razu posługuje się pełnym zasobem fonemów. Wzbogaca go stopniowo do 5-6, a czasami nawet 7 roku który to okres uważa się za zakończenie rozwoju artykulacji. Obserwuje się tutaj pewne prawidłowości których znajomość jest niezbędna, aby ustalić, czy to, co dostrzegamy jest naturalne, czy też jest odstępstwem od normy wymagającym pomocy.

Umysł dziecka tkane jest jednocześnie na dwóch różnych warsztatach ustawionych niejako jeden na drugim. Praca wykonywana na niższym poziomie jest w pierwszych latach znacznie ważniejsza. Jest ona dziełem samego dziecka, które przyciąga do siebie bezładnie i krystalizuje wokół swoich potrzeb wszystko, co może je zadowolić. Jest to płaszczyzna pragnień, zabawy i kaprysów. Wyższy poziom przeciwnie, budowany jest powoli przez środowisko społeczne, które wywiera na dziecko silniejszy nacisk. Jest płaszczyzna obiektywizmu, mowy, pojęć logicznych, jednym słowem rzeczywistości. Język to główne źródło informacji dla dzieci uczących się sposobu widzenia świata zawartego w ich kulturze. Badania dotyczące socjalizacji poprzez język pokazały, że sposoby konwersacji dorosłych z małymi dziećmi różnią się w zależności od przekonań, wartości i porządku społecznego charakterystycznego dla danej kultury. Najważniejsze jest jednak że w okresie komunikacji językowej średnio dziecięcej następuje rozszerzająca się i pogłębiająca świadomość językowa dziecka, a co za tym idzie świadomość funkcji języka i gatunków mowy oraz świadomość relacji semantycznych zachodzących pomiędzy jednostkami języka. Konsekwencją tego jest „swoista mowa dziecka”. Opanowanie języka przez dziecko stanowi punkt zwrotny w jego rozwoju. Umiejętność posługiwania się nim uwalnia dziecka od uczenia opartego tylko na zdobywanych doświadczeniach. Dysponując językiem rozpoczyna ono uczenie się za pomocą słowa. Zarówno rola języka jak i poziom rozwoju umysłowego dziecka wzrastają gdy rozpatrujemy problem przygotowania dziecka do podjęcia i realizacji obowiązku szkolnego. Prawidłowe wypełnienie roli ucznia jak i powodzenie szkolne jest nierozerwalnie związane z umiejętnością posługiwania się językiem. Język jest podstawą poznawania rzeczywistości. Proces skutecznego nauczania i uczenia się bez umiejętności posługiwania się językiem nie jest możliwy. Im dziecko lepiej opanowało język przed podjęciem obowiązku szkolnego, tym proces zdobywania nowych wiadomości i umiejętności jest dla niego łatwiejszy a zagrożenie niepowodzeniem szkolnym mniejsze. Wkład rozwoju językowego w całokształt psychicznego rozwoju dziecka a także rola języka w poszczególnych jego dziedzinach: rozwoju poznawczym, emocjonalnym i społecznym są niezaprzeczalne. Procesy te oddziałują na siebie warunkując przygotowanie dziecka do rozpoczęcia edukacji.

BIBLIOGRAFIA

1. Bieńkowska K., Jak dzieci uczą się mówić, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012,

2. Brzezińska A., Czuba T., Lutomski G., Smykowski B., Dziecko w zabawie i świecie języka, Zysk i S-ka, Kielce 1995

3. Dryżałowska G., Rozwój językowy dziecka z uszkodzonym słuchem a integracja edukacyjna, WUW, Warszawa 2007

4. Emiluta-Rozya D., Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2003

5. Gołoś A., Zielińska K., Krysiak B., Wspomaganie rozwoju mowy i przygotowanie do nauki czytania i pisania, Raabe, Warszawa 2014

6. Kamińska D., Wspomaganie płynności mowy dziecka – profilaktyka, diagnoza i terapia jąkania wczesnodziecięcego, IMPULS, Kraków 2007

7. Lichota E., Profilaktyka jąkania i niepłynność mówienia, PAN, Gdańsk 2008

8. Piaget J., Mowa i myślenie dziecka, PWN, Warszawa 2010

9. Porayski-Pomsta J., O rozwoju mowy dziecka, ELIPSA, Warszawa 2015,

10. Słodownik-Rycaj E., O mowie dziecka, ŻAK, Warszawa 2000

3