Ocena skali używania

ŚRODKÓW ODURZAJĄCYCH

Przez młodzież szkół średnich

NA TERENIE WOJEWÓDZTWA

dr Małgorzata Leśniak mgr Grzegorz Wodowski

regionalny OŚRODEK polityki społecznej W krakowie instytut socjologu uniwersytetu J AGIELLOŃSKIEGO krakowskie towarzystwo pomocy uzależnionym

KRAKÓW 2002

„Narkomana się tworzy - w domu, szkole, uczelni, na podwórku i na kolonii, słowem wszędzie. Lepi się go z cudownej materii dziecięcej naiwności, chęci poznania świata, wrażliwości uczuć, porywów serca, najskrytszych tajemnic i szczerych tez. " MareK^diWiM

Nie ]est żadną tajemnicą, że współczesna młodzież została wystawiona Ta ^('fo^, która będzie weryfikowała wpojony zarówno przez rodzinę, kulturę oraz społeczeństwo system norm i zachowań, jak i pewną indywidualną odporność na wymagania, jakie stawia trudna rzeczywistość. We współczesnym świecie młodość przestała być przedsionkiem dorosłego życia. Młodzi ludzie nie chcą stać się jedynie przedmiotami wychowawczych zabiegów. Aspirują do tego, aby odgrywać podmiotową rolę w życiu społecznym, a współczesna cywilizacja jakoś nie potrafi (nie chce?, nie może?) wyjść naprzeciw tym aspiracjom. Młody człowiek znajduje się w labiryncie o wielu wyjściach i gąszczu przesławnych ścianek, nazywających się między innymi dom rodzinny, sposób spędzania wolnego czasu, perspektywy pracy, presja sukcesu w szkole, seks, marzenia. Pytanie tylko, jak on przez to przejdzie, które wyjście wybierze. Może to będzie właśnie ucieczka w świat narkotyków?

Zasadniczo każdy człowiek pod wpływem pewnych warunków może stać się narkomanem. Czasem przyczyną jest wpływ grupy rówieśników, w której „grzanie" należy do dobrego tonu i nobilituje jednostkę w oczach kolegów. Innym razem sięgnięcie po narkotyk jest wynikiem panującej mody na „cpaKiC' V\te ^\'e'fa^sQ>iKx •cAode.^o człowieka, jakie to też przeżycia wywołuje ten zakazany owoc. Przyczyną ucieczki w świat chemicznej ułudy są także trudności życiowe nastolatka, związane z rodziną, szkołą, albo też, tak często zdarzającą się w tym wieku, zawiedzioną młodzieńczą miłością. Czynnikiem takim mogą być też problemy i niepokoje natury egzystencjalnej, często głęboko przeżywane przez młodzież, zwłaszcza w wieku dorastania.

Jednak prawdą jest, że wielu młodych ludzi styka się z grupami ćpających kolegów i z kręgiem mody na narkotyki, doświadcza różnych trudności życiowych, przeżywa dramaty rodzinne i niepowodzenia w życiu uczuciowym, a tylko niewielka ich część sięga po narkotyki, aby ułagodzić, uciec, oszukać rzeczywistość. Co w takim razie decyduje o tym, że ktoś popada w nałóg, a ktoś inny nie, bo wybiera inne wyjście z tego gąszczu przesławny ch ścianek, choć działaj ą na niego te same czynniki zewnętrzne?

Istnieją dwie zasadnicze grupy przyczyn popadania w nałóg narkomanii: z jednej strony są to pewne związane ze sobą szczególne cechy psychiki człowieka ukształtowane właśnie przez dom, szkołę, grupy rówieśnicze, z drugiej zaś - czynniki zewnętrzne, takie jak wpływ kolegów, moda na narkotyki, ciekawość czy inne problemy związane z trudnościami życiowymi.

Największe niebezpieczeństwo powstania nałogu występuje wówczas, gdy obydwie te grupy przyczyn zaistnieją równocześnie, a więc kiedy młody człowiek - wykazujący owe szczególne predyspozycje psychiczne - znajdzie się w kręgu wpływu grupy narkomanów lub młodzieżowej mody na narkotyki, lub też gdy przeżywa różnorodne trudności i kłopoty życiowe. Jeśli do tego dodamy względnie łatwy dostęp do narkotyków to otrzymamy w miarę przejrzysty obraz motywów i przyczyn popadnięcia w nałóg.

Michael D. Newcomb, w swojej pracy „ Picie alkoholu i zażywanie narkotyków w pracy, powód troski czy nieracjonalnej histerii" wylicza i grupuje szereg czynników ryzyka prowadzących do nadużywania substancji odurzających:¹

Czynniki kulturowe i społeczne:

legislacja promująca używanie substancji

normy społeczne promujące używanie substancji

dostępność

wyjątkowo trudne warunki ekonomiczne Czynniki międzyludzkie:

używanie substancji przez rodziców i członków rodziny

- pozytywny stosunek do zażywania substancji wśród najbliższej lub całej rodziny złe / nieprawidłowe stosunki w rodzinie kłótnie w rodzime i rozwody odrzucenie przez przyjaciół

- związki z przyjaciółmi, którzy używają substancji psychoaktywnych • Czynniki psychospołeczne:

- wcześnie pojawiające się i trwałe problemy z zachowaniem

- niepowodzenia w szkole lub w dalszej edukacji złe układy ze szkołą

pozytywny stosunek do używania substancji rozpoczęcie używania substancji w młodym wieku Czynniki biogenetyczne:

czynniki genetyczne, uwarunkowana podatność

- psychofizjologiczna podatność na działanie substancji

«

Od początku lat dziewięćdziesiątych obserwujemy w naszym kraju znaczny wzrost rozmiarów problemu narkotyków i narkomanii. Szybko rosło rozpowszechnienie eksperymentalnego i okazjonalnego używania substancji nielegalnych przez młodzież. Pojawiły się pierwsze sygnały zainteresowania narkotykami wśród dorosłych, przynajmniej w dużych miastach. Rosły w znacznym tempie wskaźniki narkomanii rozumianej jako regularne używanie narkotyków powodujących poważne problemy. Zwiększała się podaż narkotyków na nielegalnym rynku i w ślad za tym ich dostępność. Wraz ze wzrostem ilościowym następowały zmiany jakościowe. Polska scena lękowa zaczęła upodabniać się do zachodnioeuropejskich. Pojawiły się na szerszą skalę nowe, charakterystyczne dla krajów zachodnich substancje i nowe wzory ich używania. Dynamicznie zmieniająca się sytuacja w zakresie rozmiarów i charakteru problemu narkotyków skłania zatem do bacznego śledzenia trendów i prowadzenia badań w tym zakresie.

Analizy wskaźników używania narkotyków wśród młodzieży szkolnej pochodzące z licznych badań ankietowych realizowanych ostatnimi łaty w Polsce, wykazały znaczny wzrost rozpowszechnienia tego zjawiska. Wyniki badań ogólnopolskich i lokalnych pokazują, że zwiększa się ilość eksperymentów z narkotykami i ich okazjonalne używanie wśród młodzieży szkolnej. Nieco mniejszy wzrost niż na poziomie kraju widoczny jest w miejscach, gdzie rozpowszechnienie było największe - w dużych miastach. Jednocześnie •tfess^m-uya.c. można zfawisko dyfuzji zainteresowania narkotykami w miejsca, gdzie nie były popularne — mniejsze miasta, leTc-cr^ --wsy^ŁEs..--^ <5^aaa«. -<& -caAais&rioa^yJa, latach.

¹ Prevalence ofalcohol and other drug use on thejob: causefor concern or irrational hysteria, TheJournalofDrugIssue.s, 1994

spodziewać się można dalszego rozpowszechnienia w skali toayu, aYe ^g może o mniejszej dynamice.

Wyniki badań prowadzonych w ramach Europejskiego Programu Badań Szkolnych nad Używaniem Alkoholu i Innych Substancji Psychoaktywnych (ESPAD) w 1999 roku na próbie ogólnopolskiej uczniów klas pierwszych i trzecich szkół średnich pokazały, że przetwory konopi pozostają najbardziej rozpowszechnioną substancją nielegalną używaną przez młodzież. Od 1995 roku, kiedy zrealizowano pierwszą edycję tego badania, najbardziej wzrosły odsetki uczniów sięgających po heroinę, amfetaminę i ecstasy.

Porównanie polskich wyników badania z 1995 roku z wynikami badań w 26 innych krajach europejskich lokuje nasz kraj na średnim poziomie europejskim. Oznacza to, że Polska w połowie lat dziewięćdziesiątych znacznie zbliżyła się pod tym względem do zachodniej części kontynentu.

W spojrzeniu na narkotyki znacznej części młodzieży duże znaczenie ma rodzaj substancji odurzającej, Z perspektywy młodzieży wyróżnić można tu trzy typy zupełnie inaczej postrzeganych substancji: l. konopie - w zasadzie nie są postrzegane jako narkotyk, to niegroźne „ziółko", element codzienności, ich używanie nie stygmatyzuje, 2. narkotyki syntetyczne - zasługują na miano narkotyku, są niebezpieczne, są atrakcyjne tylko dla specjalnie zainteresowanych, chociaż ich okazjonalne używanie raczej nie stygmatyzuje, 3. narkotyki przyjmowane w drodze iniekcji, szczególnie „kompot" -narkotyki charakterystyczne dla zdegradowanych ludzi, bardzo niebezpieczne, ich używanie silnie stygmatyzuje.

Młodzież spogląda na narkotyki z perspektywy racjonalnej, dokonując jakby bilansu korzyści i ewentualnych zagrożeń. W zależności od wyników tego bilansu oraz czynników sytuacyjnych podejmuje decyzje o tym czy i po jakie narkotyki sięgnąć. Wśród uwarunkowań zewnętrznych największe znaczenie zdaje się mieć moda, która skłania do podjęcia prób z narkotykami.

Na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Krakowie Krakowskie Towarzystwo Pomocy Uzależnionym *wraz z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego przeprowadziło na przełomie grudnia 2001 i stycznia 2002 roku badania na reprezentatywnej próbie młodzieży III i IV klas szkół średnich (licea i technika), mające na celu zbadanie i ocenę skali używania środków odurzających. Badania prowadzono metodą ankiety audytoryjnej w klasach wylosowanych szkół wszystkich powiatów województwa małopolskiego. Wielkość wylosowanej próby oraz rozkład jej liczebności na poziomie każdego powiatu przedstawia poniższa tabela.

Tab.l. Ilość osób poddanych badaniu (z uwzględnieniem pici)

POWIAT	OGÓŁEM	KOBIETY	MĘŻCZYŹNI	% KOBIET
bocheński	89	46	43	52
brzeski	121	42	79	35
chrzanowski	120	30	90	25
dąbrowski	119	83	36	70
gorlicki	130	65	65	50
krakowski	543	304	239	56
limanowski	167	126	41	75
miechowski	124	28	96	23
myślenicki	89	41	48	46
nowosądecki	327	201	126	61

nowotarski	110	78	32	71
olkuski	150	55	95	37
oświęcimski	110	54	56	49
proszowicki	126	89	37	71
suski	71	28	43	39
tarnowski	433	247	186	57
tatrzański	171	109	62	64
wadowicki	151	37	114	25
wielicki	72	43	29	60
^ ;^.:'iMalopolska:: ^J'	:-! 3223. -i:.^	1706	1517	.'^; 53 ^:

W skali całego województwa rozkład procentowy płci badanych osób wyniósł 53 % kobiet i 47% mężczyzn, przy czym w przypadku kilku powiatów występuje nadreprezentacja kobiet (dąbrowski, limanowski, nowotarski, proszowicki - 70 % i więcej). W powiatach: chrzanowskim, miechowskim, wadowickim większość badanych osób stanowili mężczyźni. , ,.

Centralną kwestią naszego badania było ustalenie odsetka osób, którym kiedykolwiek w życiu proponowano użycie narkotyku, a także tych, którzy kiedykolwiek ten narkotyk przyjęli. Rozkład cechy w próbie przedstawia poniższe zestawienie.

Tab. 2. Propozycja użycia środka odurzającego oraz jego przyjęcie

POWIAT «	ILOŚĆ OSÓB, KTÓRYM PROPONOWANO NARKOTYK	% BADANYCH	ILOŚĆ OSÓB, KTÓRE UŻYŁY NARKOTYKU	% BADANYCH
bocheński	39	44	28	31
brzeski	36	30	26	21
chrzanowski	71	60	40	33
dąbrowski	43	36	31	26
gorlicki	49	38	26	20
krakowski	279	51	163	30
limanowski	45	27	24	14
miechowski	57	46	36	29
myślenicki	40	45 ,	23	26
nowosądecki	138	42	86	26
nowotarski	49	45	29	26
olkuski	38	/ 25	23	15
oświęcimski	61	55	47	43
proszowicki	32	25	19	15
suski	27	38	12	17
tarnowski	149	34	99	23
tatrzański	66	39	46	27
wadowicki	56	37	36	24
wielicki	26	36	13	18
Małopolska	"..^^^-'^.^	"^'^-^O^,,.'^1^,	•.^„-'.SOT,.,.'^--	:-::;:,.,25 '•&^1.

W skali całego województwa małopolskiego 40% badanej młodzieży przyznaje, że kiedykolwiek w swoim życiu otrzymało propozycję przyjęcia środka odurzającego, natomiast przyjęło go (bez względu na propozycję) 25% badanych. Oznacza to, że co czwarta badana osoba ma już za sobą pierwsze doświadczenia z narkotykami. Przypomnijmy, że w badaniach ESPAD w 1999 roku na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie młodzieży I i III klas szkół średnich odsetek ten wynosił 18% badanych.

Utrzymuje się regionalne zróżnicowanie liczby osób, którym proponowano użycie narkotyku, I tak najczęściej z propozycjami przyjęcia środka odurzającego spotyka się młodzież w powiecie chrzanowskim, krakowskim i oświęcimskim (powyżej 50% badanych w tych powiatach zwróciło na to uwagę). Najmniej propozycji otrzymała młodzież w powiatach; limanowskim, olkuskim i proszowickim.

Do użycia jakiegokolwiek środka odurzającego przynajmniej raz w życiu najwięcej młodzieży przyznało się w powiatach: oświęcimskim, chrzanowskim, bocheńskim i krakowskim (kolejność powiatów wg odsetka wskazań). Najmniej w powiatach:

limanowskim, olkuskim, proszowickim i suskim. Warto zwrócić uwagę, że powiat oświęcimski, krakowski i chrzanowski mogą w związku z tym należeć do terenów najbardziej zagrożonych narkomanią, zaś limanowski, olkuski i proszowicki, biorąc pod uwagę odsetek wskazań w obu kategoriach - do najmniej zagrożonych .

We wspomnianych już badaniach ESPAD realizowanych w 1999 roku wśród polskich uczniów klas trzecich szkół średnich autorzy zwrócili uwagę, że najbardziej rozpowszechnioną substancją odurzającą przyjmowaną przez młodzież są leki uspokajające lub nasenne (20,8%), konopie (22,4%), amfetamina (10,5%), heroina (6,8%), substancje wziewne (5,4%), LSD (3,5%), ecstasy (2,7%), sterydy anaboliczne (2,6%), kokaina (1,8%) oraz crack (0,8%). Przyjrzyjmy się zatem jak wygląda użycie poszczególnych środków odurzających na terenie Małopolski.

Tab. 3. Używanie poszczególnych substancji chociaż raz w życiu

							C/1^	h-, W-
	2	>					§	(^ ^ S 0
	^	S	w	s		S	0	^ 0
	?5	3	0	M		0	^	o a
POWIAT	a	"•a	^	ya 0	^		^	^y,
	.G	1^	>		u	!—<	N	c >
	"^.	fSn	w	^		^	1~"
	>	»—4 ^	-<	>		>	m	^
							w	"w
bocheński	20	3	l	0	l	0	0	6
brzeski	18	7	0	0	2	3	3	3
chrzanowski	33	6	l	1	2	0	0	l
dąbrowski	19	1	2	0	2	1	2	0
gorlicki	24	5	0	0	1	1	0	0
krakowski	139	23	6	0	9	3	3	15
limanowski	18	5	2	1	1	0	4	4
miechowski	34	5	3	0	4	0	2	1
myslenicki	17	2	2	1	1	0	2	2
nowosądecki	57	5	3	1	10	0	3	17
nowotarski	22	4	0	0	2	1	5	8
olkuski	21	6	1	0	3	0	0	1
oświęcimski	41	5	1	0	5	1	3	6
proszowicki	9	5	0	0	0	0	0	9

suski	10	0	0	0	0	0	0	0
tarnowski	72	9	3	0	2	1	2	9
tatrzański	30	4	4	2	3	0	3	9
wadowicki	30	1	0	2	1	2	4	6
wielicki	11	3	1	0	0	0	1	0
Małopolska ; ^	625	99	30	8	49	13	37	107

Analiza powyższego zestawienia prowadzi do następującej konstatacji:

najpopularniejszym środkiem odurzającym wśród małopolskiej młodzieży jest marihuana - do jej użycia przyznało się 19% badanych, drugie miejsce zajmują leki uspokajające i nasenne - 3,3% badanych, amfetamina - 3% badanych, LSD i inne halucynogeny- 1,5% badanych, lotne rozpuszczalniki - 1,1% badanych, ecstasy - 0,9% badanych, kokaina -0,4%, heroina - 0,2%.

W ankiecie zapytaliśmy również młodzież jak często zdarzało im się otrzymywać propozycje użycia narkotyku. Marihuana znowu zajmuje pierwsze miejsce na tej liście -33% badanych przyznaje się do takich propozycji; 9% badanych przyznało się do propozycji użycia amfetaminy, 4% młodzieży proponowano użycie LSD i innych halucy nogę nów, 3% młodzieży proponowano użycie ecstasy i 3% użycie leków uspokajających i nasennych, 2% badanych przyznało się do otrzymania propozycji użycia wziewnych środków odurzających i po 1% do propozycji użycia kokainy i heroiny/kompotu. Interesująca może być również informacja, że 59% badanych, którym proponowano marihuanę wzięło ją (oznacza to, że przeszło polowa takich propozycji zakończyła się konsumpcją narkotyku). Inne narkotyki na tym tle wyglądają następująco:

33% badanych skorzystało z propozycji użycia amfetaminy, 29% skorzystało z propozycji użycia ecstasy, co piąty badany skorzystał z propozycji przyjęcia heroiny, 36% skorzystało z propozycji użycia LSD i innych halucynogenów, 38% skorzystało z kokainy, 62% badanych skorzystało z wziewnych środków odurzających. W jednym tylko przypadku -leków nasennych i uspokajających - więcej było epizodów użycia niż propozycji ich przyjęcia, ale może to wynikać z większej dostępności tych specyfików w polskich domach (apteczki rodziców i dziadków).

Dopytywaliśmy także ankietowanych o wiek, w którym po raz pierwszy w życiu zażyli narkotyk.

Wykres l. Wiek pierwszego kontaktu z narkotykami.

Jak wynika z powyższego wykresu - najczęściej dochodzi do inicjacji narkotykowej po 13 roku życia i później. W przypadku badanych był to także okres zmiany szkoły z podstawowej na średnią.

Kolejnym ważnym pytaniem, które zadaliśmy naszym respondentom było pytanie o to, czy znają oni kogoś ze swojego najbliższego otoczenia, kto bierze narkotyki. W ślad za tym pojawiło się również pytanie o to, czy badana młodzież uczestniczyła kiedykolwiek w spotkaniach towarzyskich podczas których używano narkotyków. Rozkład odpowiedzi ilustruje poniższe zestawienie.

Tab. 4. Czy osoby z najbliższego otoczenia biorą narkotyki oraz ile osób uczestniczyło w spotkaniach towarzyskich, podczas których używano narkotyków

POWIAT	OSOBY Z OTOCZENIA	% BADANYCH	SPOTKANIA TOWARZYSKIE	% BADANYCH
bocheński	40	45	29	33
brzeski	36	30	35	29
chrzanowski	62	52	75	63
dąbrowski	48	40	50	42
gorlicki	52	40	40	31
krakowski	298	55	315	58
limanowski	48	29	41	25
miechowski	69	56	60	48
myślenicki	36	40	41	46
nowosądecki	159	^J 49	149	46
nowotarski	56	51	35	32
olkuski	48	32	29	19
oświęcimski	58	53	58	53
proszowicki	46	37	28	22
suski	37	52	30	42
tarnowski	183	42	162	37
tatrzański	81	47	81	47
wadowicki	56	37	49	32
wielicki	45	63	29	40
Małopolska	,^ 1458 .^.^	^,^^^45 :^:^	^^-'mó^' .	' :- 41 ^! .^11^^1

Przynajmniej co druga badana osoba zna kogoś z najbliższego otoczenia, kto bierze narkotyki w następujących powiatach: chrzanowskim, krakowskim, miechowskim, nowotarskim, oświęcimskim, suskim i wielickim. Najmniej takich osób jest w powiecie brzeskim, limanowskim i olkuskim. W skali całego województwa 45% ankietowanych osób zna kogoś kto przyjmuje narkotyki - prawie połowa respondentów. W spotkaniach towarzyskich podczas których używano narkotyków brało udział 41% respondentów;

powiat chrzanowski, krakowski i oświęcimski zdecydowanie prowadzą w tym rankingu -tutaj więcej niż połowa ankietowanych uczestniczyła w tego typu imprezach. Najmniej okazji tego typu przytrafia się młodzieży w powiecie limanowskim, olkuskim i proszowickim.

Interesujące w tym kontekście będzie ukazanie miejsc i okoliczności, w których proponowano respondentom narkotyki. Pierwsze miejsce zdecydowanie zajmuje tutaj

impreza (prywatka) - 59% wskazań, drugie miejsce dyskoteka - 35% wskazań, trzecie miejsce - po 29% wskazań - mieszkanie prywatne i ulica/park, czwarte - 20% wskazań -teren szkoły, piąte - 16% wskazań - najbliższa okolica szkoły, szóste miejsce - 13% wskazań - koncert muzyczny, inne zaś miejsca otrzymały w sumie 4% wskazań (procenty nie sumują się do 100 - respondenci mogli wskazać więcej niż jedno miejsce).

Można zatem stwierdzić, że używanie środków odurzających przez młodzież ma charakter towarzysko-imprezowy i ma zazwyczaj miejsce podczas spotkań w gronie rówieśników, pod silną presją grupy. Wbrew pozorom teren szkoły i jej najbliższa okolica nie są tym miejscem, gdzie szczególnie często młodzież otrzymuje propozycje wzięcia narkotyku.

Również przyjmowanie narkotyków z alkoholem nie jest sprawą wyjątkową i tego rodzaju konsumpcja została potwierdzona przez wielu badanych.

Tab. 5. Używanie narkotyków i alkoholu równocześnie

ILOŚĆ OSÓB, KTÓRE UŻYŁY KIEDYKOLWIEK NARKOTYK WRAZ ALKOHOLEM	% BADANYCH	ILOŚĆ OSÓB, KTÓRE UŻYŁY PREPARATÓW KONOPI WRAZ Z ALKOHOLEM
373	12	329 (88%)

Rzadko bywa tak, aby wraz z alkoholem były spożywane inne narkotyki aniżeli haszysz i marihuana. Jednak w kilku przypadkach badani przyznali się do używania narkotyków, których połączenie z alkoholem mogło stanowić zagrożenie dla ich zdrowia, a nawet życia: amfetamina - 9 osób, ecstasy - 3 osoby, benzodiazepiny/barbiturany - 4 osoby.

ł

Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia jest używanie narkotyków drogą iniekcji. Występuje tu znacznie większe niż w przypadku innych sposobów ryzyko śmiertelnych przedawkowań, a także transmisji chorób zakaźnych przenoszonych przez krew (HIV, wirusy zapalenia wątroby).

Tab. 6. Używanie narkotyków drogą iniekcji.

ILOŚĆ OSÓB, KTÓRE UŻYŁY KIEDYKOLWIEK NARKOTYK DROGĄ INIEKCJI	10	amfetamina	2
				heroina / kompot	7
				kokaina	l

Nie brakuje również naszym respondentom okazji do zdobycia narkotyków: 59% młodzieży określiło, że jest to bardzo łatwe i łatwe, 33% badanych nie wie czy jest to trudne czy łatwe, natomiast jako trudne, bardzo trudne i niemożliwe uznało tylko 8% badanych. Zdecydowana większość młodzieży - uczniów szkól średnich naszego województwa nie ma najmniejszych problemów ze zdobyciem jakiegokolwiek środka odurzającego.

Skąd młodzież czerpie wiedzę na temat narkotyków? W skali całego województwa uzyskano następujące odpowiedzi: 66% - środki masowego przekazu (radio i telewizja), 53% - książki i czasopisma, 48% - rozmowy z kolegami, 32% - zajęcia szkolne, 13% -

internet, 8% - rozmowy z rodzicami (procenty nie sumują się do 100 - respondenci mogli wskazać kilka źródeł wiedzy). Otrzymane wyniki nie są zaskakujące. Zdecydowanie największą rolę w przekazywaniu wiedzy na temat środków odurzających odgrywają środki masowego przekazu. Bez obawy o popełnienie dużego błędu można rzec, że młodzi ludzie w 100% słuchają radia i oglądają telewizję, a zatem tak czy inaczej odbieraj ą treści przez nie przekazywane. Jednakże, aby kreować prawidłowe postawy antynarkotyczne, programy radiowo-telewizyjne powinny być tworzone w sposób niebanalny, interesujący i ekspresyjny. Przy okazji nasuwa się pytanie, czy masmedia wykorzystują w pełni swoją siłę, aby dotrzeć do świadomości młodego odbiorcy i przekazać komunikat o szkodliwych skutkach narkomanii czy też innych uzależnień. Ale to już temat na osobne opracowanie..., choć warto w tym miejscu zaznaczyć, że aż 64% wszystkich respondentów w dalszym ciągu chce uzupełniać swoją wiedzę na temat narkotyków i narkomanii. Równie wysokie miejsce w tym zestawieniu jako źródło wiedzy o narkotykach zajęły rozmowy z kolegami. Jeśli do tego dodamy informację, że 60% wszystkich respondentów przyznaje, że narkotyki stanowią częsty temat rozmów z rówieśnikami to otrzymamy, dość oczywisty, obraz młodego człowieka, dla którego najważniejszą grupą odniesienia są osoby w jego wieku. Dziwić może w tym zestawieniu jedynie niski udział zajęć szkolnych jako źródła wiedzy o tym problemie, wziąwszy pod uwagę, że prawie wszyscy badani w takich zajęciach uczestniczyli.

Tab. 7. Udział w zajęciach szkolnych na temat narkotyków

POWIAT	ILOŚĆ OSÓB, KTÓRE WZIĘŁY UDZIAŁ W ZAJĘCIACH	% BADANYCH
bocheński	82	92
brzeski	107	88
chrzanowski	112	93
dąbrowski	99	83
gorlicki	120	92
krakowski	511	94
limanowski	164	98
miechowski	116	94
myślenicki	76	85
nowosądecki	304	93
nowotarski	105	95
olkuski	131	87
oświęcimski	103	94
proszowicki	119	94
suski	60	85
tarnowski	406	94
tatrzański	155	91
wadowicki	135	89
wielicki	65	90
Małopolska	• ^! : ^11•^:;&^:^;.^::^1-2%9^-^.•;::^:.^^^	iK,^:.92 : -

Biorąc pod uwagę całość badanej grupy- 92% młodzieży uczestniczyło w zajęciach szkolnych na temat narkomanii. Najwięcej młodzieży wysłuchało takich treści w powiecie limanowskim, najmniej - w powiecie dąbrowskim, myślenickim i suskim. Najczęściej osobami prowadzącymi te zajęcia byli: prelegent z zewnątrz - 40%, pedagog szkolny -

10

39%, wychowawca - 34%, inny nauczyciel - 20%, policjant - 18%, katecheta - 11%, ktoś inny - 3%. Jak respondenci oceniają te zajęcia? - odpowiedź na to pytanie dostarczyć może ciekawych informacji o poziomie tych zajęć i ich atrakcyjności.

Tab. 8. Ocena poziomu zajęć

	fc			>
	si	ty		C6	!•
	u	6		co
	^	m	^	0 Q	5
	^	i	CC)	S	^
	0	^	Q	Q	g
	Q	0		Oj	^v>
	M S	Q		CQ
wychowawca	160	363	470	118	28
inny nauczyciel	74	166	210	53	7
katecheta	51	95	121	40	7
pedagog szkolny	115	346	535	130	22
prelegent z zewnątrz	121	387	536	119	34
policjant	54	164	228	45	14

Tym razem uczniowie mieli możliwość wystawiania ocen. Wychowawcę na ocenę niedostateczną oceniło 14% badanych, 13% wystawiło im ocenę bardzo dobrał celującą, katechetę na „dwa" oceniło 16% badanych, a na „pięć" i więcej 14% badanych. W przypadku pozostałych osób jest podobnie - młodzież nie jest zachwycona poziomem zajęć przez te osoby prowadzonych. Oznaczałoby to, że zajęcia powinny być prowadzone w formie bardziej atrakcyjnej, albo - co też prawdopodobne - wymienione osoby nie są przez młodzież postrzegane jako wystarczająco silne autorytety.

W programach edukacyjnych (zajęciach) dotyczących narkomanii udział wzięło 92% badanej młodzieży, a więc prawie wszyscy. Co ciekawe, spośród osób, które przyjęły kiedykolwiek jakiś narkotyk odsetek tych, którzy również brali udział w takich właśnie zajęciach był podobny i wyniósł 89%.

Tab. 9. Udział w zajęciach, a używanie narkotyków.

wszyscy badani	3223
wszyscy, którzy wzięli udział w zajęciach	2969 (92%)
liczba osób, które przyjęły narkotyk	807
liczba tych, którzy brali udział w zajęciach i przyjęli narkotyk	721 (89%)

Rozkład powyższych danych wskazuje, że udział w zajęciach profilaktycznych nie wpłynął w istotny sposób na decyzje o przyjęciu środka odurzającego. (UWAGA:

brak nam wystarczającej wiedzy na temat roli czasu: co było wcześniej - przyjęcie środka odurzającego czy udział w zajęciach).

Kolejnym elementem, jaki zawierała ankieta był test wiedzy o narkotykach, ich działaniu i zagrożeniach związanych z ich użyciem. Ankieta zawierała 10 stwierdzeń dotyczących substancji odurzających oraz ich używania, a zadaniem młodzieży było

11

podjęcie decyzji, czy są one prawdziwe. Poziom trudności testu był bardzo zróżnicowany, podobnie jak prawidłowe odpowiedzi w poszczególnych powiatach.

Tab. 10. Odsetek prawidłowych odpowiedzi w poszczególnych powiatach skorelowany z udziałem w zajęciach edukacyjnych.

POWIAT	% PRAWIDŁOWYCH ODPOWIEDZI	% OSÓB, KTÓRE WZIĘŁY UDZIAŁ W ZAJĘCIACH EDUKACYJNYCH
olkuski	35,1	87
dąbrowski	38,5	83
wielicki	39,4	90
limanowski	40,1	98
miechowski	40,1	94
suski	40,1	85
proszowicki	41,7	94
bocheński	42,7	88
tarnowski	42,7	94
wadowicki	43,0	89
myślenicki	44,0	85
gorlicki	44,6	92
nowotarski	46,0	95
oświęcimski	48,2	94
nowosądecki	48,7	93
krakowski	49,9	94
brzeski	51,0	92
tatrzański	52,0	91
- chrzanowski	53,5	93

Według stereotypowych, obiegowych opinii dotyczących wzajemnej relacji pomiędzy stanem wiedzy na jakiś temat, a udziałem w procesie edukacji, że zmienne te (udział w zajęciach i wiedza o narkotykach) są ze sobą wysoko dodatnio skorelowane. Po obliczeniu współczynnika korelacji Pearsona (wg momentu iloczynowego) okazało się, że wynosi on 0,28, co oznacza, iż zależność tak ma i tutaj miejsce, ale jest ona niska. Wbrew oczekiwaniom, udział młodzieży w zajęciach nie podniósł w istotny sposób jej wiedzy na temat narkotyków i zagrożeń z nimi związanych.

Tab. 11. Odsetek prawidłowych odpowiedzi (wg poruszany przez test zagadnień).

% PRAWIDŁOWYCH ODPOWIEDZI
l.	Brązowa heroina to narkotyk o wiele bardziej niż „kompot", gdyż nie powoduje uzależnienia	bezpieczny fizycznego.	41,5
2.	Kokaina to syntetyczny narkotyk działający uspokajająco, wykorzystywany w medycynie jako środek nasenny.		47,4
•3.	Wiek inicjacji narkotycznej (pierwszego narkotykiem) nie ma wpływu na ryzyko uzależnienia.	kontaktu z wystąpienia	55,1
4.	Marihuana powoduje uzależnienie fizyczne c zachowaniom agresywnym i gwałtownym.	araz sprzyja	23,1

12

5.	Amfetamina jest środkiem mogącym wywołać psychozę.	58,6
6.	Ecstasy powoduje wyraźne halucynacje wzrokowe.	9,1
7.	Crack jest skondensowana formą kokainy, działa podobnie, ale silniej i powoduje szybsze uzależnienie.	25,6
8.	Zażywanie narkotyków drogą pokarmową jest najmniej niebezpieczniej sze, lecz jednocześnie, lecz jednocześnie jest to najwolniejszy sposób przedostawania się środka odurzającego do krwioobiegu.	37,5
9.	Dzielenie się przez narkomanów używanym sprzętem do iniekcji (igły, strzykawki) jest jedną z głównych przyczyn epidemii HIY/A1DS na świecie.	83,8
10.	Posiadanie nawet niewielkiej ilości narkotyków na swój własny użytek jest obecnie zagrożone w Polsce karą pozbawienia wolności nawet do 3 lat.	71,5

Na przykład, przy stwierdzeniu dotyczącym sankcji, jakie grożą za posiadanie narkotyków - rzetelną wiedzą dysponowało mniej niż 74 badanych, a i tak był to jeden z punktów, przy którym zaznaczono najwięcej poprawnych odpowiedzi. Spostrzeżenie to musi rodzić co najmniej kilka pytań i wątpliwości dotyczących jakości prowadzonych zajęć edukacyjnych z zakresu narkomanii: l/jakie treści przekazywane są młodzieży w ich trakcie? 11 czy prowadzący zajęcia są odpowiednio przygotowani? 3/ czy badane są efekty (ewaluacja programów edukacyjno-profilaktycznych?

A jak młodzież ocenia swoje relacje z nauczycielami? - oto rozkład odpowiedzi (poziom całego województwa) wg ilości wskazań: takie sobie - 30% badanych, całkiem niezłe - 25% badanych, dobre - 23% badanych, nie mam zdania — 10% badanych, fatalne - 9% badanych, fantastyczne - 2% badanych. Dla ilustracji powyższych danych niech posłużą fragmenty wypowiedzi uczniów na temat swoich nauczycieli i wychowawców:

„atmosfera zależy od nauczycieli, a oni są różni", „wychowawca jest beznadziejny, fałszywy i niczego nie potrafi", „ nauczyciele to bezlitośni terroryści", „mają sztywne kontakty z uczniami", „są mili, przyjemni, dobrzy i sprawiedliwi", „nauczycielka myśli, że nigdy w życiu nic nie osiągnę i jestem ostatnim osłem", „nauczyciele nie są sprawiedliwi i dają oceny .patrząc na nazwisko", „nie chcą nawiązać z uczniami bliższego kontaktu", „ciągle się czepiają", „są mało wyrozumiali i tolerancyjni", „pochopnie podejmują decyzje", „sąpodupceni". To oczywiście tylko wybór kilku spośród wielu opinii na temat nauczycieli, choć przyznać trzeba, że tych pozytywnych sądów jest zdecydowanie najmniej.

Zupełnie inaczej młodzież postrzega i ocenia swoje relacje ze szkolnymi kolegami. Jako dobre postrzega 52% badanych, 19% uznaje je za fantastyczne, 17% za całkiem niezłe, takie sobie - 7% badanych, 4% - nie ma zdania na ten temat, a tylko 2% uznaje te relacje za fatalne.

Czy młodzież rozmawia z rodzicami? 41% ankietowanych przyznaje, że rozmawia z nimi o wszystkim, 33% badanych tylko na niektóre, „bezpieczne" tematy, niezmiernie rzadko rozmawia z rodzicami o swoich sprawach 15% badanych, a tylko 11% nie rozmawia w ogóle ze swoimi rodzicami o ważnych dla siebie sprawach.

13

Wykres 2. Rozmowy z rodzicami.

Zatem prawie co dziesiąty młody człowiek nie uznaje swoich rodziców za godnych partnerów swoich rozmów, choć 73% badanych przyznaje, że z nimi rozmawia przynajmniej na niektóre tematy.

Niejako „przy okazji" dopytywaliśmy w badaniach młodzież o używanie alkoholu i palenie papierosów. Z racji wieku, dla większości badanych również te środki odurzające są w pewnym sensie nielegalne.

Tab. 12. Model picia alkoholu

WYBÓR ODPOWIEDZI	ILOŚĆ ODPOWIEDZI	% BADANYCH
Nigdy nie próbowałem	223	7
Raz próbowałem, ale później dałem sobie spokój	336	10
Zdarza się, że napiję się alkoholu, ale rzadziej niż raz w miesiącu	1476	46
Piję przynajmniej raz w miesiącu	645	20
Piję alkohol przynajmniej raz w tygodniu	370	12
Piję alkohol częściej niż raz w tygodniu	173	5

A tak wygląda, zgodnie z odpowiedziami respondentów palenie nikotyny:

Tab. 13. Model palenia papierosów.

WYBÓR ODPOWIEDZI	ILOŚĆ ODPOWIEDZI	% BADANYCH
Nigdy nie próbowałem	1244	39
Kiedyś paliłem, ale obecnie tego nie robię	641	20
Czasem zdarza mi się zapalić	636	19
Palę dość często (np. kilka papierosów w tygodniu)	196	6
Wypalam kilka papierosów dziennie	506	16

14

Na koniec uwaga nieco ogólniejszej natury. Od wielu już lat fachowcy zastanawiają się nad wyjaśnieniem przyczyn sięgania przez młodzież po środki odurzające. Dzisiejsi narkomani w swojej motywacji zasadniczo różnią się od konsumentów haszyszu, LSD i TRI z łat sześćdziesiątych. Już nie chodzi im, jak dawnym hippisom o rozszerzenie świadomości, lecz przede wszystkim o jej wyłączenie. To samo dotyczy np. alkoholu, czy też innych narkotyków. W rzeczywistości społeczeństwo produkuje coraz większą ilość niedostosowanych. Do narkotyków uciekają się bowiem przede wszystkim ci, którzy ani w szkole, ani w czasie wolnym, ani w środowisku rodzinnym nie mogą zaspokoić swoich wewnętrznych potrzeb.

Dzieci i młodzież nie znajdują satysfakcji w teraźniejszości, nie widzą żadnych perspektyw na przyszłość i nie potrafią czerpać sił z przeszłości. Stało się tak, że faza dzieciństwa, dająca możliwość swobodnego, względnie samodzielnego, a tym samym stabilizującego jednostkę rozwoju i poznawania świata skurczyła się obecnie niemal wyłącznie do krótkiego okresu przed pójściem do szkoły i wczesnych lat nauki, ustępując miejsca wczesnemu ukierunkowaniu na sukces i bierną postawę konsumpcyjną. Okradziony w ten sposób z dzieciństwa młody człowiek posiada jedynie zaczątki wyobraźni, samodzielności i pewności siebie; przerzuca się chaotycznie z bodźca na bodziec nie znając żadnych mechanizmów obronnych.

Po środki odurzające sięgają głównie osoby wykazujące znaczny stopień niedojrzałości emocjonalnej i społecznej, przy czym ten typ osobowości występuje niezależnie od środowiska społecznego, zawodowego, niezależnie od przyjętego standardu życiowego. Stąd też podstawowe zadania mające na celu przeciwdziałanie narkomanii, spoczywaj ą przede wszystkim na domu rodzinnym, na atmosferze w nim panującej. I jeśli narkotyk działa jak lekarstwo na wszystkie problemy związane ze źle wypełnianą przez rodziców funkcją wychowawczą, to niebezpieczeństwo nadużywania, a tym samym uzależnienia się jest bardzo duże. Jeśli jest jednym z kolejnych doświadczeń zbieranych przez dobrze funkcjonujące społecznie i emocjonalnie dziecko - to istnieje duże prawdopodobieństwo naturalnej rezygnacji ze środka.

Przyczyn narkomanii jest bardzo wiele. Powinni o tym pomyśleć rodzice, szkoła oraz szereg innych instytucji. Dobrze rozumiana profilaktyka, jeśli chodzi o narkomanię, musi rozpocząć się znacznie wcześniej niż młodemu człowiekowi przyjdzie do głowy owych używek zakosztować.15

---