Materiały pomocnicze do Treningu Twórczego Rozwiązywania Problemów:

1. TRoP - schemat procedury

2. Warunki dla twórczego rozwiązywania problemów

TRoP - TWÓRCZE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

CZĘŚĆ I. PRZESTRZEŃ PROBLEMU

Etap 1. Dostrzeżenie problemu

1. Stymulowanie ciekawości

1. “Burza pytań” (brain-questioning)

Cel: Generowanie pytań i wątpliwości na wybrany temat.

Technika: Na dużej kartce papieru piszemy hasło odzwierciedlające wybrany temat. Niżej zapisujemy wszystkie pytania, jakie jesteśmy w stanie zadać samym sobie na ten temat. Unikamy pytań banalnych.

Zasady:

• Nie oceniaj - każde pytanie dopuszczalne.

• Ilość rodzi jakość - jak najwięcej pytań.

• Współdziałaj - rozwijaj i ulepszaj pytania wcześniej postawione.

Fazy:

1. Generowanie pytań

2. Krytyczne opracowanie i ocena

1. pogrupowanie pytań w kategorie treściowe

2. analiza przydatności do wykrycia nowego problemu lub celu

3. sformułowanie explicite problemów, których podjęcie sugerują postawione i opracowane pytania.

2. Test zdań niedokończonych

Cel: Dotarcie do ukrytych obszarów wiedzy

Technika: Konstruujemy listę zdań niedokończonych, typu: “Ciekaw jestem, czy rzeczywiście...”, “Jak to możliwe, że do tej pory…”. Następnie wypełniamy ją sami bądź dajemy do wypełnienia innej osobie (grupie osób). Można zrobić zastrzeżenie, aby w czasie wypełniania koncentrować się jedynie na jednym, interesującym nas temacie. Można również wielokrotnie uzupełniać tylko jedno zdanie.

2. “Kruszenie”

1. Kruszenie obiektu (odwrotna burza mózgów)

Cel: Wykrycie wszystkich możliwych i pożądanych kierunków ulepszenia jakiegoś obiektu, szczególnie zaś wykrycie jego wad ukrytych.

Technika: Swobodne i nieskrępowane krytykowanie obiektu.

Fazy:

1. Totalna krytyka;

2. Faza logiczno-analityczna: analizowanie i kategoryzowanie zgłoszonych wad wg czterech kategorii:

1. wady trywialne - łatwe do usunięcia natychmiast i bez konieczności twórczego myślenia;

2. wady nietrywialne choć oczywiste, możliwe do usunięcia pod warunkiem posiadania odpowiednich środków finansowych lub organizacyjnych;

3. wady ukryte, z których nie zdawaliśmy sobie sprawy i których usunięcie wymaga twórczości, wynalazczości, produktywnego myślenia;

4. wady urojone, często “pozornie dowcipne”, nie mające znaczenia ani dla użytkowników obiektu, ani dla nas jako osób szukających możliwości ulepszenia przedmiotu.

2. Kruszenie idei

Cel: Znalezienie słabych punktów jakiejś idei dla jej obalenia bądź utwierdzenia.

Technika: Krytyka twierdzenia wyrażonego w formie afirmatywnej.

Fazy:

1. Ustalenie obszaru poszukiwań (dziedziny, tematu);

2. Wyróżnienie jednego bądź kilku twierdzeń, które my sami lub większość osób uważamy za słuszne;

3. Totalna krytyka idei;

4. Ocena i kategoryzacja zgłoszonych zastrzeżeń z nastawieniem na zastrzeżenia nietrywialne;

5. Sformułowanie nowego problemu;

3. Wykorzystanie analogii

1. Analogiczny problem

Cel: Znalezienie w swojej dziedzinie nowych problemów analogicznych do problemów z innych dziedzin.

Technika: Znajdujemy jakiś problem z innej dziedziny, zupełnie odmiennej niż nasza i przekładamy jego treść na problem z dziedziny nas interesującej.

Fazy:

1. Sformułowanie problemu wyjściowego z innej dziedziny;

2. Wyabstrahowanie z opisu problemu wyjściowego najważniejszych informacji i sformułowanie ich w postaci krótkiego, syntetycznego hasła (lub haseł).

3. Wybranie jednego hasła i szukanie w swojej dziedzinie problemu analogicznego (odpowiedź na pytanie: “Czy w mojej dziedzinie istnieje problem…?”), uwzględniając metaforyczny charakter wytworzonych haseł.

2. Analogiczne rozwiązanie

Cel: Znalezienie takiego problemu w swojej dziedzinie, który w innej został z powodzeniem rozwiązany.

Technika: Od rozwiązania w innej dziedzinie dochodzimy do problemu w swojej.

Fazy:

1. Wybranie twórczego pomysłu lub wartościowego rozwiązania w innej dziedzinie;

2. Analiza pomysłu pod kątem jego wartości;

3. Wykrycie analogicznego problemu we własnej dziedzinie.

4. Techniki kombinatoryczne

1. “Indeks rzeczowy”

Cel: Otrzymanie nowych, zaskakujących zestawień elementów ze swojej dziedziny.

Technika: Systematyczne zestawianie przypadkowych haseł związanych z pewną dziedziną wiedzy i analiza tych zestawień pod kątem możliwości postawienia nowego problemu bądź grupy problemów.

Zasady:

1. odroczone wartościowanie;

2. aktywna eksploatacja wylosowanego zestawienia;

3. właściwe tempo i dozowanie czasu.

2. Morfologia pola problemowego

Cel: Ulepszenie produktu.

Technika: Analiza morfologiczna.

Fazy:

1. Wyróżnienie najważniejszych aspektów obszaru badawczego;

2. Znalezienie wszystkich możliwych stanów rzeczy związanych z danym aspektem;

3. Etap kombinatoryczny: zestawienie z sobą po kolei wszystkich wartości poszczególnych wymiarów;

4. Weryfikacja modelu; odrzucenie zestawień zdecydowanie absurdalnych lub nie spełniających ważnych dla nas kryteriów.

5. Wykorzystanie paradoksu

1. Identyczny paradoks

Cel: Sformułowanie nowego problemu na podstawie wykrytego paradoksu.

Technika: Szukanie paradoksu we własnej dziedzinie analogicznego do paradoksu wykrytego w innej dziedzinie (zazwyczaj przez kogoś innego).

Fazy:

1. Wybranie paradoksu (z literatury, przysłów, obserwacji w innej dziedzinie);

2. Sformułowanie myśli paradoksu w formie antynomicznego hasła;

3. Wykrycie podobnej sytuacji w swojej dziedzinie, którą można by oddać tym samym hasłem;

4. Sformułowanie problemu na podstawie wykrytego paradoksu.

2. Tworzenie antynomii

Cel: Wykrycie paradoksu w swojej dziedzinie.

Technika: Tworzenie antynomii.

Fazy:

1. Wybranie dowolnego słowa i przyporządkowanie mu przeciwieństwa;

2. Tworzenie paradoksalnych zlepków obu członów (antynomii);

3. Wybór najbardziej sprzecznej antynomii.

4. Szukanie identycznego paradoksu w interesującej nas dziedzinie.

PODSUMOWANIE ETAPU PIERWSZEGO

Jak rozpoznać wykryty problem?

Jeśli w wyniku naszych działań stwierdzimy, że mamy przed sobą cel, a nie dysponujemy gotowymi sposobami osiągnięcia go - możemy uznać, że wykryliśmy nowy problem. Towarzyszy temu zazwyczaj szczególny stan psychiczny, zwany “odczuciem trudności”

Etap II. Zrozumienie problemu

1. Kontrolna lista pytań

Cel: Lepsze zrozumienie problemu

Technika: Systematyczne udzielanie sobie samemu odpowiedzi na ustaloną serię pytań. Odpowiedzi należy zapisywać.

Lista przykładowych pytań:

1. Jakie jest hasło mojego problemu? (Jedno krótkie zdanie w formie pytającej lub rozkazującej.)

2. Dlaczego sprawa w ogóle stanowi problem?

3. Dlaczego sprawa stanowi problem dla mnie?

4. Czego już próbowano?

5. Czego oczekuję? (Co chciałbym uzyskać?)

2. Techniki z wykorzystaniem analogii i metafor

Założenia:

• Dwuczłonowy schemat postępowania: 1) tworzymy dużą ilość analogii i metafor na temat problemu; 2) porządkujemy je wg wybranej zasady.

• Wewnętrzna struktura analogii: człon porównywany (temat) i człon porównujący (nośnik). Tematem jest problem wymagający głębszego zrozumienia, zaś nośnikami liczne i różnorodne określenia metaforyczne, analogiczne lub przynajmniej zawierające porównanie.

• Temat powinien być sformułowany w postaci jednego wyrazu bądź wyrażenia, funkcjonującego jako podstawowe pojęcie w obszarze problemu.

1. Koło (circept)

Technika: Tworzenie koła analogii (metafor) na temat pojęcia kluczowego wybranego problemu.

Fazy:

1. Wybranie pojęcia kluczowego;

2. Tworzenie analogii (metafor);

3. Umieszczanie utworzonych wyrażeń na okręgu wokół pojęcia kluczowego w taki sposób, aby wyrażenia o treści przeciwstawnej leżały po przeciwnych stronach; zaś wyrażenia zbliżone treściowo obok siebie.

2. Diagram kołowy

Cel: Graficzne uporządkowanie naszych intuicyjnych sądów co do natury obiektu centralnego dla naszego problemu.

Technika: Tworzenie metafor i przyporządkowanie im stopnia trafności.

Fazy:

1. Wybranie pojęcia kluczowego i tworzenie metafor;

2. Na krańcach siedmiostopniowej skali umieszczamy dwie wybrane metafory, zaś pomiędzy nimi ustawiamy “obiekt badany” oceniając, która metafora bardziej trafnie oddaje jego charakter. Jeśli są trafne w równym stopniu, umiejscawiamy obiekt na środku i dajemy każdej 4 punkty. Jeśli któraś przeważy, otrzymuje ocenę 5,6 lub 7; zaś druga z metafor otrzymuje ilość punktów równą 8-n, gdzie n oznacza ocenę metafory konkurencyjnej.

3. Wyniki porównań umieszczamy w tabeli i sumujemy w wierszach poziomych w celu otrzymania wskaźnika trafności każdej metafory.

4. Wskaźnik ten dzielimy przez maksymalną liczbę wszystkich punktów i mnożymy przez 100%.

5. Rysujemy diagram kołowy wykorzystując wyniki z punktu IV.

3. Techniki z zaangażowaniem własnego ciała

1. Identyfikacja osobista

Cel: “Odczucie” problemu

Technika: Próba utożsamienia się z obiektem i zanalizowania swoich doznań w tej sytuacji.

2. Psychodrama

Cel: Głębsze zrozumienie problemu.

Technika: Odgrywanie scenek ilustrujących sam problem bądź jego metaforę.

Etap III. Formułowanie i przeformułowanie problemu

1. Określenie “warunków brzegowych”

1. Konieczne i zbędne

Cel: Określenie koniecznych i zbędnych warunków, jakie powinno spełniać rozwiązanie (jest to podział subiektywny).

Technika: Wypisanie wszystkich warunków, jakie chcielibyśmy, żeby spełniało rozwiązanie, a następnie podzielenie ich na dwie kategorie: “Konieczne” i “Zbędne”.

2. Teraz i w przyszłości

Cel: Selekcja pomysłów na nadające się do zastosowania od razu i przyszłościowe.

Technika: Zapisywanie warunków nad osią z zaznaczonymi momentami czasowymi (prawdziwymi bądź hipotetycznymi) od teraźniejszości do przyszłości.

3. Idealny wynik końcowy

Cel: Sformułowanie zbioru koniecznych i wystarczających warunków brzegowych.

Technika: Obmyślenie i opisanie stanu rzeczy, który bez reszty i całkowicie likwiduje nasz problem, po czym sformułowanie problemu w postaci zawierającej określone warunki brzegowe.

2. Wykrywanie milczących założeń

1. Analiza semantyczna

Cel: Wykrycie milczących założeń na temat problemu

Technika: Analiza znaczenia wszystkich słów użytych w pierwotnym sformułowaniu problemu poprzez zadawanie odpowiednich pytań.

2. Metafora generatywna

(przedmiot, sytuacja lub zjawisko stanowiące wyraźne, choć milcząco przyjęte, odniesienie do problemu w jego obecnym sformułowaniu)

Cel: Wykrycie i uświadomienie sobie istnienia metafory generatywnej w sformułowaniu problemu.

Technika: Analiza sformułowania problemu pod kątem istnienia w nim metafory generatywnej.

3. Problem otwarty czy zamknięty?

Cel: Określenie natury problemu i ewentualna zmiana sformułowania na bardziej otwarte.

Technika: Analiza sformułowania problemu pod kątem stopnia otwartości (problemy zamknięte: “A czy B?”, “Który z…” itp.; problemy otwarte: “W jaki sposób…”, “Wymyślić…” itp.)

4. Co by było, gdyby problem był nierozwiązywalny?

Cel: Wydobycie głęboko ukrytych milczących założeń.

Technika: Rozważenie wszystkich ważnych konsekwencji nierozwiązywalności problemu.

3. Redefinicja problemu

1. Figura i tło

Cel: Powtórne określenie problemu z uwzględnieniem kontekstu.

Technika: Odwrócenie sytuacji; potraktowanie ważnych dotąd elementów problemu jako drugorzędnych, a skupienie uwagi na kontekście lub mało ważnych informacjach dodatkowych. Zawsze pytanie: “Po co?” w odniesieniu do sformułowanych warunków.

2. Problem jako subproblem

Cel: Wykrycie szerszego problemu i ewentualna redefinicja naszego problemu.

Technika: Potraktowanie podjętego problemu jako jako subproblemu, czyli części szerszej struktury (o ile jest to możliwe) oraz zastanowienie się, czy rozwiązanie problemu szerszego zlikwiduje nasz problem i czy nie jest ono łatwiejsze do znalezienia. Jeśli tak, należy redefiniować problem.

4. Czystka

Cel: Uwolnienie uwagi i “schwytanie” gotowych pomysłów powstałych niezależnie od momentu stosowanej procedury.

Technika: Zapisanie wszystkich pomysłów, jakie zrodzą się przed przystąpieniem do fazy rozwiązań.

CZĘŚĆ II. PRZESTRZEŃ ROZWIĄZAŃ

Etap I. Budowanie problemu pomocniczego

1. Analogie

Analogia trafna - człon porównujący jest prostszy i bardziej zrozumiały od członu porównywanego. Wykorzystuje się ją zwłaszcza dla lepszego zrozumienia problemu poprzez trafne porównanie do czegoś znanego i mało skomplikowanego.

Analogia nośna - człon porównujący jest bogaty w rozmaite treści, wieloznaczny lub zaskakujący, natomiast człon porównywany - bardziej znany i zwyczajny. Jej celem jest oddalenie się od problemu za pomocą zaskakującego, choć trafnego porównania.

1. Realistyczna analogia bogata w treść

Technika: Znalezienie w odległej dziedzinie problemu realistycznego i złożonego, zawierającego wiele podobnych aspektów. Odwołuje się do wiedzy potocznej lub naukowej.

2. Realistyczna analogia wizualna

Technika: Znalezienie problemu analogicznego łatwego do wyobrażenia, związanego z doświadczeniem własnym lub potocznym. Odwołuje się do konkretnych, wyobrażalnych sytuacji.

3. Analogia absurdalna

Technika: wymyślenie problemu fantastycznego o cechach analogicznych do rzeczywistego.

2. Metafory

1. Tytuł książki

Technika: Wymyślenie tytułu utworu (wiersza, książki) na temat naszego problemu. Może być wprowadzeniem do zastosowania analogii absurdalnej.

2. Identyfikacja osobista

Technika: Wejście w rolę przedmiotu, zjawiska bądź osoby będącej centrum problemu.

3. Abstrakty

1. Piramida

Technika: Stopniowe pozbywanie się szczegółów problemu, aby sformułować problem w postaci wysoce ogólnej.

2. Przykłady:

Technika: Po zastosowaniu “piramidy” szukamy konkretnych przykładów problemu w różnych dziedzinach.

3. Paradoksy

Technika: Skupiamy się na najważniejszych stronach problemu i odrzucamy całą resztę, formułując problem w postaci paradoksu.

4. “Czyste” relacje

Technika: Wyodrębniamy podstawową relację stanowiącą istotę naszego problemu, formułując pozostałe elementy hasła w postaci abstrakcyjnej, a następnie stosujemy “Przykłady”. Stosujemy wówczas, gdy istotą problemu jest jakaś relacja.

5. “Czyste” funkcje

Technika: Podobna do relacji, stosujemy wtedy, gdy istotą problemu jest funkcjonalność jakiegoś przedmiotu. Można jako wprowadzenie wykorzystać analizę funkcjonalną.

4. Techniki mieszane

1. Inny język

Technika: Przedstawienie problemu poprzez wyrażenie go w innej formie; np. rysunkowej, przestrzennej, z wykorzystaniem różnego rodzaju materiałów itp.

2. Ukryty problem

Technika: Grupa rozwiązuje problem zastępczy, nie znając problemu wyjściowego.

Podsumowanie:

Przebieg procesu tworzenia problemu zastępczego jest dowolny, z wykorzystaniem dowolnej ilości technik. Warunkiem jest otrzymanie w rezultacie zadania zastępczego (bądź kilku zadań), które spełnia kryteria: jest wystarczająco odległe od zadania wyjściowego oraz jest w stosunku do niego wystarczająco trafne. Ważne są też kryteria poboczne: atrakcyjność modelu dla rozwiązującego problem, dysponowanie wiedzą na temat dziedziny zastępczej, czas przeznaczony na budowanie modelu nie może być zbyt długi.

Etap II. Rozwiązywanie problemu pomocniczego

Na tym etapie należy zastosować wszelkie dostępne środki, które pozwolą skutecznie rozwiązać problem zastępczy. Można zastosować strategię bezpośrednią, posłużyć się gotową wiedzą lub zastosować którąś ze znanych prostych technik twórczego rozwiązywania problemów. Rozwiązanie to nie musi spełniać kryteriów twórczości, ważne, aby było trafne. Dobrze jest znaleźć pewną pulę różnych rozwiązań.

1. Zadanie domowe

Technika: Zebranie wszelkich dostępnych informacji na temat zastępczego problemu. Można zrobić to w grupie bądź samemu poszukać źródeł informacji. Wiedza ta nie musi być naukowa, może nawet być błędna, istotne będzie wewnętrzne przekonanie o trafności zgromadzonej wiedzy.

2. Eksperyment myślowy

Technika: Poszukujemy wiedzy na temat rozwiązań problemu, przeprowadzając w myślach “eksperyment”, czyli zadając pytania: “Co by było, gdyby... (problem został rozwiązany w określony sposób”).

3. Identyfikacja osobista

Technika: Jak przy zrozumieniu problemu, z tą różnicą, że w wyobraźni próbujemy aktywnie wpływać na niezadowalający stan rzeczy.

Wersja: Granie roli

Technika: Próba wczucia się w rolę osoby uwikłanej w jakiś sposób w problem, odpowiedzialnej za jego rozwiązanie.

4. Personifikacja

1. Homunculus

Technika: Wyobrażenie sobie istoty zaangażowanej w problem bezpośrednio, mogącej mieć na niego wpływ.

2. Małe ludziki

Technika: Analogiczna do “homunculusa”, ale z zastosowaniem bardzo dużej liczby małych stworzonek.

3. Samorozwiązujący się problem

Technika: Próba znalezienia odpowiedzi na pytanie “W jaki sposób problem mógłby sam dla siebie znaleźć rozwiązanie?”

1. Nierzeczywistość

1. Świat baśni

Technika: bezpośrednie przeniesienie rozwiązań ze znanych bajek, baśni, mitów, motywów biblijnych; bądź zastosowanie identyfikacji osobistej z bohaterem baśni.

2. Świat fantazji

Technika: samodzielne wymyślanie niezwykłych, odbiegających od rzeczywistości rozwiązań. Ważne jest, aby w rozwiązaniu był zawarty sposób osiągnięcia rezultatu.

Podsumowanie

Efektem tej fazy powinno być opracowanie skutecznego sposobu (bądź kilku sposobów) rozwiązania zadania modelowego. Może ono być nierealistyczne, ale musi być jasne co do swej istoty, musi też całkowicie likwidować trudność związaną z istnieniem problemu.

Etap III. Powrót do problemu zasadniczego

1. Jastrząb

Technika: Jeden z uczestników grupy pełni rolę “jastrzębia”, który spośród pomysłów tworzonych przy problemie zastępczym ma za zadanie wyłapać te, które nasuwają ciekawe rozwiązania w zakresie problemu właściwego. Zazwyczaj rolę tę pełni ekspert.

2. Odwzorowanie

Technika: dokładne przełożenie elementów rozwiązania zastępczego na problem rzeczywisty poprzez zastosowanie analogii.

3. Superpozycje

Technika: nałożenie zakresu dwóch pojęć (obiektów) i znalezienie skojarzeń wspólnych dla obu dziedzin, które nasuną konkretne rozwiązania.

4. Gra słów

Technika: Kojarzenie słów będących składowymi “martwych metafor” poprzez:

• wykorzystanie dwuznaczności

• wykorzystnie rymu lub rytmu

• rozbicie sztywnego związku frazeologicznego

• powrót do pierwotnego znaczenia słowa

• nagromadzenie słów o tym samym pochodzeniu, lecz różnym znaczeniu

• wykorzystanie dwuznaczności wynikającej z użycia jakiegoś wyrażenia gwarowego lub slangowego

• wiwisekcja słowa

1. Konkretyzacja

Technika: wytworzenie konkretnych odpowiedników pewnej abstrakcyjnej relacji, odnoszącej się do rozwiązania modelowego (wcześniej stosujemy “czyste relacje”).

2. “Niech mnie wyrzucą!”

Technika: Sprowokowanie najbardziej absurdalnego rozwiązania, wykorzystującego materiał z problemu zastępczego, bez zwracania uwagi na realia.

Podsumowanie

Pomysły wytworzone w trakcie procedury TroP powinny być przedstawione ekspertom w danej dziedzinie i poddane krytyce. Wartościowa krytyka nie powinna odrzucać nawet mało realistycznych pomysłów, ale zanalizować je pod kątem skojarzeń, jakie mogą nasunąć, lub też pozostawić do dalszego przyjrzenia się im. Można też łączyć różne rozwiązania powstałe w trakcie procesu. Oceniać można pomysły w odniesieniu do sformułowanych na początku założeń i warunków brzegowych. Istotna jest też ich ocena pod względem spełniania kryteriów dzieła twórczego: nowości, oryginalności i trafności. Ważne też, aby właściwie ocenić przydatność pomysłu i środki, jakie będą potrzebne do jego zastosowania.

Warunki dla myślenia twórczego zespołu i jednostki

(Źródło: E. Nęcka “TroP - twórcze rozwiązywanie problemów”)

1. ZASADA RÓŻNORODNOŚCI

Na każdym etapie myślenia nad problemem należy dbać o wytwarzanie jak największej ilości różnorodnych pomysłów, nie troszcząc się z góry o to, czy każdy z nich okaże się przydatny.

(“Ilość rodzi jakość”).

2. ZASADA ODROCZONEGO WARTOŚCIOWANIA

Ocena pomysłu nie może zachodzić natychmiast, musi być odroczona.

Najpierw gromadzimy wszystkie pomysły, a dopiero potem wybieramy pomysły najlepsze i poddajemy je ocenie.

W fazie “rzucania pomysłów” wystrzegamy się stwierdzeń typu:

• to nie jest dobre;

• to nie ma prawa działać;

• to głupie;

• to bez sensu.

3. ZASADA RACJONALNEJ IRRACJONALNOŚCI

Polega na swobodnym korzystaniu z intuicji, przeczuć, paradoksów i nonsensów, kierowaniu się własnymi uczuciami i preferencjami w momencie wytwarzania pomysłów. Za to w chwili oceniania przydatności rozwiązań kierujemy się rozumem.

4. ZASADA KOMPETENTNEJ NIEKOMPETENCJI

Oznacza, że każdy człowiek może skutecznie rozwiązywać problemy, na których się nie zna, jeśli tylko zostanie zapewniona kontrola ze strony rzeczywistego specjalisty.

5. ZASADA ZABAWY

Zadanie, które stało się nudne, prawie nigdy nie da dobrych rezultatów. Jeśli rozwiązywanie problemu nas nudzi, trzeba wymyślić sposób na jego urozmaicenie.

6. ZASADA AKTUALNOŚCI

W twórczym rozwiązywaniu problemu liczy się to, co tu i teraz. Powinniśmy chwilowo zapomnieć o istnieniu świata zewnętrznego, z jego ograniczeniami i koniecznościami.

2

---