5. Role społeczne i struktury ról

5.1 Wewnętrzna struktura roli jednostki.

Rola społeczna obejmuje dwa poziomy i dwa szerokie zakresy zjawisk społecznych : strukturalnie narzucane nakazy roli, tzn. społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i zachowań jednostki (normy, wartości, nakazy, wymogi), określają z reguły standard zachowań pożądanych przez grupę, drugim poziomem jest osobowościowa definicja roli, obejmująca wszystkie elementy z 1 poziomu, które zostały zinternalizowane przez jednostkę. Koniunkcja obu poziomów to nowa jakość - „czyste” elementy struktury tj. normy, wartości, nakazy, wymogi i nakazy wymogi zinterpretowane przez jednostkę. Wg Levinsona „(...) indywidualna koncepcja roli i indywidualne pełnienie roli nie emanują z głębin świadomości całkowicie ukształtowane ani też nie są lustrzanymi odbiciami szablonu ustalonego przez strukturę społeczną”, „(...) dana definicja roli podlega zarówno psyche jak i socius , a także sama na nie wpływa”. Wg J. Szmatki mimo obustronnego wpływu segmentów roli strukturalnie narzucone nakazy roli ostatecznie kształtują osobowościową definicję roli.

Strukturalne nakazy roli zawierają ułatwienia roli, tzn. czynniki natury kulturowej, technicznej, ekologicznej, powodujące iż pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie zauważalne . Zawierają także dylematy (problematyczne kwestie roli) - normy, wartości, nakazy nieostro sformułowane, powodujące rozbieżne interpretacje, sprzeczności z pozostałymi nakazami roli. Prowadzi to do zmniejszenia efektywności grup, narastania konfliktów i napięć.

Ułatwienia roli i dylematy pozostają ze sobą we wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształtu koncepcji roli i sposobu odegrania roli.

Osobowościowa definicja roli zawiera : koncepcję roli czyli system poglądów jednostki na to jak powinna ona działać, jakimi środkami się posługiwać i jakie osiągać cele.

Rysunek przedstawia strukturę roli jednostki.

5.1.1. Wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki.

Wyróżniamy 3 rodzaje cech : podstawowe - niezbędne dla danej roli, wystarczające - ich brak w sposób istotny odbija się na charakterze roli i peryferyjne - ich brak nie pozbawia roli jej istoty.

Rola społeczna to wielopoziomowa struktura, obejmująca obszary struktur społecznych i osobowości jednostki. Część nakazów i nacisków strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur osobowości jednostki, a jeżeli nawet przedostaną się to pomimo internalizacji jednostka nigdy nie będzie się z nimi identyfikować. Osoba taka staje się konformistą wbrew swojej woli i zatraca indywidualność, stratyfikacja, a więc wewnętrzne, hierarchiczne ułożenie elementów roli np. rola rekruta w wojsku - jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie ma innych możliwości. W reakcji na sytuację uruchamia mechanizmy obronne, tworząc koncepcje roli o innej stratyfikacji, całkiem przeciwnej do żądań roli. Struktura społeczna oddziałuje pozbawiając jednostkę możliwości wyboru, szansę na bierny konformizm. Taka rola nazywa się rolą rekrutacyjną, gdy cecha niezależna od woli jednostki jest cechą wiodącą. Pogłębia się wtedy też alienacja. Chociaż jeden typ struktur społecznych wywołuje zachowania i działania alienacyjne, pozbawia wolności i autonomii, to inne typy struktur społecznych mogą działać odwrotnie.

Typowy i najczęstszy sposób oddziaływania struktury na jednostkę i jej reakcji na naciski strukturalne można ująć następująco : role społeczne stanowią jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski, skłaniające człowieka do określonych, społecznie pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję psychiczną, jego własne poczucie wolności i autonomii.

5.2. Funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki.

Autonomia strukturalna to zdolność poszczególnych elementów systemu - aktorów, osobników pełniących rolę, będących przedmiotem nacisków strukturalnych - do przeciwstawienia się, uzyskania względnej niezależności od nacisków strukturalnych i względnej odporności na nie i bez narażania się na sankcje - polega to na manipulacją wewnętrznej stratyfikacji roli, by osiągnąć autonomię.

Autonomia funkcjonalna to wg teorii wymiany Petera Balua proces, w którym struktura A odczuwa potrzebę, którą tylko struktura B może spełnić, A jest uzależnione od B, ale A może zmusić B do świadczenia jemu korzyści bez odwzajemniania, wówczas uniknie uzależnienia. Proces wymiany nie zachodzi jednak w próżni, aby A mogło uniknąć uzależnienia od B, musi być niezależne od wielu pozostałych struktur danego systemu. To uniezależnienie się od struktur z którymi pozostaje się w interakcji.

Jednostka internalizuje wymogi, nakazy i wartości struktury w sposób selektywny, starając się jednakże pozostawać w pewnych granicach bezpieczeństwa, co umożliwia osiągnięcie autonomii i nie naraża na drastyczne sankcje, ale umożliwia dokonanie rozłamu w roli.

5.2.1. Rozłam w roli.

Rozłam w roli to skuteczny stan unikania sytuacji alienacyjnych z jednej strony, a z drugiej wysoki stopień autonomii jednostki, to rozłam pomiędzy nakazami roli z zewnątrz, a osobowościową definicją roli od wewnątrz - dwie różne sfery rzeczywistości. To zjawisko pierwotne.

Wtórnym zjawiskiem wg Goffmana jest rozłam w obrębie osobowościowej definicji jednostki. Dochodzi do rozdźwięku pomiędzy tym co czyni dana jednostka, a tym kim jest, „przeczy ona sobie samej”, „nie jest sobą” - brak związku pomiędzy koncepcją roli, a tym jak jednostka ją odgrywa. Prowadzi to głębszej autonomii i niezależności od struktur społecznych, jednocześnie do niebezpieczeństwa utraty kontroli nad jaźnią i do chorób psychicznych - jeśli działania takie trwają zbyt długo.

1

1

Struktura grupy

Strukturalnie narzucone nakazy roli

Jednostka

Osobowościowa definicja roli

Ułatwi-enia roli

Dylem-aty roli

Koncep-cja roli

Odegr-anie roli

---