53a. Formy zwrotu do adresata (np. apel, apostrofa, eksklamacja, inwokacja, pytanie retoryczne, solilokwium). Fabuła koncepcje dawniejsze i nowsze.
Karolina Bobula
Apel- (łac. appellare- mówić, wołać)- utwór, bądź jego fragment, w którym autor bezpośrednio zwraca się do konkretnego odbiorcy, grupy odbiorców lub całej publiczności czytelniczej celem przekonania ich do jakiejś racji społecznej, politycznej lub moralnej.
Apostrofa- (gr. apostrophe- zwrot)- składniowy środek stylistyczny; bezpośredni zwrot do adresata (postaci alegorycznej, upersonifikowanej rzeczy) utrzymany w podniosłym, patetycznym tonie, występujący w uroczystych utworach lirycznych, mowach publicznych, skierowany na przykład do władcy, bóstwa, idei, osoby zmarłej. Apostrofa występuje w formie wołacza, czasem poprzedzonego patetycznym wykrzyknikiem.Bardzo często w formie apostrofy autor zwraca się do muzy z prośbą o natchnienie lub prosi boginię miłości o wyrozumiałość. Apostrofy stosowane są w oracjach oraz w utworach poetyckich utrzymanych w stylu wysokim, na przykład w odach, hymnach; nadając wypowiedzi rys wzniosłości i podkreślając emocjonalny stosunek wypowiadającego. Może się pojawiać zarówno na początku, jak i wewnątrz utworu. Wskazuje adresata w obrębie świata przedstawionego w wypowiedzi artystycznej.Na przykład:
Święta miłości kochanej ojczyzny
czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
dla ciebie więzy, pęta nie zelżywe.
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,
gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe.
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.
Ignacy Krasicki „Hymn do miłości ojczyzny”
Eksklamacja (łac. exclamare- wołać)- okrzyk, wypowiedzenie wykrzyknikowe, często urwane, wtrącone w tok wypowiedzi w celu wskazania na emocje mówiącego. Zwykle poprzedzone wykrzyknikiem (na przykład: o! , oh!, ach!). Może przybrać formę apostrofy. Często w postaci równoważnika zdania lub wypowiedzi eliptycznej, wyrażające silne emocje. W tekście pisanym ujawniona za pomocą wykrzyknika. Na ogół o zwięzłej i ważnej treści, podanej w sposób emocjonalny, często patetyczny, świadczący o autentycznym zaangażowaniu uczuciowym podmiotu mówiącego we własną wypowiedź. Eksklamacja w formie apostrofy (sentencji) bywa używana zwłaszcza w utworach o zacięciu moralizatorskim. Szczególnie często obecna jest w poezji. Na przykład:
Ojczyzno moja, na końcuś upadła!
Zamożna kiedyś w sławę, i w siłę!
Franciszek Karpiński „Żale Sarmaty...” (fragment)
Inwokacja (łac. invocatio- wezwanie, błaganie)- rozbudowana apostrofa znajdująca się na początku utworu lub początku jego wyodrębnionej części. Zazwyczaj występuje jako podniosła prośba skierowana bezpośrednio do bóstwa (bądź muzy) i będąca prośbą o wsparcie duchowe i natchnienie (lub inną łaskę) dla autora dzieła. Niekiedy może mieć charakter pieśni dziękczynnej i łączyć się z takimi pojęciami, jak: ojczyzna, miłość, wiara. Inwokacja pełni ważną funkcję w eposie homeryckim, skąd trafiła do nowożytnej epiki wierszowej. Stanowi rodzaj wstępu do poematu epickiego, jest konwencjonalnym elementem struktury eposu, znamieniem stylu wysokiego. Zawarte jest w niej określenie tematu utworu. Pierwowzorem inwokacji były apostrofy do Muzy w „Iliadzie” i „Odysei” Homera. W czasach nowożytnych- obok konwencjonalnego zwrotu do Muzy, opiekunki poezji- pojawiają się w eposie zwroty do Boga, na przykład w „Wojnie chocimskiej” W. Potockiego. W „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza łączy wezwanie do Litwy, określające temat poematu i personifikuje w pewnym stopniu ojczyznę poety, z apostrofą do Matki Bożej. Inwokacja rozpoczyna na przykład „Księgę pierwszą Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Innym przykładem inwokacji może być również fragment „Iliady” Homera:
Gniew Achilla, bogini, głoś, obfity w szkody,
Który ściągnął klęsk tyle na greckie narody,
Mnóstwo dusz mężnych wcześnie wtrącił do Erebu
A na pastwę dał sępom i psom bez pogrzebu
Walające się trupy rycerskie wśród pola…
Homer „Iliada” (fragment)
Pytanie retoryczne- pytanie pozornie pytające, na które nie oczekuje się odpowiedzi ze względu na jego oczywistość. Podkreśla ono stanowisko osoby, która je zadaje, pełniąc funkcję wniosku lub argumentu o silnym zabarwieniu emocjonalnym. Zadane w odpowiednim momencie kończy dyskusję, wykluczając kontrargumenty.Odpowiedź zawarta jest niejako w samym pytaniu. Pytanie retoryczne często spotykane jest w utworach poetyckich. Na przykład:
- I za co my cierpimy? Za co zajmą nasze trzody, wydepczą zboża, popalą wsie pracą naszą zbudowane? Czy myśmy krzywdzili Radziejowskiego, który niesłusznie osądzony i jako zbrodniarz ścigany, obcej protekcji szukać musiał? Nie!... Czy my nastajemy, aby ten próżny tytuł króla szwedzkiego, który już tyle krwi kosztował, był w podpisie naszego Jana Kazimierza zachowany? Nie!... Dwie wojny palą się na dwóch granicach- trzebaż było wywołać i trzecią? … Kto winien, niech go Bóg, nich go ojczyzna sądzi! …
Henryk Sienkiewicz „Potop” (fragment mowy wojewody poznańskiego)
Solilokwium- forma monologu mającego charakter wewnętrznego (i świadomego) dialogu prowadzonego przez podmiot mówiący z samym sobą. Służy uzewnętrznieniu myśli bohatera (na przykład w realizacji scenicznej), oddaje jego dyskusję z samym sobą, w której przedmiotem rozważań staje się on sam- jego działania, postawa moralna, światopoglądowa, egzystencjalna. Pierwowzorem solilokwium są „Soliloquia” św. Augustyna. Solilokwium stanowi częsty motyw w literaturze (na przykład w „Bramach raju” J. Andrzejewskiego) oraz w różnorakich dziełach filozoficznych (na przykład św. Augustyna, solilokwium Kierkegaarda).
Fabuła- (łac. fabula- opowieść, bajka)- całość wydarzeń, w jakich uczestniczą bohaterowie utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, które składają się na dzieje postaci. Fabuła podporządkowana jest formie narracji i w związku z tym nie musi być ujęta w sposób chronologiczny. Elementy tworzące fabułę: wydarzenie (epizod) -> wątek -> akcja.
Typy fabuły:
fabuła jednowątkowa
fabuła wielowątkowa
fabuła epizodyczna
fabuła dynamiczna
Fabuła jednowątkowa- nie jest rozbudowana, skupia się wokół jednego, głównego tematu. Jest charakterystyczna dla małych form epickich (nowele, tragedie).
Fabuła wielowątkowa- porusza kilka wątków (na przykład: miłosny, historyczny), które rozwijają się podczas trwania akcji powieści.
Fabuła epizodyczna- zdarzenia występujące w utworze nie są ze sobą ściśle połączone. Fabuła składa się z kilku epizodów, które ze sobą nie współgrają.
Fabuła dynamiczna- posiada główny wątek, który dominuje całą akcję powieści. Wydarzenia zawarte w fabule zmieniają się bardzo szybko, dynamicznie.
Klasycystyczna koncepcja fabuły dramatu/ tragedii: zasada trzech jedności (jedność czasu, jedność miejsca, jedność akcji).
Fabuła powinna być nieskomplikowana, jednowątkowa. Wszystkie zdarzenia, które mają miejsce w utworze muszą dziać się w czasie do siebie zbliżonym (nie można przeskoczyć z akcją w przyszłość lub w przeszłość), w jednym miejscu oraz zdarzenia powinny być oparte na jednym, dominującym opowieść wątku. Pierwszym źródłem tej koncepcji jest „Poetyka” Arystotelesa. Przestrzegano również zasady decorum, czyli nie mieszano różnych stylów.
W romantycznej koncepcji fabuły została odrzucona klasycystyczna koncepcja. Nie było tutaj już zasady trzech jedności. Akcja rozgrywała się w różnych miejscach, czasie, a sama fabuła była bardziej skomplikowana i wielowątkowa. Ponadto w tej konwencji mieszano różne style, więc łamano zasadę decorum.
Bibliografia:
Encyklopedia humanisty, pod red. T. Łozowska, Wydawnictwo IBIS, Poznań 2010.
Leksykon terminów literackich, pod red. M. Krassowski, wydawnictwo T.S., Warszawa 1996.
Słownik pojęć i tekstów kultury, pod red. A. Rysiewicz, wydawnictwo WSIP, Warszawa 2002.