SPECYFIKA PROWADZENIA ZAJĘĆ AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ Z OSOBAMI GŁUCHYMI I NIEDOSŁYSZĄCYMI, A TAKŻE Z OSOBAMI Z USZKODZENIEM NARZĄDU WZROKU.
Narząd wzroku ma wielostronne znaczenie w życiu człowieka, polegające przede wszystkim na poznawaniu otaczającej rzeczywistości i bezpośrednim zdobywaniu doświadczenia, ponadto umożliwia m.in. orientację przestrzenną, samodzielne poruszanie się, wykonywanie czynności samoobsługowych, pracy zawodowej, ekspresję emocjonalną, komunikowanie się itp.
Uszkodzenie może wystąpić w różnym stopniu i zakresie, a całkowita dysfunkcja wszystkich czynności narządu wzroku prowadzi do ślepoty. Na czynności wzrokowe składają się: widzenie centralne, obwodowe, stereoskopowe (obuoczne trójwymiarowe), a także widzenie barw i widzenie nocne. Najistotniejsze ze względu na skutki w funkcjonowaniu człowieka są:
uszkodzenia widzenia centralnego,
obniżenie ostrości wzroku i widzenia obwodowego,
ograniczenia i ubytki pola widzenia.
Uszkodzenie narządu wzroku może wystąpić na skutek:
czynników genetycznych (dziedziczna zaćma-katarakta, dziedziczny zanik nerwu wzrokowego, krótkowzroczność),
czynników wrodzonych (spowodowanych głównie chorobami matki w czasie ciąży oraz w wyniku konieczności przebywania wcześniaków w inkubatorze),
chorób oczu, które mogą wystąpić w każdym okresie życia (jaskra, zaćma, jaglica, nowotwory oka itp.),
chorób ogólnych (cukrzyca, gruźlica, zapalenie opon mózgowych, guz mózgu),
niewłaściwej diety (niedobór witaminy A w pożywieniu),
urazów mechanicznych.
Brak wzroku, zwłaszcza od urodzenia, powoduje wiele utrudnień w procesie adaptacyjnym i poznawczym, ponieważ zmniejsza zakres i różnorodność doświadczeń, zdolność poruszania się, kontrolę środowiska oraz samego siebie w stosunku do środowiska.
Konsekwencje utraty wzroku:
niemożność odbierania bodźców wizualnych, będących podstawą prawidłowego przebiegu postrzegania, który istotnie wpływa na przebieg procesu myślowego dziecka,
ograniczenie możliwości uczestnictwa w codziennych przyjemnościach i obowiązkach dnia codziennego,
ograniczenie samodzielności w różnych sytuacjach życiowych,
ograniczenie możliwości kształtowania własnych zainteresowań,
zawężenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości w życiu zawodowym i społecznym.
Dysfunkcja narządu wzroku powoduje ograniczenia w rozwoju somatycznym, motorycznym, a także może być przyczyną negatywnych skutków w sferze psychicznej i społecznej u osób niewidomych i niedowidzących.
U dzieci niewidomych często obserwuje się automatyczne odruchy (tiki) bardziej lub mniej świadome (tzw. blaidismy), które dają możliwość odprężenia, odreagowania napięcia nerwowego wywołanego niepełnosprawnością.
Wyróżnia się kilka rodzajów blaidismów np.:
kołysanie się w tył i w przód lub z boku na bok, potrząsanie głową w geście zaprzeczenia, przestępowanie z nogi na nogę, kręcenie się w kółko itp. (są to formy wyładowania energii niezużytej wskutek braku normalnej aktywności ruchowej),
postawy i ruchy dziecka odmienne od fizjologicznych np. brak prawidłowej koordynacji pracy rąk i nóg w trakcie chodu, chód na sztywnych nogach, brak gestykulacji i mimiki przy mówieniu,
odruchy obronne zmierzające do asekuracji przed upadkiem, potknięciem lub uderzeniem w przeszkodę (chód na szerokiej podstawie, chód brodzący, odchylenie tułowia w tył oraz wyciągnięcie przed siebie ramion w celu ochrony twarzy, przyciskanie ramion do siebie w celu ochrony łokci),
mimika lub pozy, będące reakcją obronną na cierpienie, wyrażające się poprzez m.in. mrużenie i pocieranie oczu, opuszczanie głowy.
Z punktu widzenia codziennej aktywności ruchowej ważną rolę odgrywa sposób poruszania się osób niewidomych, który opiera się na dwóch rodzajach działania:
technicznym, czyli przejściu do celu bez zbaczania z drogi, znalezienie wejść i wyjść w pomieszczeniach, podwórkach, unikanie przeszkód, znajdowanie ulic i ich skrzyżowań itp.,
intelektualnym, czyli orientacja topograficzna, zdolność osiągnięcia określonego celu przeznaczenia,
Z kolei poziom samodzielności poruszania się w przestrzeni osób niewidomych zależy od:
orientacji przestrzennej, w której zasadniczą rolę odgrywają procesy poznawcze, umiejętność określania położenia ciała w przestrzeni, kierunków, odległości itp.,
lokomocji, która uzależniona jest od poziomu zdolności motorycznych oraz opanowania elementarnych umiejętności takich jak: chód, bieg, utrzymywanie kierunku, wykonywanie dokładnych zwrotów.
Ograniczenie widzenia u osób słabowidzących, choć nie powoduje globalnego obniżenia poziomu rozwoju umysłowego, to jednak utrudnia poznawanie rzeczywistości, obniża sprawność fizyczną oraz ogranicza swobodę poruszania się. W porównaniu z dziećmi niewidomymi i widzącymi osoby niedowidzące charakteryzują się mniejszą odpornością na stres, mniejszym zrównoważeniem emocjonalnym oraz niemożnością sprostania w pełni wymaganiom i oczekiwaniom środowiska. Specyficzne problemy emocjonalne oraz nieprawidłowy stosunek społeczeństwa do słabowidzących pośrednio wpływa na złe przystosowanie społeczne, obniżony poziom rozwoju somatycznego i motorycznego.
Opóźnienia w rozwoju motorycznym i somatycznym u dzieci z dysfunkcją narządu wzroku nie są związane jedynie z utratą wzroku, ale także wynikają z braku odpowiedniej stymulacji i doświadczeń ruchowych, nieodpowiednich działań prewencyjnych u noworodków, niewłaściwego kierowania rozwojem sprawności motorycznej, zwłaszcza w młodszym wieku, lęku i obawy dzieci przed urazami oraz nadopiekuńczości rodziców i wychowawców. Wg Sękowskiej (2001) na rozwój dziecka pozbawionego wzroku mają wpływ specyficzne czynniki, takie jak postawy rodziców, przeżycia psychiczne związane z brakiem wzroku, wychowanie szkolne oraz stosunek społeczeństwa do osób niewidomych.
Kompensacja funkcji analizatora wzrokowego.
Brak wzroku przyczynia się do powstawania trudności w zakresie samorealizacji. Świat doznań dziecka z deficytem wzroku oparty jest na wrażeniach i „spostrzeżeniach" dotykowych, słuchowych, smakowych i węchowych. Doznania te jednak nie zapewniają możliwości spostrzegania barw, perspektywy czy dokładnego poznawania otaczającego świata. Kompensacja, czyli zastępowanie funkcji analizatora wzrokowego, umożliwia niewidomym percepcję zjawisk oraz adekwatne, jakkolwiek zubożone o elementy wizualne, odzwierciedlenie rzeczywistości.
Im więcej strukturalnych połączeń wytwarza się w zakresie pozostałych zmysłów, tj. dotyku, słuchu, węchu, smaku, zmysłu kinestetycznego, tym kompensacja jest pełniejsza. Rolę dominującą w tworzeniu wyobrażenia powinien odgrywać ten z receptorów, który w najbardziej właściwy sposób odbiera bodźce płynące ze środowiska (np. ustalając kształt przedmiotu najważniejszą funkcję spełniają zmysł dotyku i kinestezji). Zmysły u niewidomych nawet razem współdziałające nie są w stanie wywołać wrażeń i efektów poznawczych, jakie wywołuje narząd wzroku.
Do jednych z najważniejszych zmysłów w poznawaniu świata przez niewidomych należą słuch i dotyk.
Zmysł słuchu jest głównym źródłem zdobywania informacji w procesie kształcenia oraz w rozwoju intelektualnym osób niewidomych, ale również w orientacji przestrzennej. Brak bodźców wizualnych powoduje konieczność większej koncentracji uwagi niewidomych, dlatego stają się oni bardziej wrażliwi na dźwięki i na ich podstawie kształtują większość swoich spostrzeżeń o otaczającym świecie.
Szczególnie pomocny okazuje się dźwięk własnych kroków, stukania laską, klaskania, pstrykania palcami - odgłosy te zawierają w sobie informację o rozmiarach przestrzeni (rezonans kroków na pustej ulicy, na korytarzu). Osoba niewidoma ma problemy z orientacją w zupełnej ciszy, np. na polu, gdzie hałasy nie powodują odgłosu lub też w wielkim hałasie, gdzie odgłosy są zagłuszane. Jednak należy pamiętać, że kompensacja braku wzroku może odbywać się dopiero dzięki współdziałaniu dotyku ze zmysłem słuchu bądź powonienia.
Wrażenia dotykowe mają najbardziej realny i prawdziwy charakter. Za pomocą analizatorów dotykowych osoba niewidoma może ustalić formę, kształt przedmiotu, poczuć opór, ciężar i twardość. Dlatego dotyk jest podstawowym zmysłem dla tworzenia się elementarnych wyobrażeń przestrzennych, a schematy dotykowe odgrywają znaczącą rolę w poznaniu świata i w rozwoju myślenia, a co szczególnie ważne, umożliwiają posługiwanie się pismem punktowym Braile'a. Wrażenia dotykowe należą do najważniejszych w procesie nauczania czynności ruchowych. Nie należy jednak zapominać, że percepcja dotykowa wymaga skupienia uwagi oraz przebiega znacznie wolniej niż percepcja wzrokowa.
Zmysł termiczny pozwala na odczuwanie ciepła lub zimna i ma duże znaczenie dla „zmysłu orientacji" osób niewidomych. Chłodne lub ciepłe powietrze może służyć za podstawę do orientowania się w przestrzeni zwłaszcza, gdy zawodzą inne zmysły. Ponadto zmysł termiczny ma znaczenie np. w wyczuwaniu przeszkód, czyli percepcja termiczna może mieć również charakter ostrzegawczy.
Zmysł kinestetyczny ma duże znaczenie w lokomocji, utrzymaniu równowagi, a także w orientacji. Czas trwania ruchu mierzony liczbą kroków umożliwia wytworzenie wyobrażenia przebytej drogi. Pamięć kinestetyczna umożliwia i ułatwia wykonywanie wielu codziennych czynności takich jak: wchodzenie, schodzenie po schodach, poruszanie się w znanym terenie, wykonywanie podstawowych czynności samoobsługowych.
Zmysł węchu pozwala uzupełnić osobie niewidomej wiedzę o otoczeniu (węch pozwala wyczuć bliskość np. osoby, ale również lasu, łąki, wody itp.).
„Zmysł przeszkód" - nie jest typowym zmysłem, jest równoważnikiem percepcji wzrokowych ludzi widzących, pozwala osobie niewidomej wyczuć stojącą lub zbliżającą się przeszkodę, znajdującą się na wysokości twarzy.
Doskonalenie się zmysłów w wyniku licznych doświadczeń osób niewidomych określa się jako wikariat zmysłów. Osoba niewidoma potrafi lepiej skoncentrować uwagę na swoich doznaniach, co pozwala wykrywać jej pewne szczegóły, uchodzące uwadze osób widzących, a także potrafi dokładnie analizować bodźce oddziałujące na zmysły (Sękowska 1981).
Specyficzną sublimacją percepcji wzrokowej, czyli wrażeń uzyskiwanych w zastępstwie wzroku za pomocą innych zmysłów są wrażenia surogatowe. Wyróżniamy dwie grupy takich wrażeń powstające na tle bodźców (Sękowska 1981):
„odpowiednich", czyli tej samej natury, co bodziec, który je wywołuje, są na tyle niedoskonałe, że pozostawiają otwarte pole dla fantazji, która uzupełnia istniejące luki w obrazie rzeczywistości u osoby niewidomej (np. niewidomy wyobraża sobie osobę, z którą rozmawia, na podstawie głosu, zapachu, wrażeń dotykowych, odbieranych za pomocą dłoni),
„nieodpowiednich", czyli są innej natury niż działający bodziec, dlatego pole do fantazjowania jest jeszcze obszerniejsze niż w pierwszej grupie wyobrażeń (np. osoba niewidoma od urodzenia wyobraża sobie barwy).
Klasyfikacja osób niewidomych i niedowidzących.
Istnieje wiele definicji i klasyfikacji osób niewidomych i słabowidzących opartych na różnych kryteriach. Najczęściej jako niewidomą określa się osobę, która jest pozbawiona całkowicie lub częściowo wzroku, a przez to informacji optycznych płynących ze świata zewnętrznego. Są to osoby, u których analizator wzroku nie funkcjonuje całkowicie albo z tak dużymi zaburzeniami, że nie ma praktycznego zastosowania w poznawaniu świata i orientacji w otoczeniu (Sękowska 2001).
W sporcie osób z dysfunkcją narządu wzroku stosowana jest klasyfikacja medyczna, oparta na wynikach badań okulistycznych, w których uwzględnia się ostrość wzroku oraz pole widzenia. Są to klasy:
B1 - zawodnicy całkowicie niewidomi z całkowitym brakiem percepcji światła w obu oczach lub/i częściową percepcją niepozwalającą na rozpoznawanie przedmiotów lub ich zarysów,
B2 - zawodnicy ze zdolnością rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów, o ostrości wzroku 2/60 i/lub z ograniczeniem pola widzenia w zakresie 5 stopni,
B3 - zawodnicy z ostrością wzroku od 2/60 do 6/60 i/lub z ograniczeniami pola widzenia od 5 do 20 stopni.
Klasyfikacja przeprowadzana jest przez pomiar lepszego oka i z największą możliwą korekcją. Oznacza to, że wszyscy zawodnicy, którzy używają szkieł kontaktowych lub okularów korekcyjnych muszą je nosić podczas klasyfikacji, nawet gdy nie mają zamiaru użyć ich podczas zawodów. Z obserwacji osób niewidomych w różnych dyscyplinach sportu wynika, że klasyfikatorzy w podejmowaniu decyzji powinni, w miarę możliwości, uwzględniać również obserwacje funkcjonalnych możliwości poszczególnych zawodników, zarówno w trakcie zawodów, jak i w działaniach codziennych.
Aktywność ruchowa osób niewidomych i niedowidzących.
Głównym zadaniem rehabilitacji tej grupy osób jest rozwijanie maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych, codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz kontaktowania się z otoczeniem. Zajęcia rehabilitacyjne mają na celu uzyskanie przez osoby niewidome jak najwyższej sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej, a ostatecznym i nadrzędnym celem rehabilitacji jest pełna integracja ze społeczeństwem (Kuczyńska-Kwapisz 1996).
Zorganizowane formy aktywności ruchowej, czyli wychowanie fizyczne, sport, rekreacja i turystyka wymieniane są jako jedne z najbardziej skutecznych środków rehabilitacji oraz rewalidacji. Dlatego też w prowadzeniu zajęć ruchowych z osobami z dysfunkcją narządu wzroku należy pamiętać, że na możliwości funkcjonalne osób niewidomych i niedowidzących mają wpływ m.in.: stopień utraty wzroku (niewidomy, niedowidzący), czas utraty wzroku (niewidomy od urodzenia, ociemniały), osobowość, wiek, doświadczenie, współistnienie innej choroby, np. głuchoty, zespołu Downa, porażenia mózgowego.
W warunkach szkolnych główne cele wychowania fizycznego dla osób niewidomych i niedowidzących ukierunkowane są na:
kształtowanie u niewidomych potrzeby ruchu oraz dążenie do wyrabiania trwałych nawyków ruchowych decydujących o zaradności życiowej,
rozwijanie podstawowych zdolności motorycznych z równoczesnym utrwalaniem umiejętności wykorzystywania sprawnych zmysłów (słuchu, równowagi, dotyku, węchu),
niwelowanie ewentualnych napięć psychicznych związanych z niepełnosprawnością.
Metodyka nauczania czynności ruchowych.
W nauczaniu osób z dysfunkcją narządu wzroku najważniejsze są zasady indywidualizacji i stopniowania trudności ćwiczeń, należy również pamiętać o możliwościach kompensacji braku wzroku pozostałymi zmysłami, których rozwój należy stymulować poprzez odpowiedni dobór ćwiczeń oraz stwarzanie sytuacji umożliwiających własną inicjatywę uczących się (Remplewicz 1988).
W nauczaniu czynności ruchowych osób niewidomych należy uwzględnić brak możliwości naśladowania, samokontroli wykonywania ćwiczeń zwłaszcza w pierwszym etapie nauczania, a przez to nauczanie czynności ruchowych trwa znacznie dłużej u osób niewidomych, niż u osób ociemniałych lub niedowidzących.
W nauczaniu prawidłowego wyobrażenia ruchu i opanowanie całości ruchu podstawę stanowi metoda analityczno-syntetyczna. W instruowaniu osób niewidomych korzysta się z kanału słuchowego (komunikacja werbalna, sygnały dźwiękowe) oraz z dotyku (braillingu). Ważne jest, aby w nauczaniu czynności ruchowych osób niewidomych zachować właściwą kolejność, która jest odmienna niż w nauczaniu osób pełnosprawnych, tj.:
1. Podanie nazwy czynności i wyjaśnienie czemu ma ona służyć,
Pamiętaj! W komunikacji werbalnej nauczyciel i instruktor powinien udzielać informacji zwięzłych, wyczerpujących i zrozumiałych dla ucznia, zawodnika.
2. Pokaz z objaśnieniem (zapoznanie się z ruchem poprzez dotyk),
3. Próba wykonania czynności ruchowej z pomocą instruktora (instruktor kontroluje ruch i koryguje niewłaściwe wykonanie, np. dotykowo),
4. Samodzielne wykonanie czynności ruchowej pod kontrolą instruktora, np. kontrola słowna.
Pamiętaj! Instruktor powinien mówić donośnie i wyraźnie, ale nie krzyczeć. Pamiętaj, że głos jest wyznacznikiem kierunku, a źródło dźwięku określa kierunek i dystans osobie niewidomej, unikaj zmian pozycji w trakcie mówienia lub dokładnie określ kierunek przemieszczania się,
5. Samodzielne wykonanie czynności ruchowej oraz doskonalenie czynności poprzez wielokrotne powtarzanie.
Pamiętaj! Instruktor powinien udzielać korygującej informacji zwrotnej i końcowej, stosować werbalne wsparcie. Postępy w uczeniu się ruchów przez dzieci z dysfunkcją narządu wzroku zależą od odczuwania potrzeby ruchu, dlatego trzeba stosować różne bodźce stymulując uczniów poprzez zmysł słuchu, dotyku, kinestetyczny, a także wzroku (w przypadku osób słabowidzących).
Ponadto do najważniejszych zadań instruktora, czy nauczyciela wychowania fizycznego w pracy z osobami niewidomymi należy zapewnienie bezpieczeństwa.
Dlatego osoby odpowiedzialne za realizację zajęć ruchowych powinny:
zabezpieczyć teren m.in. poprzez usunięcie niebezpiecznych przedmiotów, zbędnych źródeł dźwięku, itp.),
przedstawić siebie i innych uczestników zajęć,
zapoznać z rozkładem sali, wyposażeniem, źródłami dźwięku i światła ćwiczący powinni mieć możliwość samodzielnego zapoznania się z otoczeniem,
wykorzystywać w zajęciach różne sygnały akustyczne (głos, gwizdek, klepki drewniane, automatyczny beeper),
korzystać z lonży bądź systemu współpracy z przewodnikiem (bieg, naprowadzanie głosem),
korzystać z kaset audio jako technik instruktażowych,
dążyć do rozwijania samodzielności i pewności siebie - unikać nadopiekuńczości,
stwarzać atmosferę zaufania i odpowiedzialności.
Wychowanie fizyczne, obok zajęć rehabilitacyjnych, bywa pierwszą, a czasem jedyną zorganizowaną formą aktywności ruchowej dla osób z dysfunkcją narządu wzroku. Wyniki licznych badań potwierdzają pozytywny wpływ uprawiania sportu, zarówno rekreacyjnie jak i wyczynowo, na możliwości psychofizyczne osób z uszkodzonym narządem wzroku.
Sport osób niewidomych i niedowidzących.
W trakcie zajęć sportowych, oprócz konieczności uwzględnienia wyżej opisanych wskazówek metodycznych, instruktor czy trener pracujący z tą grupą osób niepełnosprawnych może zetknąć się z następującymi problemami:
w przypadku osób niewidomych od urodzenia trudności w wyobrażeniu prawidłowego ruchu, co powoduje znaczne wydłużenie czasu nauki nowych elementów i konieczność stosowania dodatkowych środków w nauczaniu (w trakcie nauki fazy lotu skoku w dal czy skoku wzwyż wydłużenie lotu można uzyskać stosując specjalne podwieszenie, zeskok w głąb ze skrzyni na miękki materac),
utrudniona organizacja zajęć, gdy np. instruktor prowadzi trening sam z 5 osobami niewidomymi (na sali, czy basenie zawodnicy muszą być skoncentrowani i reagować na precyzyjnie określone sygnały, gdy zajęcia odbywają się w terenie najbardziej przydatne i bezpieczne jest duże boisko z równą nawierzchnią, a ćwiczący muszą wcześniej opanować umiejętność samodzielnego biegu na sygnał dźwiękowy).
Biorąc pod uwagę możliwość osiągania wysokich rezultatów w sporcie w klasie B1 największe możliwości funkcjonalne posiadają osoby ociemniałe, które przed utratą wzroku miały bogate doświadczenia ruchowe - uprawiały sport bądź rekreację. Wśród najlepszych zawodników są tacy, którzy stopniowo tracili wzrok i zdążyli przystosować się, zwłaszcza psychicznie, do nowej, chociaż najczęściej nieuniknionej dla nich sytuacji. W przypadku sportowców ociemniałych znacznie mniej czasu potrzeba na nauczenie nowych ruchów, dlatego trener i zawodnik mogą skupić się na kształtowaniu motoryki i doskonaleniu techniki.
Do najbardziej wszechstronnych form usprawniania osób z dysfunkcją narządu wzroku zalicza się gimnastykę, lekkoatletykę i pływanie. Różnorodne środki treningowe w wymienionych dyscyplinach mogą pozytywnie wpływać na rozwój fizyczny dzieci oraz młodzieży niepełnosprawnej. Zwłaszcza gimnastyka zapewnia dzieciom poznanie podstawowych ćwiczeń, które są podstawą do nabywania nowych, bardziej skomplikowanych czynności ruchowych. Odpowiednio dobrane przez nauczyciela ćwiczenia gimnastyczne mogą mieć znaczenie korekcyjne, wpływać na kształtowanie poprawnej sylwetki u osób niewidomych i niedowidzących.
Uprawianie lekkoatletyki, oprócz wszechstronnego rozwoju zdolności motorycznych, może zapewnić osobie niewidomej poznanie wielu nowych umiejętności ruchowych, co sprzyja poprawie zdolności samodzielnego poruszania się, zwiększaniu odwagi i pewności siebie. Wszystko to ułatwia niewidomemu funkcjonowanie w życiu codziennym.
Pływanie wpływa korzystnie na koordynację ruchów i kompensację wad postawy, czy też zmniejszenie nadmiernego napięcia mięśniowego.
Ważną rolę w podnoszeniu sprawności fizycznej oraz aktywizacji ruchowej niewidomych odgrywają specyficzne gry zespołowe.
Gry z pitkami dźwiękowymi - goalball, piłka bramkowa, piłka toczona, piłka nożna (pięcioosobowa) rozwijają ogólną sprawność, zwłaszcza koordynację, orientację przestrzenną, a także uczą współdziałania w zespole, np. w piłce nożnej, gdzie występuje bezpośrednia rywalizacja (gra kontaktowa)
Jazda na rowerze - tandemie, specjalnie przystosowanym dla osób niewidomych, daje im możliwość kontaktu ze środowiskiem, bezpośredniego odczuwania szybkości, pędu powietrza. Inne walory jazdy na rowerze dla tej grupy osób niepełnosprawnych to możliwość doskonalenia równowagi, czucia kinestetycznego, a przy odpowiednio dobranym obciążeniu - rozwinięcia wydolności oraz siły kończyn dolnych i tułowia.
Judo jest nie tylko atrakcyjną dyscypliną sportu dla niewidomych, ale wszechstronnie rozwija organizm, poprzez poprawę wytrzymałości i siły mięśniowej, koordynacji ruchów oraz równowagi (Michalczyk 1995). Walory te wskazują na możliwość rywalizacji osób niewidomych z pełnosprawnymi, ponieważ ci pierwsi lepiej odbierają bodźce czuciowe z podłoża oraz dobrze wyczuwają przemieszczanie środka ciężkości przeciwnika i w ten sposób mogą być poważnymi konkurentami w strategii prowadzenia walki.
Gry i zabawy ruchowe w usprawnianiu osób z uszkodzeniami narządu wzroku to kolejny szeroki wachlarz możliwości ćwiczeń wszechstronnie rozwijających. Rozwijają one zręczność, szybkość, zwinność, kształtują uwagę, myślenie, wyobraźnię, zmysł kinestetyczny.
Różne formy taneczne mają bardzo pozytywny wpływ na proces rewalidacji niewidomych, korzystnie działają na cechy psychofizyczne, poprawę pamięci kinestetycznej, słuchowej, dokładność wykonywanych ruchów. Z kolei łucznictwo, strzelectwo i gra w kręgle wymagają dobrej koncentracji uwagi, koordynacji, rozwijają zmysł równowagi, kinestezji.
Bardzo wszechstronny wpływ na organizm osoby z uszkodzonym narządem wzroku mają sporty zimowe, w tym przede wszystkim rekreacja i turystyka w formie biegowej oraz zjazdowej. Obok rozwoju sprawności ogólnej, w/w dyscyplin sportu i rekreacji poprawiają odwagę, orientację przestrzenną, wpływają na hartowanie organizmu.
Inne formy aktywności ruchowej, które pozwalają na bliski kontakt z przyrodą, to turystyka piesza, jeździectwo, kajakarstwo, żeglarstwo. Jeździectwo można stosować w formie hipoterapii, zwłaszcza dla dzieci niewidomych, które przeszły porażenie mózgowe, bądź są upośledzone umysłowo. Coraz popularniejszy w tej grupie osób staje się również sport jeździecki. Wszelkie formy aktywności ruchowej w środowisku wodnym (m.in. kajakarstwo, żeglarstwo) mają bardzo pozytywny wpływ na rozwój zmysłu kinestetycznego. Rozwój koncentracji uwagi, myślenia zapewniają niezwykle popularne w tej grupie osób szachy, brydż i warcaby.
Osoby głuche i niedosłyszące
Definicje i klasyfikacja osób głuchych i niedosłyszących.
Ze względu na stopień i czas uszkodzenia analizatora słuchowego oraz umiejętność posługiwania się mową można wyróżnić:
Osobę niedosłyszącą - to osoba, której uszkodzenie analizatora słuchowego (w lekkim i umiarkowanym stopniu wg BIAP) można skorygować przy pomocy aparatu słuchowego tak, że nie powoduje większych trudności oraz ograniczeń orientacji w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi (Van Uden, za Doroszewska 1989).
Osobę głuchą - to osoba, której uszkodzenie analizatora słuchowego (w znacznym i głębokim stopniu wg BIAP) powoduje całkowite zniesieniem czynności narządu słuchu lub głębokie ich uszkodzenie, które pomimo korekcji przy pomocy aparatów słuchowych utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia orientację w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi (Van Uden, za Doroszewska 1989).
Osobę ogłuchłą - to osoba, u której do uszkodzenia analizatora słuchowego doszło po opanowaniu języka (Zwierzchowska i Gawlik 2005).
Osobę głuchoniemą - to osoba, która wskutek głuchoty nie opanowała mowy i nie rozumie jej na podstawie odczytywania z ust, zazwyczaj występuje u niej uszkodzenie analizatora słuchowego w stopniu znacznym lub głębokim (Gałkowski 1997).
Ze względu na moment wystąpienia uszkodzenia słuchu oraz czynnik etiologiczny wyróżniamy:
głuchotę dziedziczną (recesywną - nie ujawnia się w każdym pokoleniu; lub dominującą - nie zawsze pojawia się od urodzenia, czasem połączona jest z innymi zespołami dziedzicznymi),
głuchotę wrodzoną (może wynikać z choroby matki w czasie ciąży, konfliktu serologicznego, niedotlenienia noworodka w trakcie porodu, mechanicznego urazu porodowego i in.),
głuchotę nabytą (może wynikać z choroby uszu, choroby ogólnoustrojowej, urazu mechanicznego, czynników toksycznych, urazu psychicznego, procesu starzenia się i in.).
Sposoby komunikacji
Alfabet palcowy - to zestaw znaków oznaczających poszczególne litery alfabetu (Szczepankowski 1997a).
Język migowy - to system znaków ideograficznych, które określają poszczególne słowa, czasem krótkie zwroty, ale nie posiadają systemów morfologicznych, co w praktyce objawia się brakiem odmian znaków migowych przez przypadki, rodzaje i osoby, w związku z czym o sensie zdania decyduje szyk wyrazów (Szczepankowski 2000).
Język migany - to system, w którym znaki migowe używa się w szyku gramatycznym języka ojczystego, dodając za pomocą alfabetu palcowego końcówki fleksyjne (Szczepankowski 1997a).
Fonogesty - to specjalne ruchy jednej ręki (prawej lub lewej) towarzyszące mówieniu, które pomagają wsłuchać się w żywą mowę i dokładnie odczytywać wypowiedzi z ust (Krakowiak 1997).
Odczytywanie z ust - polega na obserwacji układu ust rozmówcy i rozpoznawaniu układów artykulacyjnych poszczególnych głosek. Odbiór mowy w ten sposób (bez uzupełnienia go poprzez odbiór słuchowy), możliwy jest jedynie przez kilka do kilkunastu minut (przy zachowaniu bliskiej odległości rozmówcy) z powodu szybkiego zmęczenie wzroku (Szczepankowski 1997a).
W ruchu sportowym osób głuchych i niedosłyszących kryterium kwalifikacyjne do zawodów sportowych stanowi ubytek słuchu w „lepszym uchu" zawodnika wynoszący powyżej 55 dB. Podczas światowych igrzysk głuchych (Deaflympics) sportowcy nie mogą korzystać z aparatów słuchowych, które mogłyby wybiórczo pomagać zawodnikom w porozumiewaniu się pomiędzy sobą lub w słyszeniu wskazówek trenera. Natomiast przy prowadzeniu zajęć sportowych na poziomie sportu powszechnego i rekreacji uczestnicy mogą korzystać z aparatów słuchowych, z wyjątkiem zajęć prowadzonych w środowisku wodnym oraz sportów kontaktowych (Sherrill 1998).
Wskazania do aktywności fizycznej u osób głuchych i niedosłyszących nie różnią się od wskazań dla osób pełnosprawnych. Należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie zabezpieczenie uszu przed wodą, niską temperaturą oraz wiatrem u osób z częstymi bólami i infekcjami uszu. U osób z perforacją błony bębenkowej pływanie i uprawianie sportów wodnych jest przeciwwskazane. Przy zaburzeniach równowagi, często towarzyszących uszkodzeniom słuchu, przeciwwskazane są pływanie, sporty wodne, jazda rowerem, narciarstwo zjazdowe oraz turystyka górska (Poznecka 1997).
Aktywność ruchowa może odegrać ważną rolę w procesie integracji osób głuchych i niedosłyszących z osobami pełnosprawnymi, zwłaszcza na poziomie wychowania fizycznego. Osoby głuche i niedosłyszące mogą uczestniczyć w tych samych dyscyplinach sportowych, co osoby pełnosprawne. Pozytywne efekty aktywności ruchowej wpływające na integrację osób głuchych i niedosłyszących z rówieśnikami można uzyskać wykorzystując formę gier i zabaw, które uczą współdziałania w zespole, przestrzegania przepisów i zasad, zaufania do koleżanek i kolegów pełniących role sędziów, zdyscyplinowania, wnoszenia własnej inicjatywy oraz panowania nad sobą i własnymi ambicjami.
Nauczanie ruchu oraz trening sportowy osób głuchych i niedosłyszących opierają się na tych samych ogólnych, specyficznych oraz dydaktycznych zasadach, które stosowane są u osób pełnosprawnych. Również formy, środki i metody treningowe wykorzystywane w tej grupie osób nie różnią się od stosowanych wśród osób pełnosprawnych. Specyfika nauczania ruchu oraz prowadzenia treningu sportowego osób głuchych i niedosłyszących wiąże się głównie ze sposobem komunikacji oraz umiejętnym doborem i ewentualnym adaptowaniem form, środków i metod treningowych.
W procesie nauczania ruchu i treningu osób głuchych i niedosłyszących należy uwzględnić następujące zalecenia:
wyeliminuj zbędne źródła dźwięków (np. hałasujący wentylator), po to, aby sygnały istotne (np. komendy czy gwizdek) były lepiej słyszalne dla osób niedosłyszących,
ustaw się przy objaśnianiu zadań ruchowych tak, aby twoje usta były widoczne dla osób, które potrafią odczytywać mowę z ust,
przekazuj proste, zwięzłe i zrozumiałe instrukcje (krótkie zdania łatwiej zrozumieć posługując się odczytywaniem z ust, niż długie i zawiłe sentencje),
postaraj się, aby tempo mówienia było dostosowane do umiejętności uczestników odczytywania mowy z ust,
w trakcie instruowania rozdziel etap objaśniania i pokaz,
instruuj tak, aby osoby niedosłyszące mogły korzystać z informacji przekazywanych werbalnie,
w trakcie zajęć na zewnątrz zwróć uwagę na ustawienie uczniów/zawodników względem słońca tak, aby mogli swobodnie odczytywać mowę z ust,
bądź przygotowany do powtarzania tej samej instrukcji przy użyciu innych słów,
wykorzystuj sygnały wizualne np. światło, metronom, gesty, tabliczki,
używaj tablic do zobrazowania sytuacji (np. początkowego ustawienia grupy), przebiegu złożonego zadania ruchowego (np. sekwencji poszczególnych elementów) czy położenia boiska, trasy oraz punktów pomocy
np. w trakcie zawodów),
jeśli nie rozumiesz mowy osoby niedosłyszącej lub głuchej poproś, aby powtórzyła przekaz lub spróbowała użyć innych słów,
opanuj podstawowe znaki języka migowego i wykorzystuj je w trakcie zajęć wraz z przekazem werbalnym kierowanym do wszystkich, zarówno słyszących jak i niedosłyszących i głuchych, uświadom osobom słyszącym, że nieprzestrzeganie zasad lub błędne wykonywanie zadań przez osoby głuche i niedosłyszące często wiąże się z niezrozumieniem polecenia, a nie ze świadomym postępowaniem, zadbaj o mniejszą liczebność grupy ze względu na dłuższy czas potrzebny do komunikowania się z osobami niedosłyszącymi i głuchymi, cierpliwą i wyrozumiałą postawą dawaj pozytywny przykład, pamiętając jednocześnie o stosowaniu tych samych praw i obowiązków wobec wszystkich uczniów.