Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Prawne definicje mniejszości narodowej oraz mniejszości etnicznej znajdują się w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141, Nr 62, poz. 550). Mniejszością narodową, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki:
1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;
2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;
3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;
4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;
5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;
6) utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

Za mniejszości narodowe uznaje się następujące mniejszości:
1) białoruską;
2) czeską;
3) litewską;
4) niemiecką;
5) ormiańską;
6) rosyjską;
7) słowacką;
8) ukraińską;
9) żydowską.

Mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; 6) nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

Za mniejszości etniczne uznaje się następujące mniejszości:
1) karaimską;
2) łemkowską;
3) romską;
4) tatarską.

Ponadto za język regionalny uznaje się język kaszubski. Dzięki temu z praw zapisanych w ustawie korzystają także Kaszubi, którzy nie są uznawani za mniejszość etniczną, lecz za grupę regionalną.

  Źródłem oficjalnych (urzędowych) danych o liczebności poszczególnych mniejszości jest Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002 roku. Spis stał się ważnym wydarzeniem medialnym, czyniąc z raportów Głównego Urzędu Statystycznego przedmiot zainteresowania szerokich rzesz czytelników prasy codziennej i widzów programów informacyjnych. Spis z 2002 r. jest pierwszym spisem powszechnym po przemianach zapoczątkowanych wydarzeniami 1989 r. (w XX wieku Polska przeprowadziła siedem spisów powszechnych, jeden spis sumaryczny oraz trzy spisy reprezentacyjne). Spis budził liczne kontrowersje już w czasie debaty sejmowej nad jego przeprowadzeniem. Ostatecznie, od strony formalnej, można go udać za bardzo udany, mimo głosów kontestujących jego wyniki na pewnych obszarach. Spis okazał się prawdziwą próbą ognia dla mniejszości narodowych i etnicznych, weryfikując ich liczebność, bezwzględnie ukazując poziom asymilacji oraz siłę liderów do mobilizacji społeczności. Bezdyskusyjnym zwycięzcą Spisu okazali się Ślązacy, a mówiąc ściślej liderzy, którzy głosili ideologię narodu śląskiego. Mniejszości narodowe i etniczne - poza Łemkami i Romami - można uznać za „okaleczone” w różnym stopniu. Niemcy w Polsce wyszli z tego boju z tarczą, choć nie bez bolesnych ran.

  Analizując wyniki Spisu większość komentatorów, w tym nieraz socjologowie, zdaje się popadać w scjentystyczne złudzenie, że oto w wyniku naukowego pomiaru odwzorowaliśmy - lepiej lub gorzej - obiektywną strukturę etniczną kraju. Tymczasem wszelka wiedza społeczna jest refleksyjna, co wynika także z tego, że podmiot poznania socjologii jest zarazem integralną częścią przedmiotu. Wyniki badań i teorie są przyswajane przez członków społeczeństwa, wpływają na ich wiedzę, postawy i odczucia, a tym samym przyczyniają się do zmiany relacji społecznych. Czasy późnej nowoczesności, w których żyjemy, charakteryzują się przy tym - jak podkreśla Anthony Giddens - wzrostem refleksyjności społecznej. Działanie tego mechanizmu doskonale widać na przykładzie Spisu w zakresie pytania dotyczącego deklaracji narodowościowej. Wyniki Spisu wskazują na dużą różnorodność społeczności narodowościowych, etnicznych i etniczno-regionalnych. Statystycy GUS wyróżnili 109 kategorii, przy czym 91 z nich liczy mniej niż 1000 osób, połowa - mniej niż 100, a jedna trzecia - mniej niż 50. Liczebność poszczególnych mniejszości przedstawiono w tabeli 1. Ponieważ do mniejszości zaliczyć można tylko obywateli polskich (pozostali to cudzoziemcy), liczebności poszczególnych mniejszości (w ścisłym sensie) podano w kolumnie 5. Jak widać z tabeli 1, cztery największe mniejszości liczą łącznie 234.637 osób, tj. 92,64% wszystkich członków mniejszości (obywateli polskich deklarujących niepolską narodowość w Spisie). Żadna z pozostałych mniejszości nie przekracza progu trzech procent.  

Tabela 1. Liczebność mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce

L.p.	Nazwa mniejszości	Liczebność według NSP	% liczby obywateli ogółem	Posiadający obywatelstwo polskie	% liczby członków danej mniejszości ogółem	% liczby członków mniejszości posiadających obywatelstwo polskie ogółem
1	2	3	4	5	6	7
	Ogółem ludność	38.230.080	100	37.529.751	xxx	xxx
<TD&NBSP;< td>	Mniejszości razem	268.845	0,70	253.273	94,21	100
1.	niemiecka	152.897	0,40	147.094	96,20	58,08
2.	białoruska	48.737	0,13	47.640	97,75	18,81
3.	ukraińska	30.957	0,08	27.172	87,77	10,73
4.	romska	12.855	0,03	12.731	99,04	5,03
5.	rosyjska	6.103	0,02	3.244	53,15	1,28
6.	łemkowska	5.863	0,02	5.850	99,78	2,31
7.	litewska	5.846	0,02	5.639	96,46	2,23
8.	słowacka	2.001	0,01	1.710	85,46	0,68
9.	żydowska	1.133	0	1.055	93,12	0,42
10.	ormiańska	1.082	0	262	24,21	0,10
11.	czeska	831	0	386	46,45	0,15
12.	tatarska	495	0	447	90,30	0,18
13.	karaimska	45	0	43	95,56	0,02

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych i zestawień GUS   Ludność o niepolskiej identyfikacji koncentruje się głównie w trzech województwach: śląskim - 186,3 tys., tj. 39,5%; opolskim - 133,3 tys., tj. 28,3% i podlaskim - 55,2 tys., tj. 11,7%. Używanie języka niepolskiego w kontaktach domowych ogółem deklaruje 563,5 tys. osób (1,47%), w tym wyłącznie język (języki) niepolskie - 52,5 tys. (0,14%). Języka niemieckiego używa (razem, niezależnie od obywatelstwa) 204,6 tys. osób; białoruskiego - 40,6 tys.; ukraińskiego - 22,7 tys.; romskiego - 15,8 tys.; rosyjskiego - 15,3 tys.; litewskiego - 5,8 tys.; łemkowskiego - 5,6 tys.; czeskiego - 1,5 tys.; słowackiego - 921 osób; ormiańskiego - 872 osób; hebrajskiego - 225 osób; jidysz - 37 osób. „Języka śląskiego” używa zaś w kontaktach domowych 56,6 tys. osób (dla porównania - kaszubskiego, który ma już status języka regionalnego, używa 52,6 tys. osób). Na tym tle 173,2 tys. Ślązaków jako wynik odpowiedzi na pytanie o narodowość można uznać za bezsporny sukces „ideologów narodu śląskiego”, zwłaszcza wobec tego, że „konkurencyjna identyfikacja” niemiecka została wybrana przez 152,9 tys. osób.

  Skutki Narodowego Spisu Powszechnego można zebrać w kilka grup:

1. Wpływ na dynamikę procesów narodowościowych na Śląsku. Pamiętając o zasadzie refleksyjności społecznej, wyniki Spisu należy uznać za ważny czynnik wpływający na procesy narodowościowe w Polsce, w tym zwłaszcza na Śląsku. Poznanie liczebności mniejszości niemieckiej oraz pełnoprawna obecność śląskiej samokategoryzacji w dyskursie publicznym, wpłyną na dynamikę ruchu mniejszości niemieckiej oraz ruchów manifestujących narodowość śląską. Dlatego liczba osób deklarujących „narodowość śląską” w kolejnych spisach może rosnąć, a narodowość niemiecką - maleć. Jest to, jak sądzę najważniejszy długofalowy skutek opublikowania wyników Spisu.

  2. Społeczny wizerunek mniejszości. Znaczące obniżenie liczebności mniejszości skutkuje pogorszeniem się jej statusu w dyskursie publicznym. Niezależnie od historycznych zaszłości i uprzedzeń, liczna mniejszość budzi respekt. Tym bardziej, że w świadomości społecznej, jak się wydaje, mniejszość ukraińska nadal uruchamia negatywny stereotyp „zagrożonego pogranicza”, co tylko częściowo łagodzone jest wiedzą o rozproszeniu tej społeczności w wyniku akcji „Wisła”. Postulaty i żądania dużej mniejszości należy także - w potocznym odczuciu - traktować poważniej i z większą uwagą. Nie bez znaczenia jest także fakt, że licznej mniejszości łatwiej uzyskać łamy prasy i czas antenowy w mediach elektronicznych. Wielu polityków powołuje się na Spis dowodząc, że mniejszościom nie należą się zbyt szerokie prawa, gdyż Polska jest krajem homogenicznym narodowo.

  3. Znaczenie polityczne. Obniżenie oficjalnej liczebności mniejszości obniża jej znaczenie dla polityków, zarówno w kalkulacjach wyborczych, jako potencjalny lokalny lub regionalny elektorat (w mniejszym stopniu), jak i jako liczną grupę „partnerską”, przywoływaną w dyskursie publicznym. Można także spodziewać się, że problemy lub obawy członków mniejszości związane z deklaracją narodową będą przez polityków przenoszone na mniejszościowe decyzje polityczne. Wyniki Spisu świadczyć mogą zatem dla wielu polityków o niskiej mobilizacji etnicznej i etnopolitycznej Białorusinów i Ukraińców, co w rzeczywistości prawdziwe jest przede wszystkim w odniesieniu do tych pierwszych. Także w tym wymiarze śląscy Niemcy nie stracili wiele: trend coraz mniejszego poparcia kandydatów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim w wyborach (różnego typu) był już obserwowany i dyskutowany od dawna.

  4. Dane urzędowe. Najważniejszym bezpośrednim skutkiem Spisu jest to, że jego wyniki stały się automatycznie danymi urzędowymi, którymi muszą się kierować instytucje i organy administracji rządowej. Dane o liczebności mają znaczenie dla uznania, w których gminach można wprowadzić język ojczysty mniejszości jako język pomocniczy w stosunkach urzędowych. Zadecydował o tym Sejm, uchwalając ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. W Podkomisji Nadzwyczajnej ¹ dyskutowane były dwa progi liczebności danej mniejszości (8 i 20%), którego to progu przekroczenie w skali danej gminy jest warunkiem koniecznym, choć nie wystarczającym, uzyskania przez język ojczysty mniejszości statusu języka pomocniczego (w odniesieniu do podwójnych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych przyjęto inną zasadę). Inaczej w przypadku społeczności posługujących się językiem regionalnym - tu decyduje odpowiedź na pytanie o język używany w domu, co wydaje się rozwiązaniem bardzo racjonalnym. Ustawa zdefiniowała ten język następująco (art. 19):

1. Za język regionalny w rozumieniu ustawy, zgodnie z Europejską Kartą Języków Regionalnych lub Mniejszościowych, uważa się język, który:

1) jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa;

2) różni się od oficjalnego języka tego państwa; nie obejmuje to ani dialektów oficjalnego języka państwa, ani języków imigrantów.

2. Językiem regionalnym w rozumieniu ustawy jest język kaszubski. Przepisy art. 7-15 stosuje się odpowiednio, z tym że przez liczbę mieszkańców gminy, o której mowa w art. 14, należy rozumieć liczbę osób posługujących się językiem regionalnym, urzędowo ustaloną jako wynik ostatniego spisu powszechnego.

  Przyjęcie progu 20% oznacza, że jedynie trzy narodowości uzyskały możliwość ubiegania się o status języka pomocniczego dla swego języka ojczystego (por. Tabela 2). Przyjęty w projekcie Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych próg 8% dopuściłby 5 narodowości. W obu wariantach próg przekraczają Ślązacy, którzy jednak w świetle ustawy nie są uznawani za mniejszość etniczną. Tabela 2: Warianty liczby gmin, w których dopuszczony może być język ojczysty mniejszości lub język regionalny (w świetle ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym).

L.p.	Lista gmin, w których dopuszczony może być język ojczysty mniejszości lub język regionalny, jeżeli w ustawie o mniejszościach... przyjmiemy następujący próg liczebności mniejszości narodowej lub etnicznej:
	8%	20%	25%	50%
	mniejszość niemiecka
1.	gm. w. Bierawa	gm. w. Bierawa	gm. w. Bierawa	xxx
2.	gm. w. Cisek	gm. w. Cisek	gm. w. Cisek	xxx
3.	gm. w. Reńska Wieś	gm. w. Reńska Wieś	gm. w. Reńska Wieś	xxx
4.	gm. w. Lasowice Wielkie	gm. w. Lasowice Wielkie	gm. w. Lasowice Wielkie	xxx
5.	gm. w. Strzeleczki	gm. w. Strzeleczki	gm. w. Strzeleczki	xxx
6.	gm. w. Walce	gm. w. Walce	gm. w. Walce	xxx
7.	gm. m-w. Dobrodzień	gm. m-w. Dobrodzień	gm. m-w. Dobrodzień	xxx
8.	gm. w. Radłów	gm. w. Radłów	gm. w. Radłów	xxx
9.	gm. w. Zębowice	gm. w. Zębowice	gm. w. Zębowice	xxx
10.	gm. w. Chrząstowice	gm. w. Chrząstowice	gm. w. Chrząstowice	xxx
11.	gm. w. Komprachcice	gm. w. Komprachcice	gm. w. Komprachcice	xxx
12.	gm. w. Łubniany	gm. w. Łubniany	gm. w. Łubniany	xxx
13.	gm. w. Murów	gm. w. Murów	gm. w. Murów	xxx
14.	gm. w. Prószków	gm. w. Prószków	gm. w. Prószków	xxx
15.	gm. m-w. Biała	gm. m-w. Biała	gm. m-w. Biała	xxx
16.	gm. w. Izbicko	gm. w. Izbicko	gm. w. Izbicko	xxx
17.	gm. m-w. Kolonowskie	gm. m-w. Kolonowskie	gm. m-w. Kolonowskie	xxx
18.	gm. m-w. Leśnica	gm. m-w. Leśnica	gm. m-w. Leśnica	xxx
19.	gm. m-w. Ujazd	gm. m-w. Ujazd	gm. m-w. Ujazd	xxx
20.	gm. w. Tarnów Opolski	gm. w. Tarnów Opolski	xxx	xxx
21.	gm. w. Turawa	gm. w. Turawa	xxx	xxx
22.	gm. m-w. Głogówek	gm. m-w. Głogówek	xxx	xxx
23.	gm. m-w. Olesno	gm. m-w. Olesno	xxx	xxx
24.	gm. w. Pawłowiczki	gm. w. Pawłowiczki	xxx	xxx
25.	gm. w. Polska Cerekiew	gm. w. Polska Cerekiew	xxx	xxx
26.	gm. w. Dobrzeń Wielki	gm. w. Dobrzeń Wielki	xxx	xxx
27.	gm. w. Jemielnica	gm. w. Jemielnica	xxx	xxx
28.	gm. m-w. Krzanowice	gm. m-w. Krzanowice	xxx	xxx
29.	gm. m-w. Baborów	xxx	xxx	xxx
30.	gm. m-w. Kluczbork	xxx	xxx	xxx
31.	gm. m-w. Gogolin	xxx	xxx	xxx
32.	gm. m-w. Krapkowice	xxx	xxx	xxx
33.	gm. m-w. Zdzieszowice	xxx	xxx	xxx
34.	gm. m-w. Gorzów Śląski	xxx	xxx	xxx
35.	gm. w. Dąbrowa	xxx	xxx	xxx
36.	gm. m-w. Ozimek	xxx	xxx	xxx
37.	gm. w. Popielów	xxx	xxx	xxx
38.	gm. m-w. Strzelce Opolskie	xxx	xxx	xxx
39.	gm. m-w. Zawadzkie	xxx	xxx	xxx
40.	gm. w. Rudziniec	xxx	xxx	xxx
41.	gm. m-w. Sośnicowice	xxx	xxx	xxx
42.	gm. m-w. Toszek	xxx	xxx	xxx
43.	gm. w. Ciasna	xxx	xxx	xxx
44.	gm. w. Zbrosławice	xxx	xxx	xxx
45.	gm. w. Krzyżanowice	xxx	xxx	xxx
46.	gm. w. Nędza	xxx	xxx	xxx
47.	gm. w. Rudnik	xxx	xxx	xxx
48.	gm. w. Pietrowice Wielkie	xxx	xxx	xxx
	mniejszość białoruska
49.	gm. w. Orla	gm. w. Orla	gm. w. Orla	gm. w. Orla
50.	gm. w. Czyże	gm. w. Czyże	gm. w. Czyże	gm. w. Czyże
51.	gm. w. Dubicze Cerkiewne	gm. w. Dubicze Cerkiewne	gm. w. Dubicze Cerkiewne	gm. w. Dubicze Cerkiewne
52.	gm. w. Hajnówka	gm. w. Hajnówka	gm. w. Hajnówka	gm. w. Hajnówka
53.	gm. m. Hajnówka	gm. m. Hajnówka	gm. m. Hajnówka	xxx
54.	gm. w. Bielsk Podlaski	gm. m. Bielsk Podlaski	gm. m. Bielsk Podlaski	xxx
55.	gm. w. Czeremcha	gm. w. Czeremcha	gm. w. Czeremcha	xxx
56.	gm. m-w. Kleszczele	gm. m-w. Kleszczele	gm. m-w. Kleszczele	xxx
57.	gm. w. Narew	gm. w. Narew	gm. w. Narew	xxx
58.	gm. w. Narewka	gm. w. Narewka	gm. w. Narewka	xxx
59.	gm. m. Bielsk Podlaski	gm. m. Bielsk Podlaski	xxx	xxx
60.	gm. w. Gródek	gm. w. Gródek	xxx	xxx
61.	gm. w. Michałowo	xxx	xxx	xxx
62.	gm. m-w. Zabłudów	xxx	xxx	xxx
63.	gm. w. Boćki	xxx	xxx	xxx
64.	gm. w. Białowieża	xxx	xxx	xxx
65.	gm. w. Milejczyce	xxx	xxx	xxx
66.	gm. w. Nurzec-Stacja	xxx	xxx	xxx
	mniejszość ukraińska
67.	gm. w. Stubno	xxx	xxx	xxx
68.	gm. w. Komańcza	xxx	xxx	xxx
69.	gm. w. Lelkowo	xxx	xxx	xxx
70.	gm. w. Godkowo	xxx	xxx	xxx
71.	gm. m. Górowo Iławieckie	xxx	xxx	xxx
72.	gm. w. Kruklanki	xxx	xxx	xxx
73.	gm. w. Banie Mazurskie	xxx	xxx	xxx
74.	gm. w. Budry	xxx	xxx	xxx
75.	gm. w. Pozezdrze	xxx	xxx	xxx
76.	gm. m-w. Biały Bór	xxx	xxx	xxx
	mniejszość litewska
77.	gm. w. Puńsk	gm. w. Puńsk	gm. w. Puńsk	gm. w. Puńsk
78.	gm. w. Sejny	xxx	xxx	xxx
	mniejszość łemkowska
79.	gm. w. Uście Gorlickie	xxx	xxx	xxx
Suma	79 gmin	41 gmin	30 gmin	5 gmin
% gmin ogółem (2478)	3,2%	1,7%	1,2%	0,2%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych i zestawień GUS (wyniki Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań z 2002 r.).

Ponadto należy uwzględnić 10 gmin kaszubskich. Są to - w powiecie kartuskim: gm. w. Przodkowo, gm. w. Sulęczyno, gm. w. Stężyca, gm. w. Sierakowice, gm. w. Chmielno, gm. w. Somonino; w powiecie puckim: gm. w. Puck; w powiecie wejherowskim: gm. w. Szemud, gm. w. Linia; w powiecie bytowskim: gm. w. Parchowo. Razem otrzymujemy zatem 51 gmin, w których w świetle ustawy o mniejszościach... dopuszczony może być język mniejszości lub język regionalny jako język pomocniczy.

¹Podkomisję powołano 14 marca 2002 r. spośród posłów Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży. 30 października 2003 r. komisje uzupełniły skład Podkomisji. Odbyły się 24 posiedzenia Podkomisji - pierwsze 14 marca 2002 r., ostatnie - 28 kwietnia 2004 r., kiedy to przyjęto sprawozdanie Podkomisji.

---