III część "Dziadów" Adama Mickiewicza
1. Ocena postawy młodzieży wileńskiej przebywającej w więzieniu na podstawie I sceny III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.
Głównym problemem utworu jest przedstawienie różnorodnych antagonizmów: między Rosją i Polską, między despotyzmem a wolnością, między dobrem i złem. Despotyzm władców stał się motorem ówczesnych dziejów, panoszy się żądza władzy i ucisk narodów.
Jedynym łącznikiem między częścią drugą i czwartą "Dziadów" a częścią trzecią jest postać Gustawa, który przeżywa w celi klasztoru bazylianów znamienne przeistoczenie. Słowa wypisane na ścianie celi "Gustaw umarł, narodził się Konrad" mają znaczenie symboliczne. Informują, że nieszczęśliwy kochanek Gustaw staje się bojownikiem o wolność całego narodu. To przeobrażenie było charakterystyczne w ogóle dla polskiego bohatera romantycznego, u którego romantyczna miłość schodziła na drugi plan, ponieważ głównym celem stała się walka narodowowyzwoleńcza.
Bezpośrednim bodźcem do napisania "Dziadów" cz. III był upadek powstania listopadowego, poeta jednak, który nie brał udziału w powstaniu, opisał w utworze wydarzenia wcześniejsze, w których uczestniczył, związane z procesem filomatów w Wilnie.
Poeta przedstawił martyrologię polskiej młodzieży, scharakteryzował zróżnicowane pod względem poglądów i postawy ideologicznej społeczeństwo polskie, ukazał metody działania carskich urzędników.
Scena I - Wigilia: Kapral zgadza się, aby wszyscy byli razem w celi Konrada. Z rozmów wyłania się oblicze młodzieży przesyconej duchem patriotyzmu. Nie była ona przerażona swoją sytuacją, lekceważyła fakt uwięzienia. Dowodzi to, że była gotowa do wielu poświęceń za ojczyznę bez względu na cenę. Więźniowie najczęściej rozmawiają o zaborcy - swoich oprawcach. Twierdzą, że niektórzy zostali zamknięci bezpodstawnie, dla zysku carskich urzędników. Tomasz Zan mówi, że namiestnik Nowosilcow (do spraw oświaty), człowiek znany z podłości i okrucieństwa przeprowadził aresztowania dla pozyskania łask cara. Wileńska młodzież była życzliwa i solidarna. Tomasz Zan uważał, że jako założyciel Towarzystwa Filaretów powinien odpowiadać za wszystkich.
"Ja stałem na waszego towarzystwa czele
Mam obowiązek cierpieć za was przyjaciele."
Sobolewski, który przebywał poza więzieniem widział pojmanych deportowanych na Sybir. Wśród nich były nawet dzieci mające 10 lat. Zauważył tam także Janczewskiego (oczerniał, schudł, wyglądał źle, ale moralnie podbudował się. Wzrokiem pocieszał współtowarzyszy. Krzyknął trzykrotnie "Jeszcze Polska nie zginęła"). Natomiast Wasilewski był zbity, sztywny, mdlał. Wyglądał jak Chrystus z rozkrzyżowanymi rękoma. Skonał w chwili wchodzenia do kibitki. Oddał życie za swoje patriotyczne poglądy. W czasie Wigilii zostają odśpiewane trzy pieśni. Pieśń Jankowskiego - bluźniercza (obraża matkę Jezusa, mówi, że Matka Boska jest niesprawiedliwa, jeśli pozwala na ich więzienie). Pieśń Feliksa - szydercza (mówi, że będzie wiernym poddanym cara, a pragnie jego śmierci. Jest to dowód lekceważenia kary).
Pieśń Konrada - zemsty (gotowi są wykroczyć przeciw Bogu i religii, aby dokonać zemsty. Świadczy to o wielkiej determinacji więźniów).
Wielka Improwizacja - wyraz patriotyzmu Konrada - Mickiewicza.
Mała improwizacja kończy I scenę. Konrad porównuje siebie do orła, który widzi przed sobą kruka - symbol caratu. Zderza w Improwizacji zaborcę z bohaterskimi Polakami walczącymi o wolność.
W I części Wielkiej Improwizacji Konrad mówi o sobie jako poecie (jest szczęśliwy, że natura obdarzyła go zdolnościami twórczymi, co czyni go osobą wyjątkową). Okazuje się, że tworzenie rodzi cierpienie. Rozpoczyna od słowa samotność - jest niezrozumiany przez innych ludzi. Zastanawia się, czy śpiewacy i poeci są w ogóle potrzebni, ponieważ nie mogą oni w sposób jasny, zrozumiały dla wszystkich przedstawić swoich uczuć słowami. Zawsze realizacja jest gorsza od zamierzeń poety. Konrad ocenia siebie jako najlepszego poetę. Wychodzi na jaw, że jest dumny, pyszny, równa się z Bogiem. W części drugiej mówi o sobie jako Polaku - patriocie.
"Ja kocham cały naród."
"Ja i ojczyzna to jedno".
Zwraca się z prośbą do Boga. Zarzuca mu, że nie jest miłością, a tylko mądrością. Wreszcie dochodzi do wniosku, że nie można liczyć na pomoc Boga. Chce władzy nad narodem. Według niego Pan Bóg nie jest ojcem świata, ale carem. Miłość do ojczyzny spowodowała bluźnierstwo.
Klęska Konrada jest aluzją do upadku powstania - dzieła jednostek. Indywidualizm Konrada niewiele może wskórać.
2. Sceny mistyczno-wizyjne w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.
Mistycyzm - pogląd filozoficzny i moralny zakładający możliwość ponadzmysłowego kontaktu człowieka z bóstwem.
Scena IV:
Bohaterką tej sceny jest Ewa. Modli się ona za naród polski i litewski, za cierpiących więźniów, młodzież wileńską. Wieści z Wilna rozchodziły się błyskawicznie po całym kraju, wzbudzając we wszystkich sercach żal i współczucie. Dziewczyna przed modlitwą ustraja obraz Matki Boskiej w kwiaty, z których jeden - róża, ożywa w jej śnie.
Scena V - "Widzenie księdza Piotra".
Rozpoczyna się od obrazu prześladowań młodzieży wileńskiej, wywożonej na Syberię. Ksiądz Piotr zwraca się z dramatycznym pytaniem do Boga:
"Tam na północ - Panie, Panie!
Jakiż to los ich - wygnanie!
I dasz ich wszystkich wygubić za młodu,
I pokolenie nasze zatracisz do końca".
W dalszej części swej sennej wizji ksiądz Piotr widzi jedno "dziecię", któremu udało się ujść z życiem. Widzi w nim obrońcę i wskrzesiciela narodu. Mickiewicz nadaje mu tajemnicze imię "czterdzieści i cztery", porównuje go do polskiego Mesjasza.
mesjanizm - wiara w nadejście Mesjasza, wybawiciela
mesjanizm polski - wiara w wyzwolenie Polski i innych narodów przez cierpienie Polaków.
Scena VI
W scenie tej ukazane jest widzenie senatora Nowosilcowa. Diabły bez przerwy dręczą go koszmarami. Otóż śni mu się, że dostaje od cara sto tysięcy rubli, order oraz tytuł książęcy. W carskim przedpokoju upaja się uniżonością i skrywaną nienawiścią dworaków, zazdroszczących mu carskiej życzliwości. Nagle czar pryska, wszyscy odwracają się od Nowosilcowa i tylko naśmiewają się z niego: "Senator wypadł z łaski...".
3. Obraz i ocena społeczeństwa polskiego w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.
Stosunek Polaków do ojczyzny, do przebywania w niewoli był zróżnicowany. Można wyróżnić na tej podstawie trzy rodzaje obywateli Polski: patriotów, lojalistów i zdrajców.
Do przedstawicieli pierwszej grupy należą: młodzież wileńska przebywająca w więzieniu, Konrad w "Wielkiej Improwizacji", Ksiądz Piotr - szczególnie w scenie V, towarzystwo przy drzwiach w scenie VII ("Salon warszawski").
W grupie tej rozmawia się po polsku, a nie po francusku, ostro krytykuje się postawę arystokracji. Adam Gurowski, uczestnik powstania listopadowego, twierdzi że arystokracja zasłużyła sobie na to, aby zawisnąć na haku. Ludwik Nabielak, uczestnik ataku na Belweder, ubolewa że właśnie strachliwi i pałający chęcią zysku arystokraci stoją na czele polskiego narodu. Oprócz nich w scenie tej występują: Zenon Niemojewski, Adolf Januszkiewicz oraz Piotr Wysocki, którego słowa są podsumowaniem tej sceny:
"...Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi,
Pluwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi."
W scenie VII, na balu u senatora Pani Rollison, ksiądz Piotr i prawa strona gości (student, Justyn Pol, starosta) są wstrząśnięci sytuacją w kraju. Zioną nienawiścią do zaborcy.
Drugą grupą społeczeństwa są lojaliści, ugodowcy ukazani jako towarzystwo stolikowe w scenie pt. "Salon warszawski". Składało się ono z wysokich urzędników, wielkich literatów, dam z towarzystwa, generałów i oficerów. Tematem ich rozmowy są organizowane w Warszawie bale i zabawy. Wszyscy żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy, ponieważ był świetnym organizatorem takich właśnie imprez. Dominuje tu język francuski jako przejaw kosmopolityzmu.
Negatywnie zostało też przedstawione środowisko warszawskich literatów. Po wysłuchaniu opowiadania Adolfa o męczeństwie Cichowskiego toczy się dyskusja, czy jego dzieje mogą się stać tematem literackim. Literaci zgodnie stwierdzają, że nie ponieważ po pierwsze temat w ich mniemaniu jest zbyt współczesny, żyją jeszcze uczestnicy i świadkowie tragicznych wydarzeń, a w dodatku zagadnienie jest zbyt okrutne i krwawe.
W społeczeństwie polskim znajdują się także jawni zdrajcy ojczyzny, carscy służalcy, ludzie z otoczenia Nowosilcowa, Pelikan (dr Wacław Pelikan) oraz dr August Becu, ojczym Słowackiego. Wszelkimi sposobami próbują oni wkraść się w łaski senatora, prawiąc komplementy, spiesząc skwapliwie z donosami. Pelikan na polecenie Doktora policzkuje księdza Piotra, obrońcę więzionej i prześladowanej młodzieży wileńskiej. Ksiądz przepowiada Doktorowi rychłą śmierć i tak też się staje, ginie on od uderzenia pioruna. Obydwaj zausznicy rywalizują również między sobą o względy Nowosilcowa, oni właśnie obmyślają perfidną metodę zgładzenia Rollisona. Ich okrucieństwo i podłość na pewno nie pozostanie bez kary, a pierwszą jej zapowiedzią jest śmierć Doktora.
4. Stosunek Adama Mickiewicza do caratu i narodu rosyjskiego i III części "Dziadów".
Słowa kierowane przez Mickiewicza do caratu były przepełnione goryczą, wyrzutami i oskarżeniami. Natomiast jego stosunek do ludu rosyjskiego był odmienny - życzliwy, a nierzadko pełen współczucia, gdyż car traktował go tak samo brutalnie jak polski. O stosunku Mickiewicza do caratu świadczą następujące przykłady:
oskarżenie caratu za prześladowania patriotycznej młodzieży polskiej (scena I)
los narodu polskiego wskutek polityki carskiej w widzeniu księdza Piotra (scena V)
oblicze caratu w widzeniu senatora Nowosilcowa (scena VI)
męczeństwo patriotów polskich na podstawie losów Cichowskiego (scena VII)
protest przeciw carskiej przemocy w wierszach stanowiących "Ustęp" III cz. "Dziadów"
a) "Droga do Rosji" - ciemiężenie ludu rosyjskiego
b) "Przedmieścia stolicy" - budowanie rezydencji ludzi możnych kosztem zdrowia a nierzadko życia prostych Rosjan i Polaków
c) "Petersburg" - piękno nowej stolicy kosztem tysięcy istnień ludzkich
d) "Pomnik Piotra Wielkiego" - przeciwstawienie despotyzmu Piotra Wielkiego szlachetności Marka Aureliusza
e) "Przegląd wojska" - manifestowanie przez cara militarnej potęgi Rosji, która jest efektem, dziełem jednostek, żołnierzy
f) "Oleszkiewicz" - oskarżenie cara i zapowiedź kary za jego despotyzm
5. Cechy III części "Dziadów" jako dramatu romantycznego.
1. Brak akcji w tradycyjnym pojęciu
2. Luźna budowa dramatu złożonego z odrębnych scen, połączonych tylko wspólną ideą.
3. Połączenie dramatu z liryką i epiką (liryczno - epicki charakter ma Wstęp, epicki charakter mają opowiadania Kaprala Sobolewskiego i Adolfa, liryki - Wielka Improwizacja)
4. Obecność elementów muzycznych jako wpływ opery (pieśni więźniów w sc. I, muzyka balu u senatora)
5. Połączenie rzeczywistości z fantastyką
6. Zerwanie z zasadą trzech klasycznych jedności
7. Oprócz bohaterów jednostkowych występuje bohater zbiorowy - naród.
6. "Do przyjaciół Moskali". W wierszu tym poeta wyraża swoją pogardę dla cara i jego współpracowników za śmierć Rylejewa, uwięzienie Bestużewa oraz ujawnienie praktyk szpiegowsko-donosicielskich współpracowników cara.
Przejawy sympatii poety do narodu rosyjskiego: ujawnienie ludzkiego zachowania kaprala w stosunku do więźniów (scena I), rozgrzeszenie żołnierza rosyjskiego zadającego cierpienie narodowi polskiemu z powodu zrozumienia, iż wykonuje on tylko swoje obowiązki, obecność Bestużewa wśród polskich patriotów na balu u senatora jako wyraz współpracy Polaków i Rosjan
Wyraz ubolewania nad losem prostych Rosjan, zmuszonych do wykonywania niewolniczej pracy, zwierzęcego posłuszeństwa w "Ustępie":
"O biedny chłopie! heroizm, śmierć taka,
Jest psu zasługą, człowiekowi grzechem.
Jak cię nagrodzą ? Pan powie z uśmiechem,
Żeś był do zgonu wierny - jak sobaka".
7. Wymowa ideowa III części "Dziadów". Cechy utworu jako dramatu romantycznego.
1. III częścią "Dziadów" Mickiewicz chciał udowodnić, że sprawy ojczyzny stanowią dla niego najwyższą wartość i w ten sposób zrehabilitować się za nieobecność w powstaniu listopadowym.
2. Szczególnie wyraźnie widać to w Wielkiej Improwizacji, gdzie pod postacią Konrada autor utożsamia się z ojczyzną mówiąc "Ja i ojczyzna to jedno", cierpi z powodu jej niewoli i prowadzi walkę z Bogiem o szczęście narodu.
3. Z przejmującą siłą Mickiewicz przedstawił cierpienia patriotów polskich. Uwypuklił ich poświęcenie, wytrwałość i nienawiść wobec zaborcy.
4. W postaci Konrada Mickiewicz stworzył ciekawą kreację polskiego bohatera romantycznego, jednostki nieprzeciętnej, biorącej na siebie odpowiedzialność za losy narodu, zdolnej do najwyższych poświęceń.
5. Autor dostrzegł rozbicie społeczeństwa osłabiające jego zdolności do odzyskania niepodległości, skrytykował lojalistów i potępił jawnych zdrajców.
6. W tekście utworu znajdujemy odniesienia do klęski powstania listopadowego. W zakończeniu Wielkiej Improwizacji omdlenie Konrada oznacza, że jednostka nawet najbardziej oddana ojczyźnie nie może zmienić jej losu. Podobnie było z klęską listopadową, spowodowaną walką prowadzoną przez nielicznych patriotów. Brak jedności narodu w stosunku do polityki zaborców to kolejna przyczyna zaprzepaszczenia szansy na wyzwolenie w latach 1830-1831.
7. Najważniejszą ideą dramatu, zawartą najwyraźniej w widzeniu ks. Piotra jest wiara poety w przyszłe odrodzenie się Polski.
8. Wszystkie te przemyślenia Mickiewicza mają w dramacie dwojaką formę: realistyczną i mistyczno - wizyjną.