Ocena postawy młodzieży wileńskiej przebywającej w więzieniu na podstawie I sceny III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.

Głównym problemem utworu jest przedstawienie różnorodnych antagonizmów: między Rosją i Polską, między despotyzmem a wolnością, między dobrem i złem. Despotyzm władców stał się motorem ówczesnych dziejów, panoszy się żądza władzy i ucisk narodów.

Jedynym łącznikiem między częścią drugą i czwartą "Dziadów" a częścią trzecią jest postać Gustawa, który przeżywa w celi klasztoru bazylianów znamienne przeistoczenie. Słowa wypisane na ścianie celi "Gustaw umarł, narodził się Konrad" mają znaczenie symboliczne. Informują, że nieszczęśliwy kochanek Gustaw staje się bojownikiem o wolność całego narodu. To przeobrażenie było charakterystyczne w ogóle dla polskiego bohatera romantycznego, u którego romantyczna miłość schodziła na drugi plan, ponieważ głównym celem stała się walka narodowowyzwoleńcza.

Bezpośrednim bodźcem do napisania "Dziadów" cz. III był upadek powstania listopadowego, poeta jednak, który nie brał udziału w powstaniu, opisał w utworze wydarzenia wcześniejsze, w których uczestniczył, związane z procesem filomatów w Wilnie.

Poeta przedstawił martyrologię polskiej młodzieży, scharakteryzował zróżnicowane pod względem poglądów i postawy ideologicznej społeczeństwo polskie, ukazał metody działania carskich urzędników.

Scena I - Wigilia: Kapral zgadza się, aby wszyscy byli razem w celi Konrada. Z rozmów wyłania się oblicze młodzieży przesyconej duchem patriotyzmu. Nie była ona przerażona swoją sytuacją, lekceważyła fakt uwięzienia. Dowodzi to, że była gotowa do wielu poświęceń za ojczyznę bez względu na cenę. Więźniowie najczęściej rozmawiają o zaborcy - swoich oprawcach. Twierdzą, że niektórzy zostali zamknięci bezpodstawnie, dla zysku carskich urzędników. Tomasz Zan mówi, że namiestnik Nowosilcow (do spraw oświaty), człowiek znany z podłości i okrucieństwa przeprowadził aresztowania dla pozyskania łask cara. Wileńska młodzież była życzliwa i solidarna. Tomasz Zan uważał, że jako założyciel Towarzystwa Filaretów powinien odpowiadać za wszystkich.
"Ja stałem na waszego towarzystwa czele
Mam obowiązek cierpieć za was przyjaciele."

Sobolewski, który przebywał poza więzieniem widział pojmanych deportowanych na Sybir. Wśród nich były nawet dzieci mające 10 lat. Zauważył tam także Janczewskiego (oczerniał, schudł, wyglądał źle ale moralnie podbudował się. Wzrokiem pocieszał współtowarzyszy. Krzyknął trzykrotnie "Jeszcze Polska nie zginęła"). Natomiast Wasilewski był zbity, sztywny, mdlał. Wyglądał jak Chrystus z rozkrzyżowanymi rękoma. Skonał w chwili wchodzenia do kibitki. Oddał życie za swoje patriotyczne poglądy. W czasie Wigilii zostają odśpiewane trzy pieśni. Pieśń Jankowskiego - bluźniercza (obraża matkę Jezusa, mówi, że Matka Boska jest niesprawiedliwa jeśli pozwala na ich więzienie). Pieśń Feliksa - szydercza (mówi, że będzie wiernym poddanym cara, a pragnie jego śmierci. Jest to dowód lekceważenia kary). Pieśń Konrada - zemsty (gotowi są wykroczyć przeciw Bogu i religii, aby dokonać zemsty. Świadczy to o wielkiej determinacji więźniów).

---