1517 - przeslanie tez Lutra do biskupa, z powodu decyzji papieża Leona X z 1516 roku, dotyczącej sprzedaży odpustów; papież zbieral fundusze na budowę bazyliki św. Piotra oraz splatę dlugu wobec księcia Alberta Hohenzollerna; Luter doszedl do wniosku, że dysputy teologiczne i filozoficzne odeszly od Biblii i stąd postulat tlumaczenia Biblii na języki narodowe
reformacja w Polsce: ogarnęla szlachtę, ale była to niewielka fala; glównie litewska magnateria, np. książe Mikolaj Radziwill (Czarny), który prowadzil później kościól kalwiński; kalwinizm podobal się szlachcie (najwięcej zborów w malopolsce), ponieaż nie uzależnial szlachety od kleru, tak jak katolicyzm; ważna również była kwestia predestynacji - na jej podstawie dowodzono, że urzędy czy majątek są dowodami laski Boga
Max Weber - chęć gromadzenia majątku dla udowodnienia, że jest się przeznaczonym do zbawienia doprowadzila do rozwoju kapitalizmu
W kalwinizmie: postulat surowości co do ozdób, zabaw, sztuki, przede wszystkim PŚ - slowo pisane okazuje się potężnym narzędziem (postylle - zbiór kazań, najpierw kalwińskich)
Stąd też pomysl przekladu calości Biblii na język polski - do walki o wiernych z kalwinizmem ich narzędziem
1. przeklad do Biblia Leopolity lub od nazwiska drukarza - Biblia Szarfferbergowska (1561, 2 wydanie - 1575; wersja pisana, tj. rękopis w obiegu już około 1556); dedykowana Zygmuntowi Augustowi; nawisko tlumacza nieznane, korektorem i redaktorem był Lwowski ksiądz (stąd Leopolity)
w odpowiedzi na nią wydano w 1563 Biblię Brzeską lub Radziwillowską, od nazwiska fundatora i Pińczowską, od ośrodka kalwinizmu, w którym powstala (1. polską Biblię kalwińską); tlumaczona była z języków oryginalnych: greki i hebrajskiego, a nie z laciny; było to trzecie w Europie pelne wydanie Biblii (po Biblii Lutra i Genewskiej); dedykowana również Zygmuntowi Augustowi (Zygmunt Stary był przeciwnikiem reformacji, jednak August prowadzil korepspondencję w innowiercami, dawalo to więc nadzieję kalwinom na przychylność króla; jednak w związku ze sprawą Barbary Radziwillównej, August zdecydowal się nie popierać kalwinów - kler obiecal za to uznać Barbarę jako królową); Biblia Brzeska była lepiej przetlumaczona, „piękniej”; wydana z aparatem naukowym: przypisami, komentarzami; tlumaczenie było z naciskiem na sens, nie doslowność
już syn Mikolaja Radziwilla - Radziwill Sierotka wrócil na katolicyzm; prawdopodobnie wykupil wszystkie egzemplarze Biblii Brzeskiej i kazal je spalić
kolejne Biblie innowiercze:
Nieświeska (od Nieświeża) wydana w 1574 r.; przelożona przez Szymona Budnego (pierwsza indywidualna); ostra krytyka tlumacza, ze względu na jego sympatie judaistyczne (przez wprowadzenie hebraizmów - neologizmów); Budny nie chcial jej autoryzować gdy zaczęto ją przerabiać
ariańska - braci polskich (antytrynitarzy, którzy wylonili się z kalwinizmu - najbardziej radykalny odlam w Polsce; ośrodek mieli w Rakowie; należal do nich np. Frycz Modrzewski; wygnani z Polski, ale tylko mężczyźni; kobiety dopiero po jakimś czasie - sądzono, że będą nieszkodliwe, jednak pozycja kobiet wśród nich była znaczna - wyglaszaly kazania; istniala równość między kobietą a mężczyzną; odrzucali boskość Jezusa i Marii, stąd też odrzucenie idealu dziewictwa; rola kobiety była bardziej przyziemna i partnerska, spoleczna; pacyfizm - odmowa slużby państwu; wspólnota dóbr, potępienie kary śmierci, zasada równości, niegromadzenie dóbr; zamiast szabli nosili kij)
Biblia Gdańska (luterańska) - wydana w 1632 roku; przez 300 lat obowiązywala jako kanoniczny przeklad; nacisk na PŚ - tylko ono jest ważne podczas interpretacji; odrzucenie dogmatów papieży i soborów, jak i samego papieża - glową Kościola jest Chrystus; najważniejsza jest wiara wewnętrzna, nie uczynki; odrzucenie kultu świętych; zniesienie celibatu
1545 - sobór trydencki zwolany dla walki z reformacją; był on początkiem kontrreformacji; powolanie nowych zakonów: jezuitów (zakon zalożony w 1534; grupa studentów, na czele z Ignacym Loyolą zlożyla szereg ślubów; po 6 latach zatwierdzono ich zakon; ślubowali posluszeństwo wobec papieża; wybór czlonków ze względu na osobowość, inteligencję; dawano im najlepsze wyksztalcenie, również świeckie - aby rozumieli wspólczesność; przyświecala im zasada kosmopolityzmu - często podróże misyjne; konieczność znalezienia się wśród elit - tam gdzie decyduje się o losach świata - stąd wielka wladza jezuitów; 1773 - kasata zakonu; w RP kasaty nie było, gdyż Katarzyna II chciala zamanifestować swoją niezależność; tu jezuici przetrwali aż do reaktywacji zakonu; jezuitą był Wujek i Skarga), kapucynów; jezuici mieli dzialać misyjnie; stworzenie Indeksu Ksiąg Zakazanych (1594 - Pawel IV); odnowienie inkwizycji
Biblia Jakuba Wujka (najznakomitsza aż do B. Tysiąclecia)