Historia nowożytna

1. Zmiany obszaru Rzeczpospolitej

2. Podziały polityczne i administracyjne

3. Liczebność i rozmieszczenie ludności

4. Ludność struktura narodowa i wyznaniowa

5. Ludność struktura społeczna i zawodowa

6. Ludność - więzi społeczne, małe ojczyzny

7. Życie biologiczne i kultura materialna

8. Ustrój I RP

9. Król i jego władza

10. Sejm walny

11. Sejmik ziemski

12. Administracja

13. Unia lubelska

14.Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku

15. Folwark pańszczyźniany

16.Rozwój miast

17. Ożywienie gospodarcze w Polsce w 2 poł. XVIII w.

18.Familia

19. Konfederacja barska (1768 - 1772)

20.Sejm Czteroletni

21.Rozbiory Polski

22. Humanizm

23. Reformacja

24.Tolerancja religijna

25.Wpływy obce i rodzime źródła kultury umysłowej w Polsce w

dobie Renesansu.

26.Szkolnictwo i oświata odrodzenia.

27. Nauka odrodzenia.

28. Sztuka i architektura w renesansie

29. Kontrreformacja w Polsce

30. Ogląd świata i mentalność doby baroku. Sarmatyzm - ideologia i styl życia

31. Szkolnictwo i oświata w Polsce w dobie baroku

32. Nauka w dobie baroku

33. Sztuka i architektura Baroku w Rzeczypospolitej:główne kierunki, ośrodki, dzieła, twórcy i inwestorzy - mecenasi

34. Narodziny nowoczesnego narodu i jego cechy w dobie Oświecenia.

35. Przyczyny przewrotu umysłowego w Polsce XVIII w. Światopogląd i mentalność ludzi epoki Oświecenia.

36. Odrodzenie szkolnictwa i oświaty. Komisja Edukacji Narodowej

37. Nauka polska w epoce Oświecenia.

38. Architektura i sztuka (malarstwo, grafika, rzeźba, rzemiosło artystyczne) w dobie Oświecenia.

I Rzeczpospolita - współczesna nazwa państwa zwanego dawniej Rzeczpospolitą, obejmującego Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, a więc tereny dzisiejszej Polski, większej części Ukrainy, Białorusi, Litwy oraz częściowo Łotwy i Rosji, stosowana dla okresu od połowy XV w., czyli od ukształtowania się ustroju tzw. demokracji szlacheckiej do III rozbioru w 1795.

Po raz pierwszy nazwano Koronę Królestwa Polskiego Rzecząpospolitą w akcie wierności Maćka Borkowica złożonym królowi Kazimierzowi Wielkiemu 16 lutego 1358 w Sieradzu.

Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie.

1. Zmiany obszaru RP XVI - XVIII

Rzeczpospolita Obojga Narodów -właściwie Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego-państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 1,15 mln km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.

Termin "Polska" często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części:

-Korony Królestwa Polskiego, skrótowo nazywanej "Koroną" oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego

Korona miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy dochód z podatków. Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej ulegał częstym zmianom, przede wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 815 000 km² i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do 990 000 km² i był największy w historii. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła 10-11 mln, z czego ok. 4 mln stanowi Polacy.

Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne - starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.

W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące krainy:Inflanty - wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone na rzecz Szwecji w 1660; Kresy Wschodnie - południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące się do terenów Ukrainy od Dniestru po Dniepr (Podole, Dzikie Pola, Zaporoże) ; Kurlandia i Semigalia - północne lenno Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na Tobago i w Gambii); Litwa - zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego; Małopolska - południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie; Mazowsze - środkowa część Korony ze stolicą w Warszawie, od XVI wieku zaliczana była do prowincji wielkopolskiej; Podlasie - terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI wieku część Litwy, od 1569 część Korony; Prusy - terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657); Warmia - dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466; Ruś - wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna, Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z Ukrainą, które od 1569 roku były częścią Korony; Wielkopolska - środkowo-zachodnia prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu; Żmudź - zachodnia część Litwy

W XVII Rzeczpospolita prowadziła wiele wojen min. z Rosją, Turcją i Szwecją, które przyniosły duże straty terytorialne. Wojny spowodowały wyludnienie znacznych terenów i spadek liczby ludności. Wzrosło zacofanie gospodarcze. Miasta były zniszczone. Następstwa wojen polsko-szwedzkich, polsko-rosyjskich i polsko-tureckich były do siebie podobne. Największe straty po wielu wojnach w XVII wieku poniosła ludność.

Z dziesięciu milionów zamieszkujących Polskę w tamtych czasach po wojnie zostało około 6 milionów. Te ogromne straty w liczbie ludności cywilnej były spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Z około 990 000 km2 ziem należących do Rzeczpospolitej, po wojnach w XVII wieku pozostało około 700 000 km2. Wiele terenów stracono już po zawarciu pokoju. W 1660 roku po wieloletniej wojnie ustalono, że Szwecja zajmie część terenów Inflant.

2. Podziały polityczne i administracyjne

Rzeczpospolita dzieliła się na prowincje, te na województwa, dalej na powiaty lub niekiedy „ziemie”. Podział na 3 prowincje (czyli „narody”) wyrażał się w przynależności sejmików do 3 wspólnych generałów, oraz przynależności posłów na sejmie do trzech sesji prowincjonalnych. Do Wielkopolski należały Mazowsze i poniekąd Prusy; do Małopolski- ziemie ruskie, Wołyń, Podole, Ukraina i Podlasie; do Litwy- Ruś Biała i Czarna. Wielkopolska w znaczeniu ściślejszym obejmowała Poznańskie, Kaliskie, Inowrocławskie, Brzeskie, Sieradzkie, Łęczyckie, ziemie: dobrzyńską i wieluńską. Małopolska były to woj.: krakowskie z księstwem oświęcimsko-zatorskim, sandomierskie i lubelskie. Mazowsze historycznie obejmowało także woj. płockie i rawskie; księstwo mazowieckie tylko 10 ziem prawie wyłącznie prawobrzeżnych. Województwa powstawały historycznie z dawnych księstw lub tworzyli ja panujący w drodze rozporządzeń, później tą sprawą zajęły się sejmy. Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne - starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.

Związek wsi z miastem był niewielki i bardzo dotkliwy, głównym tego powodem były zniszczenia wojenne, tylko niektóre typy wsi posiadały bardziej rozwinięty samorząd (np. zanikające wsie na prawie wołoskim). W skali całego kraju duży aparat urzędniczy posiadały latyfundia magnackie. Własną organizacją samorządową posiadała wspólnota żydowska, której liczebność w czasach nowożytnych wzrastała; charakteryzowała ją głównie poczucie odrębności historycznej i religijnej oraz własna kultura. Posiadali kahały (gminy stanowiące podstawową formę żydowskiego samorządu). Autonomię posiadały także gminy ormiańskie, mieli własne kościoły (synagogi), szkoły i instytucje publiczne. W czasach nowożytnych religia katolicka miała charakter religii państwowej- kościół poprzez parafie wpływał na państwo. W tym czasie było w Polsce ok. 5 tys. Parafii, sieć kościołów parafialnych uzupełniały kościoły filialne, zakonne, kaplice publiczne, kapelanie na dworach magnackich i bogatszej szlachty. Na terenach zachodnich przeciętny obszar parafii wynosił od 40 do70 km. Znacznie większe były one w pozostałych regionach. Kościół katolicki w Polsce działał poprzez dwie metropolie (gnieźnieńską i lwowską), oraz 17 diecezji, w skład których wchodziła różna liczba parafii. Organizacja kościoła katolickiego nakładała się na wielu terenach na organizację kościoła prawosławnego i unickiego. Ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego wraz z Inflantami i Kurlandią wchodziły w skład metropolii gnieźnieńskiej; ziemie ruskie należące do Korony obsługiwała metropolia lwowska. Metropolia gnieźnieńska liczyła 11 diecezji(diecezja wrocławska znajdowała się poza granicami kraju). Diecezje dzieliły się na dekanaty. W starych diecezjach polskich istniała dodatkowo podział na archidiakonaty. Archidiakoni wizytowali parafie w imieniu biskupa. Bezpośredni nadzór nad parafiami mały kongregacje dekanalne. Funkcje kontrolno- sadowe pełnili także oficjałowie i wikariusze generalni.

3. Liczebność i rozmieszczenie ludności

XVI w. Społeczeństwo stanowe, aż do unii lubelskiej pod względem kulturowo- cywilizacyjnym jednolite. Na całym terytorium dominowała ludność rolnicza(chłopi), ale pod względem jej ilościowej dominacji i gęstości zaludnienia były istotne różnice, które miały duże znaczenie dla stanu i poziomu życia społeczeństwa. Na terenach Korony (bez Ukrainy) tzn. Wielkopolska, Małopolska, Pomorze mieszkały 21-22 osoby na km. Na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego zasiedlenie i gospodarowanie miało charakter wyspowy, gęstość zaludnienia 5-6 osób. Wzrost produkcji środków żywności oraz przestrzenie osadnicze, które nadawały się do uprawy stwarzały warunki do szybkiego tempa przyrostu ludności. Tempo przyrostu naturalnego było w Polsce większe niż w innych krajach Europy Zachodniej. Po unii lubelskiej ogólna liczba ludności to ok. 8 mln. (z tego 3-3,5 mln. Zamieszkiwało tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego). Na początku XVII wieku liczba ludności nadal rosła. Większa część zamieszkiwała tereny Śląska i lenna bytowsko-lęborskiego.

Wojny, prowadzone przez państwo polsko-litewskie w XVII-stuleciu wyniszczyły kraj. Pierwsze wojny przyniosły zwycięstwa, jednak z czasem walki były coraz trudniejsze. Brakowało żołnierzy, kraj był zniszczony. Wojnom bardzo często towarzyszyły zarazy i głód. Ludność Rzeczypospolitej zmniejszyła się z 10 mln, do 6 mln pod koniec XVII wieku. Wojny XVI-wieczne wyludniły miasta i wsie. Siedemnastowieczne wojny doprowadziły do utraty mocarskiej pozycji Rzeczpospolitej w Europie. Kolejne konflikty ze Szwecją, Rosją czy Turcją najbardziej dotknęły zwykłą ludność. Największe straty Polska odniosła pod względem terytorialnym , ponieważ straciła wiele obszarów. W 1634r. obszar Polski wynosił 990 tys. km kwadratowych, podczas gdy w 1667r. już tylko 733 tys. Potop szwedzki pociągnął za sobą wiele ofiar-populacja Polaków zmniejszyła się o 30% w przeciągu drugiej połowy XVII w. Główną przyczyną wzrostu śmiertelności były epidemie oraz prowadzone działania wojenne. Zmniejszenie się liczby ludności oraz spadek zapotrzebowania na polskie towary, doprowadziło do pogorszenia się sytuacji rolników. Aby zniwelować poniesione z tego tytułu straty, właściciele ziemscy zwiększyli pańszczyznę, co wzmogło niezadowolenie chłopów. Doszło do wielu powstań m.in. na Podhalu (1669-1672), na Podlasiu i Mazowszu. Na trudnej sytuacji drobnej szlachty, która nie mogła uporać się ze stratami poniesionymi w trakcie wojny, skorzystali głównie wielcy właściciele ziemscy.

Sytuacja w miastach również nie byłą korzystna. Doszło do spadku ludności, co spowodowało nawet upadek mniejszych miast, a w większych straty sięgające nawet 50% w Krakowie czy Warszawie. Wojny doprowadziły również do spadku obrotu handlowego, gdyż ludność nie miała pieniędzy na zbytnie wydatki oraz do osłabienia górnictwa.

Pierwszy rozbiór Polski nie przewidywał dalszych podziałów Rzeczypospolitej, wręcz przeciwnie, w oczach Petersburga miał im zapobiec na przyszłość. Terytorium Polski i Litwy były jednak na tyle duże, że miały w przyszłości odegrać kolejny raz rolę rezerwuaru, na którym mocarstwa miały sobie powetować straty w innych konfliktach europejskich.

Polska po I rozbiorze

Austria otrzymała całą południową Polskę po Zbrucz ze Lwowem, ale bez Krakowa (83 tys. km² oraz 2,65 mln mieszkańców). Przy czym już w 1770 r. Austria samorzutnie przejęła Spisz i powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński. Prusy anektowały Warmię i Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie), lecz bez Gdańska i Torunia (36 tys. km² oraz 580 tys. mieszkańców). W ten sposób król Prus Fryderyk II Wielki zrealizował swe wieloletnie marzenia o państwie na jednolitym obszarze od Niemna do Łaby. Rosja zagarnęła Inflanty Polskie oraz wschodnie, peryferyjne krańce Rzeczypospolitej za Dnieprem i Dźwiną (92 tys. km² oraz 1,5mln mieszkańców), utrzymując poza tym swój protektorat nad resztą okrojonego kraju.

Polska straciła 211 tys. km² i 4,5 miliona ludności.

II rozbiór Polski 23 stycznia 1793 doszło do podpisania traktatu podziałowego między Katarzyną Wielką a Fryderykiem Wilhelmem II, po podpisaniu którego wojska pruskie weszły do Wielkopolski, a rosyjskie do wschodniej Polski.

22 lipca deputacja sejmu grodzieńskiego, obradującego pod lufami armat wojsk rosyjskich podpisała traktat z Rosją, w którym Rzeczpospolita zrzekła się województw: mińskiego, kijowskiego, bracławskiego i podolskiego oraz części wileńskiego, nowogródzkiego, brzesko-litewskiego i wołyńskiego (250 tys. km²). 19 sierpnia traktat ten ratyfikował poseł rosyjski Jakow Sievers.

25 września po niemej sesji podpisano traktat z Prusami, w którym otrzymały one Gdańsk i Toruń oraz województwa gnieźnieńskie, poznańskie, sieradzkie (z Wieluniem), kaliskie, płockie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie, ziemię dobrzyńską oraz części krakowskiego, rawskiego i mazowieckiego (58 tys. km˛).

Niecały rok po upadku insurekcji kościuszkowskiej, 24 października 1795, monarchowie Rosji, Prus i Austrii uzgodnili wzajemnie traktat, zgodnie z którym przeprowadzili ostatni, pełny, III rozbiór Rzeczypospolitej. Rosji przypadły wszystkie ziemie na wschód od Niemna i Bugu (120 tys. km²). Na zabranych terenach utworzono gubernie: wołyńską ze stolicą w Izasławiu, grodzieńską, mińską oraz litewską z siedzibą w Wilnie. Otrzymała największy powierzchniowo obszar.

Austria jako główny inicjator trzeciego rozbioru a także w ramach rekompensaty za straty w wojnie z rewolucyjną Francją zajęła Lubelszczyznę. Zaanektowała także resztę Małopolski z Krakowem, część Podlasia i Mazowsza. Otrzymała tereny najliczniej zaludnione.

Prusom przypadła najmniejsza zdobycz. Musiały zadowolić się częścią Podlasia, Mazowsza z Warszawą i Żmudzi, za to były to tereny o rozwiniętej infrastrukturze.

Rzeczpospolita przestała istnieć.

4. Ludność struktura narodowa i wyznaniowa

W czasach Zygmuntowskich w Rzeczpospolitej mieszkali oprócz Polaków autochtoni: Rusini, Białorusini, Litwini, Łotysze, Niemcy, Żydzi, Ormianie, Tatarzy, Karaimowie, Wołysi, Cyganie. Polacy górowali pod względem bogactwa kultury i wyrobienia politycznego.

Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i Rusinów. W 1618 przedstawicieli tych narodowości było w przybliżeniu kolejno 4,5 mln, 0,75 mln i 5 mln na łączną liczbę 11 mln mieszkańców państwa^[2]. Istotne mniejszości stanowili m.in. Łotysze, Niemcy i Żydzi. Polacy, ze względu na przyłączenie znacznych terenów Rusi nie stanowili większości w Koronie ani na Litwie.

Rzeczywista przynależność etniczna miała jednak drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Liczba osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako Polaków wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791. Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. To w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały, dwór królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej. Proces ten, a także kolonizacja Rusi polskimi osadnikami doprowadziły do spięć na tle narodowościowym. Ważnym ich czynnikiem była wyznawana religia. Większość przedstawicieli szlachty polskiej i spolonizowanej była katolikami lub protestantami, natomiast ludność chłopska na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej wyznawała prawosławie. Konflikty dodatkowo narosły po zawiązaniu unii brzeskiej (1596). W dużym stopniu to właśnie z kwestiami religijnymi wiązały się powstania kozackie, w tym najważniejsze powstanie Chmielnickiego.

Pod wpływem reformacji duża część szlachty przyjęła wyznania protestanckie (luteranizm, kalwinizm i arianizm). W okresie zawiązywania unii lubelskiej pojawiały się nawet propozycje utworzenia kościoła narodowego. Różnorodność wyznawanym religii, a także tolerancyjne traktowanie jednej z największych w Europie mniejszości żydowskich sprawiło, że Rzeczpospolita zyskała przydomek "państwa bez stosów". W efekcie kontrreformacji większość szlachty powróciła do kościoła katolickiego, ale proces ten przebiegał pokojowo, głównie poprzez propagandę i szkolnictwo jezuickie. Dopiero po potopie szwedzkim doszło do prześladowań braci polskich i ich wygnania z kraju.

5. Ludność struktura społeczna i zawodowa

Wiek XVI
-szlachta: w XVI wieku ziemie polskie zamieszkiwało około 8 milionów ludności z czego 10% stanowiła szlachta. Miała ona najwyższe znaczenie w kraju szczególnie pod względem politycznym. Jej procentowa ilość była jedną z największych w całej Europie. Stanowiła ona jednak dość zróżnicowaną grupę pod względem majątkowym, była podzielona na magnaterię(najbogatsza grupa szlachecka), gołote szlachecką (grupa szlachty, która nie posiadała własnego majątku) oraz najliczniejszą grupę, którą stanowiła szlachta zagrodowa (posiadała swoje majątki i gospodarstwa). Szlachta dążyła do ograniczenia władzy króla. Ich pozycja umocniła się dzięki nadanym im przywileją szlacheckim. (przywileje nadane w XV wieku obowiązywały również w późniejszych latach). Zagwarantowała sobie ona dzięki nim m.in. takie prawa jak: chłopi i mieszczanie nie mogli nabywać ziem, prawo chłopskie zostało ograniczone do minimum, mieszczanie nie mogli sprawować urzędów państwowych a szlachta została zwolniona z opłat celnych przez co ceny ich produktów były tańsze i częściej kupowane niż produkty mieszczan. Dzięki przywilejom wzrosła również ich rola polityczna, gdyż bez ich zgody władca nie mógł ustanawiać nowych praw, podatków, nie mógł również zwoływać pospolitego ruszenia. Przywileje szlacheckie zapewniły również ochronę, ponieważ król zapewnił szlachtę, że nie będzie konfiskował ich majątków, ziem bez wyroków sądu oraz nie uwięzi żadnego szlachcica bez wyroku sądu.

-chłopi: stanowili oni 64% spośród 8 milionów mieszkańców. Sytuacja chłopów w XVI wieku była lepsza niż w poprzednich stuleciach. Szlachta wykorzystując swoją pozycję w państwie przeforsowała jednak szereg ustaw, które miały na celu ograniczenie praw chłopa. W tym przypadku, również dużą rolę odgrywały przywileje ale w sytuacji chłopów miały one na celu osłabić ich pozycję. Mieszczaństwo było bardzo silnie zróżnicowane pod względem zamożności. Bogatsi budowali okazałe kamieniczki z podcieniami, ich dzieci uczyły się w gimnazjach humanistycznych, a nawet na zagranicznych uniwersytetach. Parający się rzemiosłem rękodzielniczym, czy drobnym handlem oraz wyrobnicy żyli w ubóstwie. Znaczną rolę w miastach odgrywali Żydzi, którzy od połowy XIV w. napłynęli falami z zachodniej Europy, gdzie okresowo występowały prześladowania.

Wiek XVII
-szlachta: wierzyła, że wywodzi się z rodu walecznego ludu Sarmatów, dlatego też kultura szlachecka często była nazywana sarmacką. W warunkach, upadku gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, miast i mieszczaństwa, ubożeniu drobnej i średniej szlachty, wzrosła potęga magnatów. Drobna szlachta pełniła służbę w dobrach magnackich, zamożniejsza pełniła rolę zarządców. W sejmie przekupiona szlachta przestaje służyć Polsce, a zaczyna służyć rodzinom magnackim, z którymi była związana. Działało to zgubnie na politykę wewnętrzną i zagraniczną kraju. Szczególnego znaczenia nabrało liberum veto. Szczególnie winni byli magnaci, którzy doprowadzali do zrywania sejmów. Magnateria w polityce kierowała się tylko własnym interesem i korzyścią. Stała się narzędziem politycznym obcych państw na terenie własnego kraju. Władza królewska miała coraz mniejsze znaczenie, niejednokrotnie szlachta pod wodzą magnatów występowała zbrojnie przeciw królowi. Anarchia zapanowała również w sądownictwie. Sądy surowo karały chłopów, mieszczan, drobną szlachtę, lecz były pobłażliwe dla magnaterii i ich klienteli. W miarę upływu czasu malała rola szlachty. Był to wynik pogarszającej się sytuacji ekonomicznej państwa, co uderzyło głównie w szlachtę i mieszczaństwo. Magnaci zachowali swoje majątki, nawet jeśli zostały poważnie uszczuplone.
-chłopi: wojny w XVII wieku całkowicie osłabiły państwo polskie. Liczne przemarsze wojsk powodowały ogromne straty, palono domy rabowano plony. Chłopi nie posiadali środków na odbudowe ich. Na chłopa nałożone był liczne obowiązki wobec jego pana, szczególnie uciążliwa była pańszczyzn, ponieważ została ona podniesiona. Szlachta traktowała chłopów jako cześć swojego inwentarza. Pan mógł nawet sprzedać swojego poddanego
-mieszczanie: mieszczanie stracili część klientów, którzy kupowali ich towary, ponieważ chłopi nie mieli pieniędzy na zakup ich wyrobów rzemieślniczych. Miasta, w których w poprzednim stuleciu handel rozwijał się w dobrym kierunku były całkowicie zniszczone.
-duchowieństwo: kościół w XVII wieku tracił wiernych. Nie przyczyniło się to jednak do ubożenia duchowieństwa. Ich pozycja tylko w niewielkim stopniu była inna od tej w XVI wieku.

Mieszczaństwo było bardzo silnie zróżnicowane pod względem zamożności. Bogatsi budowali okazałe kamieniczki z podcieniami, ich dzieci uczyły się w gimnazjach humanistycznych, a nawet na zagranicznych uniwersytetach. Parający się rzemiosłem rękodzielniczym, czy drobnym handlem oraz wyrobnicy żyli w ubóstwie. Znaczną rolę w miastach odgrywali Żydzi, którzy od połowy XIV w. napłynęli falami z zachodniej Europy, gdzie okresowo występowały prześladowania.

6. Ludność - więzi społeczne, małe ojczyzny

Pod koniec XVI. wieku zakończyło się ostateczne formowanie nowego potężnego państwa , w środkowej Europie, powstałego w wyniku unii Polski i Litwy w 1569 roku-Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był to kraj o specyficznym ustroju politycznym, opierającym się na władzy szlachty, a także państwo wielonarodowościowe zamieszkane nie tylko przez Polaków i Litwinów ale i przez Rusinów, Ormian, Żydów, Niemców, Tatarów i przez tzw. ludność napływową czyli Włochów, Szkotów, Holendrów czy nawet Francuzów. Przez ponad dwa wieki te wszystkie grupy narodowościowe budowały wielkie kilkumilionowe państwo. Większość ludności polskiej i litewskiej było wyznania rzymskokatolickiego ale także protestantyzmu. Popularne wśród szlachty polskiej i litewskiej był kalwinizm. Mieszkańcy większych miast w Prusach Królewskich, Gdańsku i Toruniu było wyznania luterańskiego. Niewielką grupą stanowili arianie. Prawosławie wyznawała zdecydowana większość ludności białoruskiej i ukraińskiej. Język polski stopniowo stawał się głównym językiem urzędowym w Królestwie. Różnorodność w dziedzinie narodowości zamieszkujących Rzeczpospolitą. Litwini i Rusini na skutek unii lubelskiej. Występowanie tu Włochów, Szkotów, Holendrów, Francuzów- już w XVI wieku proces napływu do Polski ludności krajów zachodnich. Łączy się to ze szczytowym rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w naszym kraju a co za tym idzie bogaceniem się szlachty i wykształceniem spośród niej najbogatszej grupy-magnaterii. To właśnie oni zapraszają na swoje dwory artystów, żołnierzy pochodzących z Włoch czy Szkocji. Najjaśniejszym tego przykładem jest chociażby rodzina Radziwiłłów zafascynowanych zachodem. Wprowadzili oni również wiele nowinek militarnych. Cudzoziemcy z zachodu przybywali również wraz z orszakami małżonek królów polskich. Ogromna gościnność szlachty polskiej.

Obok Włochów, Szkotów czy też Francuzów dużą grupę cudzoziemców stanowili Niemcy. Zamieszkiwali oni głównie duże miasta w Prusach Królewskich i w lennach Rzeczpospolitej. Najliczniejsza grupa Niemców mieszkała w największym polskim mieście-Gdańsku. Byli oni zazwyczaj dość dobrze sytuowanymi rzemieślnikami zajmującymi się murarką, czy ludwisarstwem. Zachowywali oni język i kulturę niemiecką

Oprócz Niemców w miastach duży odsetek ludności stanowili Żydzi. Byli oni zazwyczaj właścicielami karczm co zresztą utkwiło w kulturze polskiej. W połowie XVII w. Otrzymują oni wyłączność na prowadzenie tego typu działalności. Jak duża była społeczność żydowska w Rzeczpospolitej świadczyć mogą liczne synagogi rozmieszczone w całej Polsce (m.in. synagoga w Lesku). Były one nie tylko miejscem modlitwy ale i miejscem spotkań, zebrań Żydów.

Do najważniejszych i największych grup narodowościowych w Rzeczpospolitej zaliczyć możemy ludność litewską i ruską, zamieszkującą ponad połowę państwa. Przez cały XVII wiek obserwujemy w przypadku tych dwóch grup proces wzmożonej polonizacji. Rozwijają się tam tradycje polskie, religia katolicka i język. O ile Litwa łatwo poddaje się tym procesom o tyle trudniej następuje to na terenach zamieszkanych przez Rusinów zwanych Ukrainą. Wypływ na to ma wyznawanie przez mieszkańców tamtych terenów religii prawosławnej a co za tym idzie innych tradycji. Nie mały wpływ na słabszą niż na Litwie polonizację ma status społeczności ruskiej jakże inny niż Litwinów. Rusini byli w zdecydowanej większości zwykłymi chłopami pańszczyźnianymi. Szlachty wybitnie ruskiej bardzo mało. Potężne latyfundia jakie istniały na Ukrainie były własnością magnaterii których przodkowie byli średnią szlachtą polską a następnie w wyniku akcji kolonizacyjnej osiedlili się tutaj i dorobili ogromnych majątków. Magnaci prowadzili jednak zgubną w skutkach politykę ucisku wobec społeczności ruskiej doprowadzając do powstania organizacji Kozaczyzny skupiającej chłopów zbiegłych z pod ręki panów, kryminalistów i ludzi żądnych przygód. Kozacy w szczególności podkreślali swe ruskie korzenie i odrębność narodowościową.. Była to społeczność nie uznająca poddaństwa, występująca przeciwko próbą wprowadzenia na Ruś katolicyzmu, broniąca prawosławia. Z czasem panowie polscy zdali sobie sprawę, że utrzymanie Kozaków na wodzy będzie rzeczą trudną. Postanowiono więc stworzyć tzw. rejestr kozacki. W czasie wojen mogła się do niego wpisywać pewna liczba kozaków tworzą pewnego rodzaju płatne wojsko. Niestety to nie wystarczyło ciągły ucisk chłopów na Ukrainie, częste nie uznawanie praw kozaków doprowadzało do buntów ludności ruskiej. Największe powstanie Kozackie w 1648 roku zwane powstaniem Chmielnickiego ukazało słabość Rzeczypospolitej. Próbowano uratować całość Rzeczypospolitej w 1658 roku w Hadziaczu gdzie zaproponowano coś w rodzaju unii lubelskiej uznając ludność ruską za równą Polakom i Litwinom. Sejm nie ratyfikował umowy Hadziackiej.

Powstania kozackie były jednym ze skutków wielonarodowościowej formy państwa jakim była Rzeczpospolita. Ponadto wiele grup narodowościowych to różne religie. Spotkać więc możemy kilka wyznań protestanckich (kalwini, luteranie, arianie), prawosławie, katolicyzm, judaizm, islam. W XVI mamy do czynienia z tolerancją religijną. Inaczej niż w innych krajach Europy Zachodniej, w której w XVI w. doszło do wojen religijnych, w Polsce i na Litwie panował pokój miedzy rozmaitymi wyznaniami.

Rzeczywista przynależność etniczna miała drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Liczba osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako Polaków wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791. Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. To w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały, dwór królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej.

7. Życie biologiczne i kultura materialna

Kultura materialna-zmiany w sposobie życia ludzi były bardzo powolne. Były 2 podstawowe czynniki, które sprawiły, że w XVIw. Dokonały się zmiany w kulturze. W odniesieniu do kultury materialnej było to powstanie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, a w odniesieniu do kultury duchowej rozpowszechnienie się druku. Powstanie gospodarki folwarczno -pańszczyźnianej wpłynęło na ukształtowanie się przestrzenne wsi, formy życia chłopów i szlachty, drugi z czynników wpłynął na ożywienie życia religijnego i politycznego, co dało kształt życiu kulturalnemu, ale nie dotyczyło to większości społeczeństwa (bo w większości było ono niepiśmienne). Na kształt życia kulturalnego wpłynął określony podział dochodu społecznego- w XVI w. Zmienił się na korzyść szlachty oraz konieczność zaspokojenia potrzeb, które wynikały ze statusu społecznego, to wpływało na korzystnie z obcych wzorców z Zachodu i Wschodu (mody i wzorce kulturowe). Potrzeby ludności rolniczej i mieszczaństwa w niewielkim stopniu uległy zmianie, większe zmiany dotyczyły szlachty, rodzącej się magnaterii oraz bogatych warstw mieszczaństwa. W sferze kultury materialnej zróżnicowanie najsilniej zaznaczyło się w sposobie mieszkania i w ubiorach. Za panowanie Zygmunta I dwór królewski stał się najważniejszym w kraju ośrodkiem kulturalnym. Magnaci wzorując się na królu także uczestniczyli w rozwoju dworskiej kultury materialnej i duchowej- wystawiali coraz wspanialsze zamki i pałace, za tym szła także zmiana życia. Kontynuowano tradycyjne formy budowlane, ale pojawiły się nowe renesansowe formy: attyki, krużganki, loggie, portale. Nowe budowle to powstające pod wpływem włoskim pałace-w formie kompleksów pałacowych oraz zamków otoczonych wielobocznymi bastionami. W pałacowych budynkach królewskich i magnackich przykładano dużą uwagę do ozdoby wnętrz (belkowania, kasetonowe stropy, piece, kominki). Dwory szlacheckie były przeważnie drewniane, budowano także „dwory wieżowe”, na ich wzniesieni mogli pozwolić sobie tylko bogatsi szlachcice. W dworach: szklane okna, oprawiane w ołów lub drewno, często wzbogacane okiennicami, , podłogi głównie z drewna i ubitej gliny. Izby ogrzewano piecami kaflowymi o różnym stopniu dekoracyjności. Domy mieszkalne chłopów były bardzo zróżnicowane: w całym kraju budynki drewniane (tzw. lepianki), składały się z sieni, izby mieszkalnej i komory. Do zagrody chłopskiej należały także stodoły, obory, stajnie, piwnice, szopy. Jakość tych budynków zależała od zamożności chłopa. W miastach budowa zróżnicowana. Charakterystyczne budynki to: budowle świeckie o charakterze publicznym (ratusze), konstrukcje handlowe (stragany, jatki), budowle sakralne (kościoły, klasztory), kamienice mieszczańskie (służyły nie tylko do mieszkania, ale także jako miejsca pracy: sklepy, warsztaty rzemieślnicze).

W ciągu XVI w. Nastąpiła ewolucja wnętrz mieszkalnych. Zwiększył się zasób sprzętów i innych przedmiotów w domach oraz wprowadzono elementy artystyczne w życiu codziennym. Drobna szlachta zazwyczaj nie posiadała dużo więcej sprzętów niż chłopi: ławy, proste łóżka, półki, stoły, naczynia ceramiczne i drewniane. W przeciętnych dworkach szlacheckich liczba sprzętów była dużo większa, m.in. szafki na naczynia (tzw. miśniki), skrzynie i skrzynki, umywanie, rzadko szafy, służby- kredensy. W domach szlacheckich ozdobne ściany (często obite materiałem), kobierce, naczynia z droższego surowca (cyna lub srebro), zamożna szlachta i magnaci- sztućce zdobione, opatrzone sentencjami. W domach szlacheckich w XVI/XVII wieku pojawiają się książki i obrazy, szkło i fajans jeszcze słabo rozpowszechnione. Wnętrz zamków i pałaców królewskich i magnackich były dużo większe, a meble w nich artystycznie wykonane. Ściany bogato dekorowano. Pod ścianami ustawiano drogie i zdobione skrzynie, dywany na podłogach. Świeczniki, kinkiety, gobeliny, portrety. Naczynia stołowe pozwalały na uzewnętrznienie społecznego statusu (talerze, półmiski itd.) - było ich więcej w domu przeciętnego szlachcica, mało u chłopa. Podobnie z wyposażeniem w pościel-była także wyróżnikiem pozycji społecznej (jakość użytych materiałów, ozdabianie koronkami itd.). W XVI w. Zaznaczyły się także w Polsce tendencje i mody zachodnioeuropejskie w zakresie stroju (wpływy włoskie i hiszpańskie w odniesieniu do klas wyższych, wpływy niemieckie dla klasy średniej). Charakterystyczne dla XVI w. Było wykształcenie się ubioru narodowego, dotyczyło to prawie wyłącznie szlachty oraz bogatszych grup mieszczaństwa. W zakresie pożywienia nadal istniała przepaść między stołem magnackim a chłopskim, dzięki rozwojowi handlu zwiększył się zestaw produktów spożywczych. Do jadłospisu weszły nowe jarzyny (rzodkiewki, szparagi, kalafior). Dużą wagę przywiązywano do wystroju stołu, chłopi jadali na drewnianych ławach, w drewnianych misach, mieszczanie i szlachta na stołach krytych obrusami. Stół i pożywienie stanowiły wyznaczniki pozycji społecznej.

Życie codzienne społeczeństwa było uzależnione od poziomu życia gospodarczego, tzn. rodzajem produkcji i jej społeczną organizacją, charakterem wymiany z zagranicą oraz mentalnością ludzi. Można wyróżnić 4 modele życia codziennego: chłopski, szlachecki, magnacki, miejski. W nich istniały dalsze zróżnicowania. Wygląd zewnętrzny i ochrona zdrowia. Ludzie byli sprawni, ale mało urodziwi, oszpecały ich choroby takie jak szkorbut, ospa, wole oraz rany odniesione w bojach . dbałość o higienę była związana z warunkami życiowymi danej jednostki i grupy społecznej. Podstawowym zabiegiem higienicznym było mycie, gł. twarzy i rąk, zimą wodą z cebrzyków lub wiader. Kąpiele w domach były rzadsze, częstsze w publicznych łaźniach. Wzrastało użycie mydła, wśród warstw zamożniejszych zaczął upowszechniać się zwyczaj mycia zębów i płukania jamy ustnej. Wśród bogatych mieszczanek zyskiwały popularność kosmetyki (olejki, pudry, pachnidła), używano grzebieni, siatek na włosy. Zwłaszcza wśród chłopów i biedoty miejskiej higiena osobista pozostawiała wiele do życzenia. W warstwach bogatszych popularne było noszenie bielizny spodniej, pranie, maglowanie, prasowanie. Epidemie nawiedzały Polskę, ale miały one charakter lokalny. W XVI w. pojawiła się kiła oraz kołtun, doprowadzający do sklejania włosów, niebezpieczeństwo zakażenia inspirowało rozwój medycyny i poszukiwania leków. Częste były choroby skóry (świerzb, wrzody, liszaje), zatrucia pokarmowe, reumatyzm, dna, zimnica, padaczka, apopleksja. Stan zdrowotny pogarszała próchnica zębów, na który cierpiała prawie połowa ludności. Szpitale miały charakter przytułków charytatywnych, przyjmowano tam ludzi ubogich i starych.

8. Ustrój I RP

Rzeczpospolita Obojga Narodów^[1] właściwie Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego- państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 1,15 mln km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny. Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część.

Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji.

Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa - osobistymi zobowiązaniami króla elekta.

Artykuły henrykowskie - zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie, oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju państwa polskiego w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten dokument podpisać by wstąpić na tron polski - Henryka Walezego.

Artykuły:

gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,

określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,

nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,

król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych rezydentów),

nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,

politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,

zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,

ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,

obywatele mają prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)

zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.

artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego. Artykuły henrykowskie potwierdzały ponadto dawny zakaz nieodpłatnego wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę oraz obowiązek utrzymywania wojska kwarcianego przez króla. Wprowadzono do nich również postanowienia konfederacji warszawskiej 1573, dotyczące tolerancji religijnej. W razie nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów szlacheckich artkuły henrykowskie dawały szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie dotychczasowe urzędy.

Kardynalne prawa jako odrębną ustawę uchwalił w 1768 tzw. sejm delegacyjny. W ustawie obok praw kardynalnych znalazł się także zbiór praw nazwany Materiae Status( prawa możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu)

, dotyczący zagadnień polityki międzynarodowej, podatków, funkcjonowania urzędów, polityki monetarnej, wymiaru sprawiedliwości.

Prawa kardynalne są to ustawy przeforsowane w latach 1767-1768 w Warszawie na sejmie, zwanym „Repninowskim”, obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem. Gwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić - były stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 roku gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 roku wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Wielki, aby znowu być przywrócone w 1793 przez Sejm grodzieński.

Mianem tym również określa się zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".

Sejm z 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do Materiae:

Prawa kardynalne (niezmienne)

Zasada wolnej elekcji

Zasada Liberum veto

Zasada Neminem Captivabimus - nietykalności osobistej szlachty

Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)

Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi

Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią)

Unia z Litwą

Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich

Równouprawnienie dysydentów (protestantów i prawosławnych)

Zmienianie i podnoszenie podatków

Powiększanie wojska

Zawieranie przymierzy i umów handlowych

Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju

Sprawy monetarne

Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania

Zwoływanie pospolitego ruszenia

Zmiany i tworzenie nowych urzędów

Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) - uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją.

Konstytucja 3 maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak liberum veto, które przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało sejm na łasce każdego posła, który, jeśli zechciał - z własnej inicjatywy, lub przekupiony przez zagraniczne siły, albo magnatów - mógł unieważnić wszystkie podjęte przez sejm uchwały. Konstytucja 3 maja miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.

Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z konfederacją targowicką - spiskiem polskich magnatów przeciwnych reformom osłabiającym ich wpływy. Pomimo tej klęski i późniejszego II rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne w świecie.

9. Król i jego władza

Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część.

Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni.

Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji. Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna. Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa - osobistymi zobowiązaniami króla elekta.

Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie: wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty zebranej na sejmie elekcyjnym, sejm, pacta conventa, rokosz - prawo szlachty do buntu przeciwko królowi w przypadku gdy ten złamie prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje, liberum veto (łac. Wolne nie pozwalam) - prawo każdego pojedynczego deputowanego do sprzeciwienia się decyzji większości na sejmie. Pozwalało unieważnić wszystkie postanowienia podjęte na danej sesji, konfederacja - prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków szlachty w celu osiągnięcia określonych celów politycznych.

Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji.

Słabość organizacji państwowej Rzeczypospolitej wynikała w dużej mierze z elekcyjności monarchii. Do drugiej połowy XVII wieku szlachta preferowała wybór zagranicznych kandydatów na tron, co nie doprowadziło do utworzenia nowej, silnej dynastii. Większość władców rządziła nieudolnie, lub też szybko wpadała w konflikt ze szlachtą, co paraliżowało działalność legislacyjną. Co więcej obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy Rzeczypospolitej, czego przykładem był okres panowania Wazów. Zygmunt III za swój podstawowy cel uznawał odzyskanie tronu Szwecji. Doprowadziło to do trwającej łącznie ponad pół wieku serii niszczycielskich wojen.

Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów, związany m.in. z rokoszem Zebrzydowskiego. Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka, przerodziła się w drugiej połowie XVII wieku w oligarchię magnacką. Za czasów Jana III Sobieskiego nie istniała już zasadniczo większa różnica między monarchą, a najpotężniejszymi przedstawicielami magnaterii. Po jego śmierci i wyborze na króla Augusta II Mocnego nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez wykorzystanie liberum veto. Usankcjonowana prawnie możliwość łatwego blokowania reform doprowadziła do stagnacji państwa i jego uzależnienia od sąsiadów.

10. Sejm walny - nazwa parlamentu w dawnej Polsce. Było to zgromadzenie decydujące o polityce całej Rzeczypospolitej, istniejące w okresie od XV do XVIII wieku. W tym czasie znacząco zmieniał się jego skład i charakter.

Geneza

Sejm walny powstał na początku XV wieku, gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła przybywać szlachta i przedstawiciele miast. Pierwszy sejm walny zwołano w 1493. W skład sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) oraz szlachta przybywająca na sejm, a nie pełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane stany (królewski, senatorski, poselski).

Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego polsko-litewskiego sejmu jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu (sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie. Od 1573 zwoływany był przez monarchę raz na dwa lata. Od tego czasu sesje odbywały się w Warszawie i co trzecia w Grodnie, sporadycznie miejscem obrad był też Toruń.

Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z "fiskalnych" względów. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.

Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała się do końca XV wieku.

Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich - izby poselskiej.

Skład

Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o dużym znaczeniu - król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, "stanem sejmującym", co wyraźnie świadczyło o zmniejszającej się roli monarchy w państwie. Na początku XVI wieku ostatecznie określił się skład senatu i izby poselskiej. Większe zmiany nastąpiły po zawarciu unii lubelskiej. I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmików ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Księstwa, oraz przedstawiciele miast, posiadających prawa szlacheckie (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Gdańsk i Kamieniec Podolski), którzy nie mieli jednak prawa głosu. Skład senatu przedstawiono w osobnym artykule.

Organizacja i funkcjonowanie

Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na piśmie zasady działania Sejmu. Sejm musiał być zwoływany co dwa lata na, trwającą do sześciu tygodni, sesję zwyczajną (ordynaryjną). W razie potrzeby można było zwołać sesję nadzwyczajną (ekstraordynaryjną), nie trwającą jednak dłużej niż dwa tygodnie. W razie potrzeby obrady sejmu mogły być za zgodą wszystkich posłów zawieszone (limita) lub przedłużone (prolongata sejmu).

Sejm miał obradować w Warszawie, choć w 1673 postanowiono, iż co trzeci będzie zbierał się w Grodnie.

Na Sejmie walnym obowiązywała zasada jednomyślności. Głosowanie większością głosów zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania ważności mandatów poselskich (tzw. rugi poselskie).

Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izbę poselską, gdzie była poddawana pod dyskusję i głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznej redakcji jej treści i zarządzał ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego początku opierało się na zasadzie jednomyślności. Jednakże w XVI wieku starano się przekonywać opornych, by przyjęli postulowane rozwiązanie, a w ostateczności ignorowano sprzeciw, jeśli nie był zbyt liczny. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto rygorystycznie przestrzegać zasady jednomyślności. Częstokroć wskutek tej zasady i przeciągających się dyskusji sejm po ustawowych sześciu tygodniach rozchodził się bez podjęcia uchwał. Brak zgody, na dopuszczalne według prawa przedłużenie obrad Sejmu (prolongatę), oraz sprzeciw wobec jakiegoś projektu - liberum veto były często wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesów i prowadziły, w ich interesie zresztą, do rozkładu instytucji Sejmu. Próby zreformowania trybu obrad sejmowych podjęto na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim.

Kompetencje

W kompetencji Sejmu leżało stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. W dobie wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w czasie każdego bezkrólewia, by wybrać nowego króla. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu, zaś szlachta zawiązywała się w konfederację dla wyboru króla i strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia), elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz koronacyjnego (na którym koronowano króla).

rodzaje sejmów:

-konwokacyjny-rozpoczynał okres bezkrólewia, określał czas, miejsce wolnej elekcji, był zwoływany przez interrexa

-elekcyjny-szlachta zapoznawała się z kandydatami na tron polski

-koronacyjny-kończył bezkrólewie i zatwierdzał elekta, odbywał się w Krakowie

-zwyczjny (ordynaryjny)-zwoływany co 2 lata na 6 tyg. (po 1573 - Art. henrykowkich)

-nadzyczajny (ekstraordynaryjny)-był zwoływany w czasie nagłej potrzeby na 2 tygodnie

-rokoszowy-wypowiadał posłuszeństwo królowi

-obozowy-zbierał się w czasie pospolitego ruszenia.

Mozna jeszcze dodać, że liczba senatorów przed/po 1569 wynosiła 80/140, a liczba posłów 45/170 (w tym 48 z Litwy).

11. Sejmik ziemski w dawnej Polsce (od końca XIV wieku), był to zjazd całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodził się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta.

Obradom sejmiku przewodniczył Starosta (w Wielkopolsce), Wojewoda (w Małopolsce) lub najwyższy godnością urzędnik ziemski. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy. Sejmiki - organy samorządu szlacheckiego w obrębie danego województwa, zjazd szlaczty w ważnych sprawach państwowych. Rodzaje sejmików : przedsejmowy zwoływane 6-7 tyg przed sejmem walnym, zwykle uczestniczyło w nich 100-150 szlachty, obrady odbywały się w kościele, wybierano od 2 do 6 posłów na sejm i opracowywano instrukcje poselskie. relacyjne wysłuchiwały sprawozdań posłów z obrad sejmu. Deputancki wybierani byli deputanci przedstawiciele szlachty do Trybunału Koronnego i Litewskiego. Gospodarcze omawiane były podatki, ustrój i inne sprawy gospodarcze. Kapturowe zwoływane od 1572r.zawiązywały konfederacje i powoływały sądy kapturowe podczas bezkrólewia, zadaniem kaptura było zapewnienie bezpieczeństwa w tym okresie.

Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym i król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.

Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli - posłów - na sejm walny. Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje. Zależnie od funkcji sejmiki przybierały różne nazwy:

przedsejmowy (wysłuchiwał legacji króla zwołującej sejm walny, wybierał posłów i sporządzał dla nich instrukcje)

relacyjny (wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o przyłączeniu się do jego decyzji, a także ustalał sposób rozdziału podatków uchwalonych na sejmie. Sejmiki relacyjne odbywały się od 1589.)

elekcyjny (wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy podkomorzego, sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego, a w Wielkim Księstwie Litewskim również na urząd marszałka sejmikowego)

kapturowy (zwoływany na czas bezkrólewia dla wybrania władz konfederacji i sądu kapturowego)

deputacki (wybierał deputata do Trybunału Koronnego i Litewskiego)

gospodarczy (w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się sprawami gospodarczymi i po 1677 wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego Radomskiego)

Wyrazem rosnącej roli szlachty na sejmikach było wybieranie przewodniczącego obradom, marszałka spośród szlachty.

Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Poseł, który działał sprzecznie z instrukcją, nie był karany - jedyną konsekwencją było nie wybieranie go następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak zatwierdził rozpatrywaną ustawę.

Posłowie poszczególnych prowincji zbierali się na sejmikach generalnych by ustalić swoje stanowisko przed obradami sejmu walnego.

Uchwały sejmikowe zwano laudami. Od końca XVI wieku wpisywano je zwykle do ksiąg grodzkich.

W XVII wieku w obliczu bezwładu władzy centralnej sejmiki przejęły znaczną część jej uprawnień (egzekucja i redystrybucja podatków, powoływanie żołnierza, zarząd lokalny). Te tzw. "rządy sejmikowe" zostały zniesione w 1717.

12. Administracja: Urzędy I Rzeczypospolitej - W I Rzeczypospolitej wyróżniano w porządku starszeństwa:

Urzędy senatorskie

Urzędy centralne

Urzędy ziemskie

Zaliczano też do urzędów i godności:

Urzędy dworskie

Urzędy wojskowe

Urzędy grodzkie

Urzędy sądowe

Urzędy miejskie

Urzędy wiejskie

Urzędy Ziemskie w I Rzeczypospolitej wywodziły się z urzędów książęcych z czasów rozbicia dzielnicowego.

Najważniejszymi urzędnikami ziemskimi byli wojewoda i kasztelan, gdyż z urzędu wchodzili do Senatu. Po nich w każdej ziemi następowali pozostali urzędnicy. W większości były to godności honorowe. Urzędy ziemskie dzieliły się na dygnitatrskie (łac. dignitates) i officia. Dygnitarzami byli: wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski. Officia to urzędy: stolnika, podstolego, cześnika, podczaszego, łowczego, miecznika, chorążego i wojskiego

Porządek starszeństwa sprecyzowała konstytucja (ustawa sejmowa) z 1611 roku.

I tak w Koronie po urzędach senatorskich następowali kolejno:

Podkomorzy starosta grodowy chorąży sędzia ziemski stolnik podczaszy podsędek podstoli cześnik łowczy wojski większy pisarz ziemski miecznik wojski mniejszy

Ministrowie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów - grupa najwyższych urzędników w państwie. Kierowali kluczowymi dziedzinami zarządu państwem. Istniały osobne urzędy dla Korony i Wielkiego Księstwa) jednak o identycznych kompetencjach w ramach każdego z państw (Korona i Litwa były prawnie dwoma osobnymi krajami).

Ministrami byli:

kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski

podkanclerzy koronny i podkanclerzy litewski

marszałek wielki koronny i marszałek wielki litewski

marszałek nadworny koronny i marszałek nadworny litewski

podskarbi wielki koronny i podskarbi wielki litewski.

Wszyscy wyżej wymienieni ministrowie wchodzili z racji sprawowanego urzędu do senatu.

Ministrami byli także: hetman wielki koronny i hetman wielki litewski oraz hetman polny koronny, hetman polny litewski, oraz podskarbi nadworny koronny i podskarbi nadworny litewski.

Hetmani, mimo iż byli jednymi z najważniejszych ministrów państwa, nie wchodzili z urzędu do senatu. Podobnie podskarbiowie nadworni. Zasiadali jednak prawie zawsze w senacie z racji jednoczesnego piastowania innej godności senatorskiej: wojewody lub kasztelana.

W 1768 do senatu z urzędu weszli hetman wielki koronny i hetman wielki litewski.

W 1775 do senatu z urzędu weszli podskarbi nadworny koronny i podskarbi nadworny litewski.

Urzędy dworskie - w I Rzeczypospolitej zespół urzędów odpowiedzialnych za sprawne funkcjonowanie dworu monarchy.

Urzędy dworskie dzieliły się na:

urzędy nadworne, związane bezpośrednio z obsługą monarchy, z kolei dzieliły się na:

urzędy stołu królewskiego, w ich skład wchodził

kuchmistrz wielki koronny

kuchmistrz wielki litewski

stolnik wielki koronny

stolnik wielki litewski

podczaszy wielki koronny

podczaszy wielki litewski

krajczy wielki koronny

krajczy wielki litewski

podstoli wielki koronny

podstoli wielki litewski

cześnik wielki koronny

cześnik wielki litewski

urzędy reprezentujące majestat monarszy, w ich skład wchodził

chorąży wielki koronny

chorąży wielki litewski

miecznik wielki koronny

miecznik wielki litewski

koniuszy wielki koronny

koniuszy wielki litewski

łowczy wielki koronny

łowczy wielki litewski

urzędy dworu to:

marszałek nadworny

podkomorzy nadworny

łożniczy

szambelan

prywatny sekretarz króla

sekretarz królewski

kapelan

szafarz

śpiżarny

piwniczy

woźniczy

pułkownik rot dworskich

kapitan gwardi królewskiej

ochmistrz

ochmistrzyni

Senat wywodzi się z Rady królewskiej. W I Rzeczypospolitej, od schyłku XV wieku, był wyższą izbą Sejmu. W skład Senatu I Rzeczypospolitej wchodzili biskupi katoliccy oraz, pochodzący z z nominacji królewskiej, wyżsi urzędnicy państwowi (wiryliści).

Urzędy senatorskie I Rzeczypospolitej.

Ostateczny skład senatu I Rzeczypospolitej ukształtował się w czasie panowania Zygmunta I Starego. W skład senatu wchodzili wówczas z urzędu: arcybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie (konarscy z województw kujawskich) i niektórzy ministrowie. Na początku XVI w. senat liczył 87 osób a po przyłączeniu Mazowsza - 94 osoby. W 1569 r., w związku z Unią lubelską i wprowadzeniem do senatu urzędników pruskich rozszerzył się do 136 osób. Kolejne rozszerzenie miało miejsce w 1598.

Porządek zasiadania w senacie (starszeństwo) ustalił pod koniec panowania Zygmunt I Stary. Zmienił się on w 1569 r., a ponownie dopiero w 1768 r., kiedy to utworzono województwo gnieźnieńskie.

Pierwszym senatorem był interrex, prymas, arcybiskup gnieźnieński.

Zgodnie z porządkiem ustalonym w 1569 r., szli za nim senatorowie duchowni: arcybiskup lwowski, biskup krakowski, biskup kujawski, biskup wileński na zmianę z biskupem poznańskim, biskup płocki na zmianę z biskupem warmińskim, biskup łucki, biskup przemyski, biskup miednicki (żmudzki), biskup chełmiński, biskup chełmski, biskup kijowski, biskup kamieniecki i od 1612 r., kiedy to zostało utworzone jego biskupstwo, biskup smoleński.

Najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich miał kasztelan krakowski.

Po nim następowali wojewodowie i wyróżnieni kasztelanowie (wileński, trocki): wojewoda krakowski na zmianę z wojewodą poznańskim, wojewoda wileński, wojewoda sandomierski, kasztelan wileński, wojewoda sieradzki, wojewoda trocki, wojewoda kaliski, kasztelan trocki, wojewoda łęczycki, starosta generalny żmudzki, wojewoda brzeski (kujawski), wojewoda kijowski, wojewoda inowrocławski, wojewoda ruski, wojewoda wołyński, wojewoda podolski, wojewoda smoleński, wojewoda lubelski, wojewoda połocki, wojewoda bełski, wojewoda nowogrodzki, wojewoda płocki, wojewoda witebski, wojewoda mazowiecki, wojewoda podlaski, wojewoda rawski, wojewoda brzesko-litewski, wojewoda chełmiński, wojewoda mścisławski, wojewoda malborski, wojewoda bracławski, wojewoda pomorski i wojewoda miński. Od 1598 doszły 3 nowe województwa: wojewoda wendeński, wojewoda parnawski i wojewoda dorpacki (także znany jako wojewoda derpski). W 1635 utworzono województwo czernihowskie, od 1667 już tylko tytularne, a wojewoda czernihowski zasiadał w senacie na końcu.

W I Rzeczypospolitej zasada incompatibilitas miała szczególnie na celu zapobiegać skupianiu w jednym ręku dwóch lub kilku intratnych urzędów np. nie wolno było piastować urzędu kanclerza będąc starostą, wojewodą lub kasztelanem. W praktyce zakaz taki jednak był często omijany. Nieprzestrzeganie tej zasady było częstą przyczyną sporów i zadrażnień między szlachtą, królem oraz dygnitarzami kumulującymi owe urzędy.

Postanowienia o incompatibilitas w I Rzeczypospolitej:

Łączenie urzędu ziemskiego z urzędem starosty 1422

Łączenie dwóch urzędów ziemskich

Łączenie urzędu wojewody z urzędem starosty 1454

Łączenie urzędu kanclerza z urzędem starosty albo wojewody albo kasztelana albo biskupa jednej z większych diecezji (gnieźnieńska, krakowska, warmińska, płocka, kujawska - dla kanclerzy wywodzących się z duchowieństwa)

Łączenie urzędu wojewody lub kasztelana z urzędem starosty 1538

Łączenie dwóch starostw grodowych 1562-1563

13. Unia lubelska - związek Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim zawarty 1 lipca 1569 na Sejmie w Lublinie. Określany jako unia realna, w odróżnieniu od poprzednich, wiążących oba państwa tylko osobą władcy (unia personalna). Została przyjęta 28 czerwca, a podpisana 1 lipca 1569, ostatecznie ratyfikowana przez króla 4 lipca 1569. W jej wyniku powstało państwo zwane odtąd: Rzeczpospolitą Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego - ze wspólnym monarchą, sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną - zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.

Tło

Gdy w 1548 rządy w państwie objął koronowany jeszcze za życia ojca Zygmunta I Starego król Polski i wielki książę litewski Zygmunt II August, wyraźnie dało się zauważyć dążenie do bardziej ścisłego związku obu państw. Przywódcy ruchu egzekucyjnego Mikołaj Sienicki i Rafał Leszczyński na kolejnych sejmach 1548 i 1550, podnosili postulaty wcielenia do Korony Królestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego (co zakładała jeszcze unia w Krewie z 1385), Prus Królewskich, Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego.

Na przeszkodzie unifikacji monarchii jagiellońskiej stała jednak odrębność ustrojowa i administracyjno-prawna państwa litewskiego. W 1551 powołano specjalną komisję, która zajęła się nowelizacją I Statutu Litewskiego z 1529 pod kątem reformy ustrojowej zbliżającej Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego. W 1565 Zygmunt August ustanowił sejmiki powiatowe, a w 1566 zatwierdził II Statut Litewski, w którym zrzekał się części swoich kompetencji na rzecz sejmu litewskiego, czym upodobnił go do sejmu koronnego.

Oba sejmy, począwszy od 1551 wysyłały wzajemnie swoich delegatów. Zwołany w Warszawie w listopadzie 1563 sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564 Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawo Jagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy połączonego już państwa. Rozpoczęto prace mieszanej komisji polsko-litewskiej, która zajęła się opracowaniem formy około unii. O ile magnaci i szlachta koronna byli zagorzałymi zwolennikami zawarcia nowej unii na korzystnych dla Polski warunkach unii mielnickiej z 1501, to panowie i szlachta litewska pragnęli nadal unii możliwie jak najluźniejszej. 13 marca spisano reces w sprawie około unii, który zawierał minimum tego, na co godzili się Litwini. Obie strony zgodziły się na wspólną elekcję i koronację, utworzenie wspólnego sejmu, urzędów i wspólną politykę obronną. Jednak już wkrótce okazało się, że postanowienia te pozostały tylko na papierze, gdy Litwini zbojkotowali w 1564 mający je zatwierdzić sejm koronny w Parczewie.

Zawarcie nowej unii walnie przyspieszyły wydarzenia międzynarodowe. Okazało się bowiem, że Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie samodzielnie prowadzić wojny z Rosją cara Iwana IV Groźnego. Trwająca od 1558 wojna litewsko-rosyjska, wydatnie ukazała słabość państwa litewskiego, które z trudem znosiło spadające nań kolejne ciosy wojsk moskiewskich. W ciągu 7 lat sojusznicza Polska wystawiła 300 rot wojsk kosztem 2 milionów złotych, co zyskało jej na Litwie kolejnych zwolenników ścisłego związku obu państw. Dodatkowo ciężar wojny ponosiła głównie szlachta litewska, stanowiąca pospolite ruszenie, i domagająca się z tego tytułu wzorem jej koronnej odpowiedniczki większego wpływu na rządy w państwie. Niespodziewanie, przeciwni zawarciu nowej unii pozostali tylko magnaci litewscy, którzy mogli najwięcej stracić na skutek nowego związku.

Sejm w Lublinie

10 stycznia 1569 obrady na Zamku Lubelskim rozpoczął sejm koronny pod laską Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego. Równolegle obradował też sejm litewski. Podstawą negocjacji był projekt biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, zakładający zawarcie bardzo luźnego związku w formie unii personalnej (wspólna elekcja), jedynie w celu prowadzenia wspólnej polityki obronnej. Nawet jednak i taka propozycja nie została przyjęta przez sejm litewski, zdominowany przez magnatów. 1 marca większość Litwinów opuściła Lublin, co skrzętnie wykorzystali Polacy, przeprowadzając inkorporacje poszczególnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. 5 marca, przy aprobacie litewskich posłów z Podlasia sejm koronny przegłosował włączenie województwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego. 26 maja do Korony włączono województwo wołyńskie, a 6 czerwca województwo kijowskie i województwo bracławskie.

Ta metoda faktów dokonanych zmusiła przedstawicieli litewskich do powrotu. 28 marca król zaaprobował nowy projekt unii opracowany przez sejm koronny. W kwietniu do Lublina wrócili starosta generalny żmudzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, wojewoda podlaski Mikołaj Kiszka, kasztelan witebski Dominik Pac, krajczy wielki litewski Krzysztof Radziwiłł Piorun i marszałek nadworny litewski Ostafi Wołłowicz. Zdecydowano zwołać na 10 maja sejmiki ziemskie litewskie, które miały by udzielić swoich pełnomocnictw nowowybranym posłom.

Rokowania wznowiono 7 czerwca, a już 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko-litewskiej. 1 lipca nastąpiła wymiana dokumentów i zaprzysiężenie podpisanego aktu. 4 lipca król wydał dyplom potwierdzający ten związek. Zaniepokojony poseł rosyjski jeszcze tego samego dnia doniósł carowi Iwanowi IV Groźnemu: jedinienje ich w tom, czto im stojati oto wsiech okrain zaodin (unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno).

Postanowienia Unii Lubelskiej

Rzeczpospolita Korony Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie miały mieć jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego na króla Polski i wielkiego księcia Litwy w Krakowie.

Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się ze 114 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych i 27 litewskich.

Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i zagraniczną

Wprowadzono wspólną monetę

Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji identycznym w obu krajach

Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie

Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski)

Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie

Uchwalono unifikację systemów prawnych

Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie.

14.Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku

Rzeczpospolita szlachecka jest to przyjęta w historiografii nazwa systemu państwowego istniejącego w Polsce od połowy XV w. do III rozbioru (1795) tzw. I Rzeczpospolita. Był to okres, w kórym dominujący wpływ na państwo miał jeden stan - szlachta. W okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej również dochodziło do ingerencji władz świeckich w sprawy związane z nadaniami tytułów biskupich. Działo się tak, dlatego że duchowni wchodzili do rady królewskiej, po czym sprawowali urzędy senatorskie. Przy czym warto zaznaczyć, że wyższe stanowiska kościelne były obsadzane przez szlachtę, wyjątek stanowi to osoba kardynała Stanisława Hozjusza-mieszczanina.

Doba reformacji uwidoczniła wszechobecność kościoła, sprawował on piecza nad szkolnictwem, szpitalami i opiekę nad ludźmi chorymi.

Dobra kościelne stanowiły przyczynę zatargów głównie z szlachtą. Znalazło to wyraz w chętnym przyjmowaniu przez „potomków Sarmatów” kalwinizmu, spodziewając się zaboru dóbr kościelnych, zniesienia dziesięciny i jurysdykcji sądów kościelnych. Z kolei mieszczaństwo, głównie w Gdańsku, Toruniu i Elblągu popierało religię Marcina Lutra, licząca na poprawę swojej pozycji poprzez zniesienie przywilejów szlacheckich. Reakcja państwa była negatywna, stanęło ono przeciw owym „nowym religiom” (zakaz przyjmowania luteranizmu, cenzura kościelna i świecka).Król Zygmunt Stary dopuścił swobodę wyznania dla prawosławnych i dla wyznawców religii Mojżesza.

Jednak, mimo tych poczynań państwo idąc z duchem postępu oparło swoje zdanie, na temat reformacji, na zasadzie „cuius regio eius religio”

Szlachta wystąpiła z propozycją utworzenia „Kościoła narodowego”. Zwolennikami tej koncepcji był jeden z najwybitniejszych przedstawicieli protestantyzmu polskiego Jan Łaski.

Rok 1570 przyniósł podpisanie przez kalwinów, luteranów i arian ugody sandomierskiej, skierowanej przeciw Kościołowi katolickiemu. Z czasem to porozumienie obróciło się również przeciwko samym braciom polskim, przeciw nim wystąpili nie tylko katolicy ale również luteranie i kalwini. Ugoda ogłosiła „tolerancję między dysydentami”, tym samym połączyła ich przeciwko katolikom.

Po ugodzie sandomierskiej, czas bezkrólewia przyniósł uchwalenie przez szlachtę w 1573 Konfederacji Warszawskiej, potwierdzającą pokój religijny w Polsce. Konfederacja została zatwierdzona przez Stefana Batorego i ogłoszona obowiązującym prawem (szkoda tylko, że ta tolerancja dotyczyła wyłącznie szlachty niektórych miast królewskich).Owa „tolerancja dla wybranych” doprowadziła do tego, że większość narodu nie przyjęła reformacji, a i szlachta szybko wróciła do katolicyzmu po kompromitującej zdradzie podczas najazdu szwedzkiego. Opierają się na liczbach można stwierdzić, że w 1660 roku protestanci różnych odłamów stanowili (najprawdopodobniej) 10% ludności Polski, a w roku 1772 już tylko 4%.W 1658 roku bracia polscy zostali wygnani z Rzeczypospolitej.

Czynnikiem ograniczającym rozwój reformacji było sprowadzenie jezuitów w 1565 roku przez kardynała Stanisława Hozjusza, jak także rozciągnięcie na Litwę swobód religijnych związanych z Unią Lubelską (1569 r.), oraz przyjęcie przez synod piotrkowski w 1578 roku uchwał soboru trydenckiego. Ostatecznie o losie reformacji zadecydowała tzw. Sprawa toruńska (1724), związana ze zniszczeniem kolegium jezuickiego i klasztoru oraz cała kłótnia rozpętana z tego powodu przez Rosję i Prusy. Podsumowując okres reformacji i, odpowiedz kościoła w postaci, kontrreformacji w Polsce, trzeba zauważyć, że te oba zwalczające się kierunki dążyły do tych samych celów: wolności sumienia i pokoju religijnego, odrzucając przymus i ingerencję państwa w sprawy wiary.

Odchodząc od spraw zmagań reformacyjnych należy wspomnieć o doniosłym akcie z roku 1596.Unia Brzeska mogła dojść do skutku dzięki panującej w Polsce od 1573 tolerancji. Na mocy tej „ugody” Kościół greckokatolicki zachował język słowiański w liturgii oraz małżeństwo księży, uznając jednak zwierzchnictwo papieskie. Przeciwni unii byli Kozacy z księciem Konstantynem Ostrogskim. Wystąpienia przeciw unii miały także podłoże polityczne, związane z walką o zachowanie narodowej tożsamości i kultury wschodniej. W rok 1620 przywrócono hierarchie prawosławną (równoległą do unickiej) z metropolią w Kijowie. Rok 1630 przywrócił na łona Kościoła katolickiego Ormianian, uznających zwierzchnictwo papieskie i prowadząc do powstania Kościoła ormiańsko-katolickiego z biskupstwem we Lwowie.

Nie bez znaczenia dla prawa wyznaniowego w I RP miała działalność wielkiego kaznodziei sejmowego Piotra Skargi.

Biorąc pod uwagę stosunek państwa do religii owy duchowny uważał, że obowiązkiem państwa jest bronić religii, a najlepiej tylko jednej-wyznania katolickiego. Skarga uchodził za twórcę mesjanizmu polskiego, który w chwilach grozy i niewoli narodowej uciekał się do mesjanizmu religijnego.

Czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego przyniosły dążenia do uniezależnienia się od władzy papieskiej i nadania Kościołowi krajowemu, na czele z prymasem, szerokiej autonomii. W roku 1767 prymas Podoski, działając na polecenie Repina chciał stworzyć w Polsce najwyższy synod narodowy , likwidując apelację do papieża i nuncjatury. Opór senatorów i biskupów doprowadził do upadku tego projektu.

Polskie oświecenie charakteryzuje się rozwojem nurtu chrześcijańskiego, którego najznakomitszym reprezentantem był ks. Stanisław Konarski. To on dokonał reformy szkolnictwa zakładając w 1742 roku Collegium Nobilium i wprowadzając w nim nowe metody nauczania.

Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku zapewniło wysoki poziom szkól pijarskich i jezuickich, kładąc nacisk na wychowanie w duch etyki chrześcijańskiej i tym samym kształcąc kadrę zdolną do podjęcia reform państwa polskiego.

Okres oświecenia doprowadził do wzrostu nietolerancji w stosunku do wyznań niekatolickich. Ten fakt został wykorzystany przez wrogów Polski ( Prusy ), którzy sami prześladowali u siebie dysydentów, uzyskując w ten sposób pretekst do ingerencji w nasze wewnętrzne sprawy pod pozorem obrony wolności sumienia. Do takich wrogów należała Rosja, uosabiana przez caryce Katarzynę II, mieszająca się do naszych spraw w imię zasad tolerancji religijnej.

Nacisk Rosji i Prus w sprawach wyznaniowych doprowadził do uchwalenia przez sejm w 1768 roku pełnego równouprawnienia dysydentów, protestantów i prawosławnych z katolikami, wywołując tym samym konfederację barską i w rezultacie I rozbiór Polski. Obrona wiary i wolności ojczyzny stała się hasłem przewodnim konfederacji.

Uchwalona w 1791 roku Ustawa Rządowa opowiedziała się za swobodą wyznań religijnych z przyznaniem pierwszeństwa religii katolickiej jako najliczniej wyznawanej przez Polaków. Nadano jej rangę religii „ narodowej, panującej ze wszystkimi jej prawami”. W Konstytucji zawarto przepisy zakazujące apostazji traktując je jak przestępstwo. Katolikom zapewniono dostęp do tronu i stanowisk ministerialnych. Inne wyznania uzyskały „ pokój w wierze i opiekę rządową”. Konstytucja Trzeciego Maja potwierdziła więzy Rzeczypospolitej z Kościołem.

15. Folwark pańszczyźniany

to wielkie gospodarstwo rolne (szlacheckie) oparte na pańszcyźnianej pracy chłopa, przymusowej i bezpłatnej nastawionej na eksport. Rozwój folwarku pańszcyźnianego w Polsce był uwarunkowany czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Geneza folwarku pańszcyźnianego w Polsce wiązała się z zakończeniem wojny trzynastoletniej z Krzyżakami (II Pokój Toruński-1466r.), kiedy między innymi Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, tym samym uzyskując dostęp do Bałtyku i możliwość handlu. Wiąże się także ze skutkami odkryć geograficznych, to znaczy głównie z dualizmem w rozwoju ekonomicznym Europy. Polska tym samym znalazła się, jak inne kraje leżące na wschód od Łaby, w grupie państw, które wkroczyły na drogę refeudalizacji.

W Polsce na przełomie XV/XVIw. rozwinęły się dwa modele folwarków pańszczyźnianych. Jeden związany był z rynkiem bałtyckim, rozwijał się wzdłuż spławnych rzek, tam gdzie istniała możliwość dogodnego transportu do Gdańska. Opłacalność dowozu do miejsc spławnych ustalano na 40-50km. Drugi model folwarku pańszczyźnianego był związany przede wszystkim z rynkiem wewnętrznym, jego rozwój był uwarunkowany przez rozwijanie się miast, które zgłaszały zapotrzebowanie na produkty do spożycie lub surowce.

Rozwój gospodarki folwarcznej sciśle wiązał się z polityką antychłopską i antymieszczńską szlachty. Najpierw szlachta próbowała stosować rugi chłospskie, czyli usuwać chłopa z lepszych terenów na gorsze. Większa szlachta starała się o nowe liczne przywileje. Już 1423r. uzyskała przywilej warcki, który mówił o możliwości wykupywania przez szlachtę gospodarstw sołtysich. W 1496 został ogłoszony przywilej piotrkowski, który stwierdzał że tylko jeden chłop w ciągu roku mógł opuścić wieś, i tylko jedno dziecko z rodziny chłopskiej mogło szukać zawodu poza wsią. Na taką sytuację musiał zgodzić się pan (poprzez przywilej piotrkowski chłop był przywiązany do pana i do ziemi). W 1520r. Sejm podjął uchwałę, która mówiła o obowiązku pańszczyzny dla chłopa w wymiarze jednego dnia w tygodniu(pańszcyzna została usankcjonowana prawnie). Kolejnym faktem, który pogłębił trudne położenie chłopstwa był rozwój tzw.sądownictwa patrymonialnego (dominialnego). Jedynym sędziom życia i śmierci chłopa był szlachcic. W praktyce takie sądownictwo uniemożliwiało odwoływanie się chłopa od wyroków pańskich do władz państwowych.

czynniki sprzyjające powstaniu folwarku

czynniki sprzyjające powstaniu folwarku szlacheckiego:

-doskonała koniunktura na produkty rolne na zach Europy

-rozszerzenie się rynku wewnętrznego wskutek rozwoju miast

-odzyskanie przez Polskę Pomorza Gdańskiego wraz z ujściem Wisły

-okres pokoju, który szlachta wykorzystała do rozwoju swoich gospodarstw

-przywileje gospodarcze szlachty;w 1374r - przywilej koszycki, w 1423r - statut warcki

Przebieg powstania folwarku:

-koncentracja ziemi w rękach szlachty: zagospodarowanie nieużytków, włączanie "pustek", karczowanie lasów, zabieranie lub zamiana gruntów chłopom, wykup sołectw pod przymusem

-zwolnienie szlachty od cła na towary sprowadzane i wywożone z kraju

-zwiększenie pańszczyzny i ograniczenie swobody osobistej chłopów

-w roku 1520 sejm w Toruniu i Bydgoszczy ustalił wymiar pańszczyzny na jeden dzień w tygodniu

-folwark szlachecki stanowił gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi, będący gospodarstwem własnym szlachcica uprawiany bezpośrednio przez poddanych chłopów

Skutki powstania folwarku:

-dominiacja szlachty w życiu politycznym państwa

-likwidacja samorządu wiejskiego

-poddaństwo osobiste i sądownicze chłopów

-ubożenie chłopów obciążonych pracą ponad swe możliwości i ograniczenie przez nich własnej produkcji do niezbędnego minimum

-zbiegostwo, bierny i czynny opór chłopów

-zahamowanie postępu technicznego w rolnictwie, gospodarka ekstensywna, stopniowy spadek wydajności pracy

Należące do feudała gospodarstwo, posługiwało się głównie darmową, przymusową pracą chłopa pańszczyźnianego. Statuty piotrkowskie i toruńskie doprowadziły do zwiększenia wyzysku chłopstwa, co z biegiem czasu zaczęło wywierać negatywny wpływ. Na przełomie XVII i XVIII wieku doszło do kryzysku gospodarki folwarcznej, wywołanej spadkiem cen na produkty rolnicze. Nie udało się go właściwie przezwyciężyć mimo powiększania areału gospodarstw i wymiaru pańszczyzny.

Do końca XVIII wieku folwarki były podstawą znaczenia gospodarczego i politycznego szlachty. Z uwłaszczeniem chłopów miejsce folwarku pańszczyźnianego zajął folwark oparty o najemną siłę roboczą.

16.Rozwój miast - związan z XVI i XVII wiecznym ożywieniem gospodarczym. Szlachta narzucała swą przewagę miastom, np. zakazując polskim kupcom wyjazdów zagranicznych, czy zwalniając od ceł wszelkie produkty gospodarstwa szlacheckiego i towary przeznaczone do własnego użytku. Perspektywy rozwoju miast nie były zatem dobre. Szlachta chciała zapewnić sobie jak najlepsze warunki do wzrostu dochodów.

W XVI wieku maista polskie rozwijały się jeszcze w cieniu folwarków pańszczyźnianych i potrzeb rynkowych wsi. Na tych terenach, gdzie folwarki były nastawione w większym stopniu a rynek wewnętrzny ( jak w Wielkopolsce) miasta miały lepsze możliwości rozwojowe i nowo zakładane ośrodki miejskie były trwałe.

Urbanizacja jest pojęciem dosyć ogólnym, jednak ściśle dotyczy rozwoju miejskiej sieci osadniczej. Może także oznaczać:

zmianę osad wiejskich w osady o prawach miejskich,

zwiększenie liczby ludności zamieszkującej w miastach,

zakładanie nowych miast,

rozwój już istniejących osad miejskich,

przenikanie do wsi stylu życia charakterystycznego dla ludzi mieszkających w miastach, co przejawia się w mianie przyzwyczajeń. Przeważnie dzieje się tak, gdy ktoś wyjechał ze wsi do miasta na studia lub do pracy sezonowej. Wówczas wiele pozostałych mieszkańców zaczyna przejmować miejską kulturę jako swoistego rodzaju modę. Często również ten miejski styl życia jest przenoszony na obszary wiejskie przez letników lub osoby posiadające w tych okolicach swoje letnie domki.

wprowadzanie do osad miejskich budownictwa i architektury specyficznych dla miast, czyli np. wysokiej zabudowy o wielu kondygnacjach,

wzrost liczby ludzi, którzy pracują w sektorze pozarolniczym, czyli w przemyśle lub usługach.

POCZĄTKI SIECI OSADNICZEJ:

Pierwsze miasta związane były z tzw. lokacją, czyli zakładaniem miast na podstawie aktu prawnego, w którym określone były zasady ich zagospodarowania przestrzennego. Początki takich miast są datowane na wiek XIII. Największą liczbę miast założono w okresie średniowiecza. I tak w roku 1500 w Polsce istniało około 690 miast, z czego do największych zaliczano:

Gdańsk,Toruń,Lublin,Kraków,Elbląg,Poznań.

Mniej więcej do XV wieku została ukształtowana sieć miast na obszarze naszego kraju. Wówczas znajdowały się one w niewielkiej odległości od siebie tak, by można było się swobodnie przemieszczać między nimi konno lub pieszo. Wymuszało to regularne ich rozmieszczenie w odległości średnio 15-20 km od siebie. Również zabudowa tych miast była charakterystyczna. W centralnej części znajdował się rynek, z którego wychodzące ulice przecinały się pod kątem prostym. Widać to do dzisiaj w układzie centralnych części tych miast. Miasta pełniły wówczas funkcje handlowe, administracyjne oraz obronne, gdyż były niejednokrotnie otoczone murem, natomiast wsie miały za zadanie dostarczać pożywienie do miast. Ten okres związany był z silnymi wpływami zachodu, toteż do dzisiejszego dnia wyraźnie widać gęstszą sieć miejską w pasie zachodnim od Pomorza przez Wielkopolskę po Śląsk. W okresie średniowiecza powstały między innymi Warszawa.

Liczba miast wzrosła prawie o 230 w dobie renesansu. Wówczas zakładano tzw. miasta rezydencjonalne, których funkcje związane były ze służbą dla pobliskich dworów magnackich. Ich zabudowa była dyktowana nowymi trendami zaczerpniętymi z włoskiego renesansu. Wprowadzono również nowość w dziedzinie obronności miast - fortyfikacje bastionowe. Przykładem tego typu miasta jest Zamość.

Po okresie rozkwitu w XV i XVI wieku zaczęły one upadać (agraryzacja miast). Chłopi nie brali udziału w wymianie towarowo-pieniężnej. Przez to handel miejski uległ ogromnemu skurczeniu. Znaczna cześć rzemieślników przenosiła się na wieś. Wiele miast, zwłaszcza mniejszych zmieniło się na osady rolnicze. Było to w znaczny stopniu spowodowane przez szlachtę. Przejęła ona dzięki temu w swoje ręce handel produktami rolnymi. Uchwały sejmowe służyły tylko interesom szlachty przez co hamowały rozwój rzemiosła i handlu. Duże utrudnienia stanowiły również nienormowane stosunki monetowe. W połowie XVII wieku wybito znaczną ilości pogorszonej monety, tzn. zawierającej mniejszą ilość kruszcu. Spowodowało to gwałtowny spadek jej wartości. Ostateczny cios miastom wymierzyły wojny

Druga połowa XVII i cały XVIII wiek przyniosły wiele zniszczeń z powodu licznych wojen. Znaczna ilość miast została całkowicie zniszczona lub spalona. Wojny przyniosły także straty w ludziach, dlatego wiele miast zostało zdegradowanych do miana wsi.

Barok związany jest z odbudową niektórych zniszczonych miast oraz z powstawaniem rezydencji, mających zabudowę typu pałacowo-ogrodowego.

Na obszarze dzisiejszej Polski życie miejskie rozpoczyna się wraz z powstaniem organizacji państwowej. Pierwsze miasta to grody, w ciągu XIV w., kraj nasz wkraczał w obszar gospodarki pieniężnej, a nowym budulcem, który wówczas się pojawił, lecz mimo to przez całe wieki nie zastąpił wszechobecnego drewna, staje się cegła. Właścicielem miasta w tym czasie zazwyczaj był monarcha, zaczęły też powstawać miasta należące do duchowieństwa, a w późniejszym okresie do właścicieli prywatnych.

W grudniu 1520 r. sejm w Bydgoszczy uchwalił uniwersał nowego podatku pogłównego, społeczeństwo kraju zostało podzielone na 30 grup, a ustalając wysokość stawek posłużono się kryterium gospodarczym. Miasta podzielono na 4 porządki (ordines):

I. - miasta wielkie, takie jak Kraków czy Poznań; rajcy z tych miast płacili 150 gr. (Kraków) lub 120 gr. (Poznań) pogłównego;

II. - miasta nie tak wielkie tu m.in. Rawa, a rajcy płacili 15 groszy;

III. - miasta z jarmarkami i targami tygodniowymi, z których rajcy płacili po 8 gr. pogłównego;

IV. -, niewiele różniące się od osad wiejskich, tu rajcy płacili po 2 gr. pogłównego.

W pracy Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej (Ossolineum 1986) prof. Henryk Samsonowicz proponuje dla 688 miast z terenów ok. 1500 r. inne kryterium określenia wielkości, mianowicie zasięg geograficzny kontaktów danego miasta:

I. - do 3000 km (Kraków, Poznań, Gdańska, Elbląg, Toruń);

II. - do 450 km (m.in. Łęczyca, Kalisz, Sieradz, Płock, Pułtusk, Rawa, Sandomierz);

III. - do 100 km (m.in. Serock, Czerwińsk, etc.);

IV. - do 20 km (m.in. Bolimów, etc.).

"Miasta Rzeczypospolitej stanowiły zbiór tak zróżnicowany, że trudno formułować jakiekolwiek sądy uogólniające". To zdanie prof. Antoniego Mączaka, pochodzące z książki Społeczeństwo polskie od X do XX wieku (Warszawa 1988) doskonale oddaje istotę problemów badań nad urbanizacją w Polsce. W ciągu XVI w. w wyniku postępującej urbanizacji, jak się szacuje, blisko 25% ludności mieszkało już w miastach. Zakładanie nowych miast trwało nadal, aż do poł. XVII w. W tym okresie przeważnie lokowane były miasta prywatne. Były to czasy pomyślnego rozwoju mieszczaństwa, dzięki udziałowi w dochodach z eksportu zboża. Do miast przybywały też nowe grupy osadników z Niemiec, Niderlandów czy Anglii, byli to zwykle wyznawcy innych religii; odrębną grupę stanowili natomiast Żydzi, a ich liczebny wzrost w miastach Korony w ciągu XVII i XVIII w. był znaczny.

Przeciwnie jednak niż na zachodzie Europy, gdzie następowała emancypacja mieszczaństwa, w Rzeczypospolitej dominująca (ok. 10% ludności) szlachta dążyła do ograniczenia roli miast w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym. Mieszczanin w Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Prus Królewskich) nie czuł się członkiem stanu mieszczańskiego ani tym bardziej obywatelem państwa, a tylko własnego miasta, nie wytworzyła się więź łącząca społeczności miejskie. Wspomniana uchwała sejmu bydgoskiego były kontynuacją rozpoczętego w końcu XV w. ustawodawstwa antymieszczańskiego. Już w 1496 r. zakazano im dzierżawienia dóbr ziemskich, a kolejne sejmy w XVI w. (1538, 1552) przypominały tę uchwałę. Szlachta starała się też wyeliminować miejskie pośrednictwo w handlu zbożem. Z drugiej strony szlachta także chętnie nabywała nieruchomości w miastach na własne rezydencje, a na obrzeżach miast tworzyła jurydyki.

Kolejną istotną cezurą była połowa wieku XVII, gdy to w wyniku wojen (w tym "Potopu") zniszczeniu i zubożeniu uległo większość centrów urbanizacyjnych. Dla Wielkopolski szacuje się, że w miastach blisko 2/3 domów opustoszało w wyniku pożarów, kontrybucji, głodu i epidemii, które towarzyszyły działaniom wojennym. Ubytek ludności miejskiej po wojnach szwedzkich ocenia się między 60 a nawet 80%. Pozostali mieszkańcy miast ubożeją i w coraz większym stopniu zaczynają uprawiać role. W tym okresie zmienia się struktura społeczna miasta, wzrasta liczba mieszczan-rolników, a także biedoty miejskie, dochodząc nawet w niektórych ośrodkach do 40%.

Następne stulecie, rozpoczęte wprawdzie kolejną wojną - "Północną", to powolna próba odbudowy miast, która jednak nie zakończyła się w pełni sukcesem.

Wraz z pauperyzacją miast następowało pogorszenie ich sytuacji prawnej, dopiero w II poł. XVIII w. powołano komisje dobrego porządku, aby zreformować sytuacje w miastach. Ważnym było uchwalenie prawa o miastach przez Sejm Czteroletni, zbliżającego położenie mieszczan miast królewskich do szlachty (mieszczanie nie uzyskali pełni praw politycznych). Ustawa ta stworzyła de facto warunki do powstania stanu mieszczańskiego. (Hubert Wajs)

Wiek XIX przyniósł w dziejach miast europejskich przemiany związane z rozwojem nowoczesnej cywilizacji i głębokimi przekształceniami prawno-ustrojowymi.

17. Ożywienie gospodarcze w Polsce w 2 poł. XVIII w.

Druga połowa XVIII w., zwłaszcza zaś lata po pierwszym rozbiorze, były dla wyczerpanej długotrwałymi wojnami, kryzysem ekonomicznym i politycznym Rzeczypospolitej okresem względnej stabilizacji i ożywienia gospodarczego. W gospodarstwie wiejskim znalazło to wyraz, w niezbyt co prawda jeszcze powszechnym, dążeniu do zmiany w sposobie zarządzania dobrami i zwrocie ku „nowemu rolnictwu”, wprowadzaniu nowych upraw, zagospodarowywaniu ugorów i nieużytków, stosowaniu nowocześniejszych narzędzi i sposobów upraw roli, a także w odchodzeniu od pańszczyzny i przeprowadzaniu reform czynszowych. Sytuacja gospodarcza Polski w drugiej połowie XVIII wieku, zwłaszcza po pierwszym rozbiorze, zaczęła kształtować się pomyślniej. Nastąpił rozwój rolnictwa, handlu, manufaktur. Mieszczaństwo, szlachta, magnaci, a nawet król zakładali warsztaty włókiennicze, ceramiczne, garbarnie, papiernie i inne. Miasta polskie, zniszczone wojnami na przełomie XVII i XVIII wieku, szybko się odbudowywały. Przemianom ekonomicznym odpowiadały zachodzące pod wpływem Oświecenia przemiany w życiu umysłowym ówczesnej Polski. Poznanie osiągnięć postępowej myśli europejskiej umożliwiło krytykę feudalnych porządków w wielu dziedzinach życia. Wynikiem tych przemian były reformy Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja.

Rozwój wielu ośrodków miejskich ( np. Poznań: Poprawa koniuktury gospodarczej nastąpiła dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Związane to było z początkami uprzemysłowienia; powstały manufaktury sukiennicze, płócienne, skórzane. W związku z tymi zmianami wzrosło zaludnienie, pod koniec XVIII wieku Poznań liczył około 15 tysięcy mieszkańców, z czego około 20% stanowili Żydzi, a około 10% Niemcy. W celu uporządkowania dotychczasowych zaniedbań, powołano Komisję Dobrego Porządku, która pracowała w Poznaniu pod kierownictwem starosty generalnego Wielkopolski Kazimierza Raczyńskiego. Dzięki Komisji między innymi odbudowano miasto, zreorganizowano cechy, przywrócono jarmarki, zniesiono ograniczenia wyznaniowe.)

XVIII wiek w Rzeczypospolitej to rządy Sasów, najczęściej oceniane przez historyków negatywnie. Dla Polski wiek XVIII to nie tylko same złe lata rządzenia krajem przez Augusta II i Augusta III, są i dobre strony.

Oto one:

- Sejm pacyfikacyjny; rządy Rzeczpospolitej

Po burzliwych wydarzeniach wojny północnej i domowej ( 1733-1736) Zwołano sejm pacyfikacyjny inaczej wprowadzający pokój , na którym szlachta doszła do porozumienia. Władca chcąc usprawnić zarządzanie państwem, postanowił na wzór saki wprowadzić rządy podporządkowanych sobie ministrów, najwyższym z nich był Henryk Bruhl- zaufany doradca króla.

- Ożywienie gospodarcze

W drugiej połowie XIII w nastał okres stabilizacji gospodarki polskiej. Coraz chętniej wprowadzono nowe metody gospodarowania, zastępując pańszczyznę opłatami czynszowymi. W udoskonalono technikę uprawy ziemi, zmodernizowano maszyny : zwiększyła się liczba części żelaznych przy pługach i radłach, sierpy zastąpiono kosami, wprowadzono młynki do czyszczenia zboża oraz siekacze. Dbano o nawożenie, dobre gatunki zwierząt hodowlanych i nowe uprawy.

W miastach rzemieślnicy wznowili produkcję, ożywił się handel. Dzięki wymianie towarów z Saksonią odradzały się miasteczka w Wielkopolsce i Małopolsce, gdzie organizowano jarmarki. Magnaci i bogata szlachta zainteresowani byli wyrobami luksusowymi, w związku z tym pojawiały się w dobrach magnackich pierwsze manufaktury, często wzorcowały się na saskich fabrykach fajansu i porcelany. W dużych miastach dla ułatwienia handlu i wymiany pieniędzy zorganizowano banki. W Warszawie rozbudowano wspaniałą halę targową, która nazwano na cześć Marysieńki Sobieskiej.

- Odrodzona kultura Polska.

Po spustoszeniu jaki zapanował w kulturze polskiej nastąpił wielki jej rozkwit. 1740r. Stanisław Konarski założył w Warszawie szkołę pijarską. Nazwano ją po łacinie "Collegium Nobilium", co znaczy szkoła dla szlachty. Jej twórca wyszedł ze słusznego założenia: kształcenie jest kosztowne, więc najpierw musi objąć bogatą młodzież, aby ta w przyszłości zdecydowała o losie państwa mądrzej niż to czyniła dotychczas szlachta. W programie nowej szkoły znalazły się nauki przyrodnicze, geografia, historia i język polski. Jednak językiem wykładowym pozostała nadal łacina. Głównym zadaniem szkół pijarskich było wykształcenie młodzieży na patriotów, ludzi świadomych potrzeb państwa. Uwagę Konarskiego zajmowały nie tylko sprawy szkolne. W swoich licznych książkach krytykował panujące rządy. Największa sławę przyniosło mu dzieło "O skutecznym rad sposobie". Dla zachowania pamięci po dawnych wiekach bracia Załuscy Andrzej i Józef 1748r. uroczyście z jednych z okazałych pałaców w Warszawie otworzyli bibliotekę Rzeczpospolitej. Przeznaczona nie tylko na użytek prywatny, ale dla prac naukowych i literackich.

18.Familia to nazwa stronnictwa, powstałego w połowie XVIII wieku, zgrupowanego wokół magnackich rodów Czartoryskich i Poniatowskich, dążącego do wprowadzenia reform społeczno-ustrojowych w Rzeczypospolitej. W roku 1754 przeszło ono do opozycji wobec dworu Augusta III Sasa. Jego rywalem był obóz staroszlachecki Potockich, popierany przez Francję. W oparciu o przeprowadzony z pomocą wojsk rosyjskich zamach stanu Familia postanowiła podjąć próbę reform ustroju Rzeczypospolitej. Ich celem miało być usprawnienie centralnej władzy królewskiej i ukrócenie anarchii, wynikającej z nadużywania "wolności" szlacheckich, np. likwidacja liberum veto w sejmie. Domagali się usprawnienia działalności sejmów oraz reform skarbowo-wojskowych, a także podatkowych. Na początku 1764 przywódcy Familii Andrzej Zamoyski i August Aleksander Czartoryski poprosili Katarzynę II o wprowadzenie wojsk rosyjskich do Rzeczypospolitej w celu poparcia elekcji jej kandydata do tronu polskiego. Nastąpiła wkrótce interwencja rosyjska, a prywatne wojska Czartoryskich przeszły na żołd carycy. W 1766 sejm Czaplica obalił większość wprowadzonych przez nich zmian ustrojowych na sejmie konwokacyjnym w 1764.

Program Familii, nawiązując do myśli St. Konarskiego, przedstawionej w dziele O skutecznym rad sposobie, głosił sześć zasadniczych postulatów. Pierwszy dotyczył reformy sejmu tak, aby podczas dwuletniej kadencji można było zwoływać sesje stosownie do potrzeb państwa. Drugi postulat to pozbawienie szlachty-gołoty praw politycznych, pozostawienie ich jedynie właścicielami ziemskimi. Trzeci dotyczył ograniczenia "liberum veto". Czwarty - zniesienia przysięgi na instrukcje poselskie czyli wprowadzenia zasady reprezentowania przez posła całej Rzeczypospolitej, a nie tylko swojej ziemi. Piąty zakładał wprowadzenie odpowiedzialności rządu czyli wzmocnienie władzy wykonawczej. Szósty obejmował reformę sejmików, w dalszej perspektywie przewidywano zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie dziedziczności tronu. Decyzja carycy Katarzyny II przesądziła, że królem wybrano St. Poniatowskiego, a nie A. Czartoryskiego czy A.K. Czartoryskiego.

Próby reform W latach 1764-1766 Czartoryscy przeprowadzili jedynie niewielką część swoich reform: stworzono komisje skarbowe (koronną i litewską), które miały ściągać podatki i wydatkować sumy skarbowe zapobiegając grabieży mienia państwowego oraz czuwać nad podniesieniem gospodarczym kraju, pełnić funkcje sądów w sprawach dotyczących zatargów handlowych. Ustanowione wraz z nimi komisje wojskowe miały za zadanie ograniczyć olbrzymią dotąd władzę hetmanów, zreformować armię i kontrolować wydatki przeznaczone na utrzymanie siły zbrojnej. W celu podwyższenia dochodów skarbu państwa nakazano lustrację królewszczyzn. Zreformowano sądownictwo trybunalskie, wprowadzając zasadę większości głosów w miejsce jednomyślności. W celu uzdrowienia stosunków miejskich w miastach królewskich powołano "komisje dobrego porządku", podporządkowane komisjom skarbowym. Wzmocniono samorząd miejski. Ustanowiono cło generalne w miejsce dotychczasowego przywileju celnego szlachty i dworu królewskiego. Zreformowano i unowocześniono pocztę. Ograniczono "liberum veto", wprowadzając głosowanie większością głosów w uchwałach skarbowych. Wprowadzono przedstawicielstwa dyplomatyczne za granicą, co wzmacniało znaczenie państwa.

Okres rozbiorów Na dalsze reformy nie pozwoliły Rosja i Prusy, Familię osłabiały walki wewnętrzne. Spowodowało to rozdźwięk między królem i Czartoryskimi i przejście Familii do opozycji.

Sejm konwokacyjny był sejmem poprzedzającym wolną elekcję, gdzie ustalani byli kandydaci do władzy. Jego celem było ustalenie zasad obrad przyszłego sejmu elekcyjnego. Pierwszy sejm konwokacyjny odbył się w 1573 roku po śmierci Zygmunta II Augusta. Nie można było go zerwać. Sejm konwokacyjny obradujący w dniach 7 maja-23 czerwca 1764 w Warszawie, zwołany pod węzłem konfederacji dla przygotowania elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, przeprowadził szereg reform ustroju I Rzeczypospolitej. Jego obradom przewodniczył marszałek Adam Kazimierz Czartoryski. Wobec absencji posłów opozycji, którzy w ramach protestu przeciwko obecności wojsk rosyjskich opuścili sesję, Familia Czartoryskich przeprowadziła za zgodą posła rosyjskiego Hermana Karla von Keyserlinga zmianę ustroju Rzeczypospolitej. W jego obradach uczestniczyło jedynie 80 posłów (powinno 300) i 7 senatorów (zamiast 136). W wyniku presji prymasa interrexa Władysława Aleksandera Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała oficjalnie tytuły cesarzowej Wszech Rosji Katarzyny II (nieuznawany od 1721) i tytuł króla w Prusach Fryderyka II (nie uznawany od 1701). Stanowiło to realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja w czasie rozbiorów podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prusy natomiast wykorzystały fakt, że Prusy Królewskie stanowiły niegdyś integralną całość z Prusami Książęcymi.

Reformy: zlikwidowano cła prywatne

wprowadzono cło generalne do skarbu państwowego zniesiono liberum veto w głosowaniu w sprawach skarbowych i wojskowych. zakaz przysięgania posłów na instrukcje poselskie ujednolicenie systemu miar zreformowano kwartę i pogłówne żydowskie na czas nieokreślony zawiązano konfederację generalną, co pozwalało na skuteczne przeprowadzenie sejmu elekcyjnego i koronacyjnego

utworzenie, odrębnych jeszcze dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, centralnych kolegialnych urzędów tj. Komisji Skarbowej Koronnej, Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego i Komisji Wojskowej.

ograniczono władzę hetmanów, czyniąc ich przewodniczącymi Komisji Wojskowych z głosem stanowczym

uchwalono lustrację królewszczyzn

zniesiono jurydyki i serwitoriaty.

19. Konfederacja barska (1768 - 1772)

Narzucony przez Rosję Rzeczypospolitej kandydat do polskiego tronu Stanisław Poniatowski, rozpoczął w 1764 zmiany ustrojowe, które zrywały z dotychczasowym systemem demokracji szlacheckiej. Szczególnie wiele kontrowersji wzbudził popierany przez protestanckie Prusy i prawosławną Rosję projekt przyznania praw politycznych innowiercom zamieszkującym Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie. Próba ta była na tyle rewolucyjna, że począwszy od 1766 plany te porzuciła nawet inicjatorka reform Familia Czartoryskich. Postawiło to Stanisława Augusta w sytuacji całkowitego osamotnienia, odtąd król mógł jedynie liczyć na pomoc Katarzyny II.

W 1767 w granice Rzeczypospolitej wkroczyły czterdziestotysięczne oddziały wojsk rosyjskich, pod osłoną których 20 marca 1767 poseł rosyjski Mikołaj Repnin zawiązał konfederacje różnowiercze: słucką dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i toruńską dla Korony. 23 czerwca w reakcji na te wydarzenia katolicka szlachta zawiązała konfederację radomską skierowaną przeciwko Stanisławowi Augustowi. Szybko wpływ na nią uzyskał sam Repnin, umiejętnie kierując jej ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II. Zawiązany pod węzłem konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764. Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców. Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna.

Sterroryzowany sejm uległ ostatecznie woli posła rosyjskiego. 24 lutego 1768 Rzeczpospolita podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa. 26 lutego uchwalono prawa kardynalne, wpisując jako nienaruszalne prawo Rzeczypospolitej równouprawnienie innowierców. W przededniu tych wydarzeń Warszawę opuścili główni przywódcy spisku barskiego.

W 1768, w miasteczku Bar na Podolu, została zawiązana konfederacja szlachty, skierowana przeciwko królowi, Rosji i dysydentom. Był to ruch zdecydowanie konserwatywny, stawiający za cel obronę tradycyjnej złotej wolności, lecz zarazem patriotyczny. Szanse na zwycięstwo z militarnego punktu widzenia były znikome. Przeciwko konfederatom skierowano oddziały wojskowe. Doszło także do wystąpienia chłopów ukraińskich, nazwanego później koliszczyzną (nazwa ta pochodzi prawdopodobnie od okrzyku wydanego przez powstańców: koli! [kłuj!]. Ruch ten zainicjowali przenikający z rosyjskiej części Ukrainy kozacy [hajdamacy]. Do zbuntowanych chłopów przyłączali się często kozacy dworscy, służący w wojskach magnackich). Pod pozorem walki z konfederatami zbuntowani chłopi mordowali szlachtę i żydowskich dzierżawców karczm (arendarzy) uznawanych za popleczników szlachty. Koliszczyzna została stłumiona przez wojska rosyjskie i królewskie.

Oddziały konfederatów na Podolu zostały rozbite. W 1769, kiedy wybuchła wojna pomiędzy Rosją i Turcją, konfederacja uzyskała pomoc ze strony Turcji i popierającej ją Francji. Napłynęły pieniądze, broń, instruktorzy i kadra oficerska. Ruch konfederacki rozprzestrzenił się na cały kraj. Jako dowódca wojsk konfederackich szczególnie się wyróżnił, późniejszy bohater amerykańskiej wojny o niepodległość, Kazimiesz Pułaski. Oddziały konfederatów były stosunkowo nieliczne (stan wojsk nie przekroczył nigdy 20 tyś.), słabo uzbrojone i niewyszkolone, a dowódcy skłóceni między sobą. Konfederaci prowadzili głównie walkę partyzancką. Opór konfederatów został złamany po czterech latach. W 1772 padł ostatni punkt oporu konfederatów - Częstochowa. Przywódcy konfederacji udali się na emigrację. Wziętych do niewoli zesłano w głąb Rosji.

Walka konfederatów miała cechy wojny domowej, ponieważ duża część społeczeństwa została wierna królowi. Stanisław August Poniatowski usiłował porozumieć się z niektórymi przywódcami konfederacji, lecz bez rezultatu.

20.Sejm Czteroletni

Sejm zwołany 6 października 1788 za zgodą cesarzowej Rosji Katarzyny II w Warszawie, obradujący do 29 maja 1791. Na początku obrad zawiązano konfederację, na której czele stanęli marszałkowie Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. W ten sposób zabezpieczono sejm przed zerwaniem. Wśród posłów ujawniły się wkrótce trzy obozy. Pierwszy, nazwany hetmańskim (przywódcy - Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki), grupował skrajnie konserwatywną szlachtę. Był przeciwny reformom i dążył do obalenia Stanisława Augusta przy pomocy Rosji. Do drugiego obozu należał król i jego zwolennicy. Dążyli oni do przeprowadzenia reform w państwie w sojuszu z Rosją. Przedstawiciele trzeciego obozu - patriotycznego - opowiadali się za przeprowadzeniem reform w państwie i uniezależnieniem od Rosji w sojuszu z Prusami. Przywódcami tego obozu byli Stanisław i Ignacy Potoccy, Adam Kazimierz Czartoryski, Stanisław Małachowski. Ideowym przywódcą stronnictwa był niezasiadający w sejmie ksiądz, Hugo Kołłątaj, pisarz popularny w kręgach zwolenników idei oświecenia. Obradami sejmu isnteresowała się także ludność stolicy. Publiczność, przysłuchująca się obradom, spontanicznie reagująca na wystąpienia posłów, wywierała wpływ na pracę parlamentu. Mieszczaństwo stawało się coraz potężniejszą siłą polityczną. W listopadzie 1789, na zaproszenie prezydenta Warszawy Jana Dekerta, zjechali się do stolicy przedstawiciele 141 miast królewskich. Przeszli przez miasto w czarnych strojach (jako tzw. Czarna procesja) na zamek do króla i sejmu. Wręczyli memoriał, w którym domagali się zaprzestania więzienia mieszczan bez wyroku sądowego, dostępu do urzędów, prawa zasiadania w sejmie oraz nabywania dóbr ziemskich. W trakcie obrad sejmu przeważały nastroje niechętne Rosji. Opowiedziano się za ścisłym przestrzeganiem neutralności wobec Turcji. Rozwiązano Radę Nieustającą, w której powszechnie upatrywano narzędzia ros. Dominacji. Ambasador ros. Wywierał nacisk na króla, aby ten rozwiązał sejm. Król odmówił. Wobec trwającej wojny z Turcją Rosja nie mogła interweniować w Rzeczpospolitej. Sejm zwiększył liczbę sił zbrojnych do 100 tyś. żołnierzy. Powiększenie i unowocześnienie armii wymagało znacznych nakładów finansowych. Sejm wzbraniał się przed podniesieniem podatków licząc na ofiarność publiczną. Dopiero po upływie pół roku uchwalono podatki na wojsko. Szlachtę obciążono podatkiem w wysokości 10 % dochodów, a duchowieństwo w wysokości 20 %. Podniesiono też kwotę dawnych podatków i przejęto na skarb państwa dobra biskupa krako0wskiego. Tymczasem płatnicy zaniżali dochody, a kraj nie dysponował sprawnym aparatem skarbowym. W tym samym czasie zaborcy na zagarniętych ziemiach RP bardzo skutecznie ściągali znacznie wyższe podatki. Ostatecznie sejm obniżył liczbę wojska do 65 tyś. W 1790 upłynęła dwuletnia kadencja sejmu. Uchwalono jej przedłużenie, a nowo wybrani posłowie dołączyli do posłów z poprzedniej kadencji.

Przymierze polsko-pruskie . 29 marca 1790 podpisano sojusz zaczepno-odporny z Prusami, które zobowiązywały się przyjść z pomocą Rzeczypospolitej w razie jej zaatakowania przez Rosję. Oznaczało to formalne uniezależnienie się polityki polskiej od wpływu Rosji.

Druga kadencja Sejmu Czteroletniego. W marcu 1791 sejm uchwalił prawo o sejmikach. Odebrano gołocie (szlachta bez ziemi) prawa głosu na sejmikach, co ograniczało wpływy magnaterii. W kwietniu 1791 uchwalono prawo o miastach królewskich. Prawo to umożliwiało mieszczaństwu miast królewskich nabywanie ziemi, dostęp do urzędów i reprezentowanie stanu w sejmie (24 plenipotentów z prawem głosu doradczego. Zarazem zniesiono zakaz zajmowania się przez szlachtę handlem i rzemiosłem oraz piastowania urzędów miejskich. Ustawa ta nie obejmowała miast prywatnych.

Konstytucja 3 maja. Akt prawny, który został uchwalony w dziejach Polski jako Konstytucja 3 maja, był przez dłuższy czas przygotowywany w tajemnicy, z obawy, aby konserwatywna część posłów nie udaremniła jego realizaji. Nie zaznajomiono izby poselskiej z projektem. Wiedzieli o nim nieliczni posłowie.

Zasady Konstytucji:

- zniesienie podziału państwa na Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie (jednolite państwo polskie, zaczyna wychodzić z użycia nazwa Rzeczpospolita

- ustrój określono jako monarchię konstytucyjną

- władzą ustawodawczą pozostawał sejm złożony z izby poselskiej (wybierana przez i z posesjonatów co dwa lata w składzie: 204 posłów i 24 plenipotentów miast królewskich) i senatu (wojewodowie, kasztelanowie, biskupi diecezjalni, ministrowie, łącznie 132 osoby)

- kompetencje sejmu: ustawodawstwo, uchwalanie podatków i kontrola innych władz

- zniesiono zasadę liberum veto

- ograniczono rolę senatu

- zniesiono konfederację

- król przestał odgrywać rolę „stanu sejmującego”

- władza wykonawcza należała do Straży Praw z królem na czele (14 ministrów powołanych przez władcę i odpowiadających za swoją działalność przed sejmem)

- król: dożywotni szef rządu (czyli Straży Praw), głowa państwa, wprowadzono zasadę dziedziczności tronu polskiego (po Stanisławie Auguście korona poszłaby w ręce dynastii saskiej Wettinów)

- pozbawienie szlachty prawa najwyższej zwierzchności nad poddanymi (chłopi pod opieką prawa i rządu krajowego)

- prawo sprawowania urzędów przez mieszczan

- podtrzymanie uprzywilejowanej pozycji szlachty gołoty, ale większe możliwości nobilitacji.

2 maja dla poparcia reform, wprowadzonych przez nową konstytucję, powstało Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej, które zajęło się przeprowadzaniem w sejmie wielu przepisów szczegółowych, uzupełniających dokonaną zmianę ustroju. Ostatecznie Sejm Wielki trwał do 29 maja 1792, a Konstytucja 3 Maja utrzymała się 14 miesięcy i 3 tygodnie. Obalona została przez konfederację targowicką i zbrojną interwencję Rosji w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku.

21.Rozbiory Polski - okres w dziejach Polski w latach 1772-1795, kiedy to I Rzeczpospolita była zmuszana przez Rosję, Królestwo Pruskie i Austrię do dokonania na ich rzecz cesji części swojego terytorium. U źródeł rozbiorów leży współdziałanie Rosji i Prus na sejmie konwokacyjnym w 1764. 11 kwietnia mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju. W wyniku presji prymasa interrexa Władysława Aleksandra Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała oficjalnie na sejmie konwokacyjnym tytuły cesarzowej Wszech Rosji Katarzyny II (nieuznawany od 1721) i tytuł króla Prus Fryderyka II (nieuznawany od 1701). Stanowiło to realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja w czasie rozbiorów podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Główne fazy rozbiorów:

I rozbiór Polski - 1772 (Rosja, Prusy, Austria)

II rozbiór Polski - 1793 (Rosja, Prusy)

III rozbiór Polski - 1795 (Rosja, Prusy, Austria)

Pierwszy rozbiór

Przyczyny:

- korekta dotychczasowej polityki Rosji wobec Rzeczpospolitej (w związku z przedłużającą się konfederacją barską i wojną rosyjsko - turecką Katarzyna II postanowiła przyłączyć się do projektów rozbiorowych Prus i Austrii

- oficjalna przyczyna rozbioru przyjęta przez Prusy, Austrię i Rosję: całkowity rozpad państwa, anarchia (konfederacja barska przeciw królowi) i rzekome prawa Austrii do spadku po Arpadach, którzy na pewien czas podporządkowywali sobie dawne księstwo halickie

- traktat rozbiorowy: zagarnięte ziemie

* Rosja - ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru - 92 tyś. km. kw.

* Prusy - Warmia, Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia) - 36 tyś. km. kw.

* Austria - województwo ruskie po rzekę Zbrucz, części województw sandomierskiego i krakowskiego (bez Krakowa)

Sejm rozbiorowy i zmiany w organizacji państwa 1773 - 1775

- ratyfikacja przez sejm RP traktatu rozbiorowego pod groźbą dalszych aneksji (daremny protest posła z ziemi nowogrodzkiej Tadeusza Rejtana)

- wymuszone traktaty handlowe z zaborcami (m. in. 12% cło płacone Prusom za polskie towary transportowane Wisłą do Gdańska

Reformy wewnętrzne sejmu: powołanie Rady Nieustającej, organu kierującego sprawami państwa między obradami sejmu w składzie 36 konsyliarzy i król - przewodniczący obradom. Rada podzielona na 5 departamentów: interesów cudzoziemskich, policji, wojska, sprawiedliwości, skarbu - 1775. Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej - odrębnego organu kierującego szkolnictwem; przejęła majątek skasowanego zakonu jezuitów, podlegała bezpośrednio królowi - 1773

Drugi rozbiór Polski

Chociaż Katarzyna II zapewniała konfederatów, ze nie uszczupli terytorium RP, jej doradcy uważali, iż buntowniczy kraj należy pozbawić części ziem. Pretensje do RP zgłosiły także Prusy, domagając się rekompensaty za udział w wojnie przeciwko rewolucyjnej Francji. 23 stycznia 1793 została podpisana w Petersburgu konwencja rozbiorowa pomiędzy Rosją i Prusami. W drugim rozbiorze Prusy zagarnęły Wielkopolskę i dużą część Mazowsza oraz Gdańsk i Toruń (łącznie 58 tyś. km. kw., zamieszkane przez ponad milion ludzi). Rosja przypadła większość Białorusi oraz Ukraina naddnieprzańska i Podole (łącznie 280 tyś. km. kw., około 3 mln. ludności). Pozostały skrawek państwa polskiego obejmował 227 tyś. km. kw. I około 4,4 mln. mieszkańców. Zwołany do Grodna sejm został zmuszony do zatwierdzenia traktatów rozbiorowych. Niektórzy z przywódców Targowicy, na zank protestu przeciwko aktowi rozbiorów, złożyli dymisję z zajmowanych stanowisk i opuścili kraj. Rzeczpospolita uzyskała gwarancję nienaruszalności granic i dawnego ustroju ze strony Rosji i Prus (był to ostatni sejm w historii RP).

Trzeci rozbiór

Już latem 1794 toczyły się rokowania w sprawie kolejnego rozbioru RP. Pomiędzy Prusami i Austrią omal nie doszło do wojny o podział łupów. Granice zaborów ustalono 24 października 1795. Ostateczna konwencja została podpisana w Petersburgu w 1797. W trzecim rozbiorze Prusy powiększyły swoje terytorium o 48 tyś. km. kw., zamieszkane przez około miliona mieszkańców. Były to: większość Mazowsza z Warszawą, część Podlasia, ziemie litewskie po rzekę Niemen, a na południu tereny byłego księstwa siewierskiego. Austria zajęła część Małopolski między Pilicą a Bugiem wraz z częścią Mazowsza i Podlasia (łącznie 47 tyś. km. kw., zamieszkane przez około 1,5 mln. ludności). Zabór rosyjski objął większość ziem litewskich, resztę woj. Wołyńskiego oraz część ziemi chełmskiej ( 120 tyś. km. kw., 1,2 mln. ludności). Granica między trzema zaborami przebiegała wzdłuż linii wyznaczonej przez Bug, Wisłę i środkową Pilicę. Prusacy musieli opuścić Kraków, który zajęli podczas powstania. Zagrabili jednak ze skarbca katedralnego na Wawelu i wywieźli do Berlina pol. insygnia koronacyjne. Warszawa znalazła się w zaborze pruskim.

Stanisław August Poniatowski w 1795 wyjechał do grodna, gdzie ogłosił abdykację. Tu zmarł w 1798. ostatni monarcha odszedł w niesławie, powszechnie uznany za zdrajcę. Wszyscy zaborcy podpisali konwencję petersburską 1797, która zakazywała oficjalnego używania tytułu „Królestwo Polskie”

22. Humanizm (z łac. humanus - ludzki) - główny prąd epoki powstał w opozycji do średniowiecznego koncentryzmu (Teos - Bóg). Humaniści powołują się na myśli Cycerona, który postulował hormonijny i wszechstronny rozwój człowieka, w centrum swojej uwagi umieścił jednostkę z jej wszystkimi problemami moralnymi, społecznymi, politycznymi, Średniowiecznemu teocentryzmowi przeciwstawili więc humaniści antropocentryzm(Atropos-Człowiek),którego hasłem stały się słowa rzymskiego antycznego komediopisarza-Terencjusza "Homo sum-humani nih l a me alienum puto"(człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce). Humaniści oceniając indywidualne potrzeby człowieka, kładąc nacisk na konieczność jego wszechstronnego rozwoju, głosząc idee harmonijnego życia w zgodzie z naturą, odwoływali się do założeń filozofii starożytnej, głównie Epikureizmu i Hedomizmu. Głosiły one potrzebę korzystania z wszelkich przejawów życia, a szczęście rozumiały jako brak cierpienia.
Odrzucając średniowieczną filozofię nie krytykowali religii chrześcijańskiej, tylko próbowali nawiązać płaszczyznę porozumienia między swoimi poglądami, a innymi wyznaniami (irenizm - ruch, który dąży do ustanawiania pokoju między wszystkimi religiami). Głównym przedmiotem zainteresowania humanistów stała się kultura antyczna, która w XV i XVI w. przeżyła prawdziwe odrodzenie.
W XIV w Włoszech rozpoczęto studia nad literaturą starożytnej Grecji i Rzymu, pojawiły się liczne publikacje tłumaczenia wybitnych dzieł tamtego okresu. Epoka Renesansu odkryła wiele oryginalnych źródeł kultury antycznej, naczelną zasadą była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł, czyli czytania i poznawania dzieł w oryginale. Wszystkie dziedziny badań filozoficznych i filologicznych określano mianem "studia humanistyczne - czyli właściwe człowiekowi, a ludzi zajmujących się tymi dziedzinami wiedzy nazywano od XV wieku HUMANISTAMI. W tej epoce nauki humanistyczne stały się przedmiotem uniwersyteckich wykładów.

23. Reformacja

Reformacją nazywa się ruch religijny w Europie w XVI wieku, który doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa kościołów. Przyczyny reformacji:
• Niechęć do narzuconej interpretacji biblii
• Zeświecczenie duchowych(rozprężenie moralne)
• Fiskalizm papiestwa
• Obowiązek płacenia dziesięciny przez chłopów
• Niechęć władców świeckich do władzy papieża
• Sprawa opustów
• Chciano uprościć ceremonię i ceremonie i prowadzić mszę w języku narodowym
• Niewystarczające wykształcenie duchowieństwa
W XIV w nastąpił rozłam w kościele katolickim wynikający z wzajemnych animozji kościoła i władzy papieskiej , przeniesienie papieskiej stolicy do Awinionu, doprowadziło do schizmy zachodniej czyli kolejnego rozłamu w łonie kościoła. (Powstanie wyznań protestanckich, wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r, przybicie 95 tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze, spalenie publiczne papieskiej bulli Leona X przez Lutra, w której to bulli papież skrytykował postępowanie Lutra ).Marcin Luter schronienie przed ekskomuniką i banicją znalazł na dworze elektora - Fryderyka Mądrego.
Głoszona przez Lutra nauka znalazła wielu zwolenników, którzy w 1530 r ustanowili kościół ewangelicko - augsburski. Natomiast w Szwajcarii Jan Kalwin utworzy l odłam ewangelicko - reformowany. Tymczasem w Anglii powstał kościół państwowy zwany anglikańskim, na czele którego stanął król. Protestanckie odłamy wyznaniowe powstały również w Czechach (Bracia Czescy ) i w Polsce (Bracia Polscy ).Kościół katolicki próbował zahamować ekspansję ruchów reformatorskich ale z niewielkim skutkiem.
W 1545 r sobór Trydencki uznał Wulgatę ( przekład Biblii dokonany przez św.Hieronima ), za tekst obowiązujący w kościele katolickim, przeprowadzono odnowę moralną, "nastąpiło rozwinięcie" oświaty duchowej. Rozpoczęto szeroko zakrojoną akcję misyjną, co przyczyniło się do znacznego rozwoju szkolnictwa, zakładano liczne kolegia ( Ignacy de Loyds - zakon Jezuitów).

Skutki reformacji: 3/5 Europy oddzieliło się od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska. Kalwinizm upowszechnił się we Francji, na Węgrzech i w Austrii; a luteranizm w Niemczech,

Danii i Szwecji.

24.Tolerancja religijna

WOJNY RELIGIJNE

- Początek wojen religijnych tzw. Wielka wojna chłopska ( 1524 - 1525 ), domagali się poprawy sytuacji materialnej, reformy prawa, wolnego wyboru proboszczów, obniżenia opłat na rzecz kościoła. Krwawo stłumiona wojna
- W 1529 na Sejmie Rzeczy Niemieckiej protest części książąt i szlachty niemieckiej ( zwolennicy reformacji ) przeciwko uchwale zabraniającej głoszenia haseł reformacyjnych. Walki w Niemczech 1546 - 1555 : walka na terenie całego kraju, pomiędzy katolikami a protestantami, pokój w Asburgu - utrwalenie zasady czyj kraj tego religia
- Wojny religijne we Francji 1562 - 1598 walka o władzę, o obalenie monarchii absolutnej we Francji, motyw religijny drugoplanowy, walka między katolikami ( Walezjusze ) a hugenotami ( Burbunowie ), w 23/24 sierpnia 1572 noc Św. Bartłomieja - rzeź hugenotów, 1598 edykt nantejski wprowadzenie swobody wyznania, zrównania praw.

- Konfederacja Warszawska.

28 stycznia 1573 roku szlachta polska pod kierownictwem biskupa Stanisława Karnkowskiego podpisała Akt Konfederacji Warszawskiej, która gwarantowała:

a) bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami

b) jak niektórzy przyjmują szlachcie przyznano władzę cuius regio, eius religio, odrzuconą następnie na wniosek szlachty sandomierskiej

c) szlachcie, mieszczanom królewskim i innym ludziom wolnym zagwarantowano pełne równouprawnienie, niezależnie od wyznania w prawie publicznym i prywatnym.. W skrócie: zapewniała ona wszystkim wolnum mieszkańcom ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów swobodę wyznania. Pierwszym królem, który musiał się zobowiązać do jej przestrzegania był Henryk Walezy.

Polska XVI wieku była krajem tolerancyjnym, dlatego też właśnie w naszym kraju znajdowali schronienie - prześladowani w swoich ojczyznach - innowiercy: głównie husyci i kalwini. Szczególne zasługi położyli arianie, czyli bracia polscy dla rozwoju kultury, nauki, życia społecznego. Wyodrębnili się oni z grupy polskich kalwinów i stali się najbardziej radykalnym odłamem reformacji w Polsce. Odrzucali dogmat Trójcy Świętej, na pierwszy plan w swej religii wysuwali treści moralne oraz postulat tolerancji religijnej. Potępiali wyzysk człowieka przez człowieka, znosili w swych majątkach pańszczyznę i poddaństwo, byli przeciwni zabijaniu i w związku z tym nie brali udziału w wojnach (nosili u pasa drewniane szable). Radykalne poglądy społeczne arian bardzo nie podobały się szlachcie katolickiej, która odnosiła się do tych innowierców z rosnącą niechęcią, aż w połowie XVII wieku szlachta wymogła na królu edykt skazujący arian na wygnanie z kraju lub bezwzględne przejście na katolicyzm. Stało się to jednak już w następnej epoce, zaś w okresie odrodzenia właśnie arianie zakładali szkoły, zatrudniali w nich wybitnych nauczycieli. Oprócz pokoju augsburskiego i edyktu nantejskiego. Należy także wspomnieć o ugodzie sandomierskiej.

25.Wpływy obce i rodzime źródła kultury umysłowej w Polsce w

dobie Renesansu.

W XIV w. rozpoczęto studia nad literaturą starożytnej Grecji i Rzymu, pojawiły się liczne publikacje tłumaczenia wybitnych dzieł tamtego okresu. Epoka Renesansu odkryła wiele oryginalnych źródeł kultury antycznej, naczelną zasadą była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł, czyli czytania i poznawania dzieł w oryginale. Renesansowe odkrycie antyku polegało na wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu. Wpływ twórczości cudzoziemców przybyłych do Polski (najwybitniejszy Włoch - Kallimach). Humanizm przeniknął też na wskroś naukę, sztukę i literaturę tego okresu. Ludziom Odrodzenia przyświecała słynna dewiza rzymskiego poety i komediopisarza z II w p.n.e - Terencjusza "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" . Renesans polski był jednym z najbogatszych okresów kulturalnych , w niczym nie odbiegał od przemian zachodzących w pozostałych krajach europejskich. Rosnące znaczenie Polski w dziedzinie kultury, rozgłos Uniwersytetu Krakowskiego, międzynarodowe powiązania ruchu humanistycznego Śląska i Krakowa, a następnie tolerancja religijna, która pozwalała wielu prześladowanym działaczom reformacji znajdować schronienie w naszym kraju. Tolerancja panująca w Rzeczypospolitej budziła podziw całej Europy i stawiana była często przez radykalnych myślicieli za wzór godny naśladowania.
Wkład Polski do kultury europejskiej w XVI w. był rzeczywiście bardzo duży. Polegał on przede wszystkim na tym, iż Polska stawała się aktywnym ośrodkiem rozwoju kulturalnego na terenach podlegających bezpośrednio jej władzy politycznej, ale także i promieniowała na tereny przygraniczne i kraje sąsiadujące

26.Szkolnictwo i oświata odrodzenia.

Wysoki poziom osiąga również szkolnictwo zarówno średnie jak i wyższe. Do rozwoju szkolnictwa przyczyniło się upowszechnienie wynalezionego przez Jana Gutenberga ok. roku 1440 druku. Dzięki niemu możliwe stało się wydawanie podręczników szkolnych. Na przełomie XVI i XVII wieku w Rzeczypospolitej funkcjonowało już 20 warsztatów drukarskich. Utworzony został zakon jezuitów. tym jezuici zdawali sobie sprawę ze znaczenia wychowania młodzieży w duchu przyjaznym dla Kościoła. W tym celu zakładali kolegia zakonne. Do programu nauczania wprowadzili elementy kształcenia humanistycznego na wysokim poziomie. Uczniów zachęcali do pisania sztuk i przygotowywania przedstawień teatralnych dla publiczności, ale musiały one być ściśle związane tematycznie z władzą królewską i senioratem. Na początku XVII wieku istniało ok. 600 kolegiów jezuickich. W samym Paryżu uczyło się w nich kilkanaście tysięcy chłopców należących do elit społecznych. W Rzeczypospolitej pierwsze kolegium jezuickie powstało w 1564 r. w Braniewie. Wkrótce powstały następne kolegia m.in. w Toruniu, Gdańsku, Pułtusku, Poznaniu, Wilnie i Lwowie. Nauka w ich kolegiach była bezpłatna, co niejednokrotnie decydowało o wyborze tych szkół. Uczyły się w nich nawet dzieci chłopskie. Nauka młodzieży świeckiej trwała około 5-6 lat, natomiast kandydaci do stanu duchownego studiowali dodatkowo 2 lata filozofię i kolejne lata teologię. Ponadto na początku XVI w. w Koronie działało ok. 2500-3000 szkół parafialnych prowadzonych przez duchownych. Do tego typu szkół uczęszczali chłopcy, głównie z rodzin szlacheckich. Około 25% uczniów stanowiły dzieci mieszczańskie, a kilka procent - chłopskie. W placówkach tych uczono podstaw wiary, śpiewu kościelnego, czytania i pisania po łacinie oraz liczenia. W niektórych wprowadzono rozbudowany program, dzięki czemu ich poziom był porównywalny z poziomem szkoły średniej. Nauczano w nich matematyki, astronomii (w rozumieniu dzisiejszej astrologii), klasycznej łaciny, greki, hebrajskiego i retoryki. Wśród szkół średnich wysokim poziomem odznaczały się gimnazja zakładane przez protestantów. Pierwsze założyli kalwini w Pińczowie w 1551 r. Później stało się ono szkołą ariańską. Gimnazjum ariańskie powstało też w Rakowie, luterańskie - w Gdańsku i Toruniu, a braci czeskich - w Lesznie. Uniwersytet w Krakowie na przełomie XV i XVI wieku prezentował najwyższy europejski poziom. Ogromnym powodzeniem cieszyły się wykłady z matematyki Wojciech z Brudzewa, duże zainteresowanie budziły też astronomia, geografia i filologia. Lubrański. Założył w 1519 r. kolegium humanistyczne w Poznaniu, nazywane Akademią Lubrańskiego, jednak nie zdołał przkształcić tej placówki w uczelnię wyższą. W 1594 r. prywatną akademię w Zamościu założył Jan Zamoyski. Miała ona kształcić przyszłe elity polityczne. Zamoyski nie zdołał jednak ściągnąć odpowiednio wykwalifikowanej kadry i w rzeczywistości poziom akademii był porównywalny z dobrym gimnazjum. Udało się natomiast Stefanowi Batoremu w 1578 r. powołać Akademię Wileńską. Kierowali nią jezuici i dlatego największy nacisk kładziono w niej na edukację teologiczną w duchu kontrreformacyjnym.

Wielu władców w epoce oświecenia doceniało przydatność edukacji i łożyło olbrzymie kwoty na szkolnictwo. To właśnie wówczas po raz pierwszy wysunięto postulat objęcia powszechnym obowiązkiem szkolnym całej młodzieży męskiej. Jako pierwszy wprowadził obligatoryjną edukację na poziomie podstawowym król Prus - Fryderyk II. Szkoły średnie, znajdujące się ciągle pod opieką Kościoła nie odpowiadały potrzebom epoki. Nadal dominowały w nich nauki humanistyczne kładące nacisk na języki klasyczne - łacinę i grekę. Nie zaspokajały one potrzeb państwa nowożytnego, które potrzebowało np. kadr inżynierskich i oficerskich. Dlatego też zaczęły pojawiać się nowe szkoły średnie zwane rycerskimi. Nauczano w nich przedmiotów bardziej użytecznych - wojskowości, prawa, matematyki, języków nowożytnych, ale również tańca, jazdy konnej czy dobrych manier. W Niemczech powstały nawet szkoły wyspecjalizowane, czyli realne, w których uczono konkretnych zawodów.

Uniwersytety przeżywały kryzys. Rozwijały się natomiast szkoły wyższe innego typu - akademie wojskowe i techniczne. Na przykład we Francji powstała Szkoła Budowy Dróg i Mostów. W Rzeczypospolitej reforma oświaty rozpoczęła się już w czasach saskich. W kolegiach jezuitów i pijarów wprowadzano do programów nauczania nauki przyrodnicze, język i historię ojczystą. W 1773 r. rozwiązano zakon jezuitów. Umożliwiło to przejście funduszy i szkół jezuickich pod zarząd państwa. Również w 1773 r. powołana została Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Podlegały jej dwie prowincje szkolne - koronna i litewska, na czele których postawiono zreformowane uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Tym dwóm szkołom głównym podlegały szkoły wydziałowe, będące odpowiednikami dzisiejszych średnich, którym z kolei podporządkowano szkoły podwydziałowe, czyli średnie niższego szczebla. Szkoły parafialne nadal podlegały Kościołowi, ale nauczyciele byli zobowiązani do prowadzenia zajęć według ustalonych programów i podręczników. Umożliwiło to ujednolicenie systemu edukacji elementarnej w całym kraju. Nauka nie była obowiązkowa i obejmowała jedynie młodzież męską. Dziewczęta mogły się kształcić jedynie w żeńskich szkołach prywatnych, w których uczono ich dobrych manier, tańca, muzyki, języka francuskiego czy haftu. Umiejętności te uważano za niezbędne dla młodej damy. W ramach reformy szkolnictwa powstały również nowe programy nauczania, wydano nowe podręczniki oraz zwiększono dbałość o wykształcenie kadry nauczycielskiej. Komisja powołała w 1775 r. Towarzystwo do spraw Ksiąg Elementarnych. Jego sekretarzem został ksiądz Grzegorz Piramowicz.

27. Nauka odrodzenia.

Humaniści propagowali ideał człowieka wszechstronnie wykształconego. Do kształcenia humanistycznego zaliczano edukację filologiczną, rozumianą jako poznawanie i studiowanie języków starożytnych - łaciny, greki oraz hebrajskiego, znajomość antycznej literatury pięknej, historii i dzieł politycznych, a także studiowanie prawa rzymskiego. Wzorem poprawnego myślenia oraz pięknego pisania i wysławiania się stały się teksty pisarzy i filozofów greckich - głównie Platona i Arystotelesa, a także dzieła rzymskie, m.in. Cycerona. Nastąpił również intensywny rozwój nauk przyrodniczych - m.in. medycyny, astronomii i chemii. W renesansie klasztory i kontrolowane przez Kościół uniwersytety przestały być najważniejszymi ośrodkami edukacji i rozpowszechniania kultury. Studia i dyskusje humanistyczne odbywały się w akademiach zakładanych na wzór Akademii Platońskiej. Osiągnięcia nukowe: Wojciesz z Brudzewa - matematyka (wykładowca UJ), Mikołaj Kopernik - astronomia (dzieło życia - O obrotach sfer niebieskich,) także medycyna, ekonomia, kartografia, Maciej z Miechowa - geografia - Rozprawa o dwóch Sarmacjach - pierwsza nowożytna geografia Europy Wschodniej. Poeci i inny autorzy renesansowych dzieł pisali o różnorodnych sprawach. Jedną wspólną ich cechą był człowiek. Także w literaturze stał na pierwszym miejscu.

Dzieła myśli społecznej i nauk humanistycznych

W pracach z zakresu prawa krajowego zasłużył się m.in. kanclerz wielki koronny, arcybiskup Jan Łaski. Zebrał on wszystkie prawa i konstytucje sejmowe sprzed XVI w - zbiór znany później jako tzw. „Statut Łaskiego”. Łaski inspirował wybitne dzieło z zakresu teorii prawa - „De natura iurium”, napisane przez Stanisława Zaborowskiego. Autor powołując się na prawo narodów, głosił w nim koncepcję ograniczenia władzy królewskiej, proponował także reformę skarbu i wojska. Zaborowski był też autorem projektu reformy ortografii polskiej i podręcznika gramatyki.

W ogólnej popularyzacji prawa zasłużył się Bartłomiej Groicki (ok. 1534-1605), autor m.in. pierwszej książki prawniczej w jęz. polskim. Prawdziwą wielkość w skali historycznej reprezentował pisarz i uczony, moralista i działacz państwowy - Andrzej Frycz Modrzewski ( ok. 1503-1572) ur. w Wolborzu. Najwybitniejsze jego dzieło ukazało się drukiem w Krakowie w 1551 r (po łac., potem kolejne wyd. łac. W Bazylei, tłumaczenie na pol., franc. i ros.). Było to „O poprawie Rzeczypospolitej” wyd. w jęz. pol. w 1577 r. Dzieło to zawiera program nowoczesnej i gruntownej reformy ustroju społecznego, obyczajów, prawa i polityki zagranicznej, Kościoła i szkoły. Poglądy Modrzewskiego wyprzedzały w dużej mierze jego epokę : usiłował racjonalizować życie społeczne, wykazał, że ustrój feudalnej niesprawiedliwości społecznej sprzeczny jest z rozumem, i że nikt nie może budować swej pozycji na przywilejach i ucisku innych. Wielką sławę już w skali europejskiej, a później nawet światowej zyskał, , wybitny polityk, dyplomata, biskup Wawrzyniec Goślicki (ok. 1530-1607). Jego traktat „De optimo senatore”(1568) był wykładem własnej doktryny politycznej, reprezentującej ówczesny interes szlachty polskiej i wymierzonej ostro przeciw wszelkiej tyranii i przerostom władzy. W dziele tym autor dowodził, iż w należycie rządzonej Rzeczypospolitej władza powinna być podzielona sprawiedliwie między króla, senat i naród (in. szlachtę), zaś wszyscy ludzie mają być równi wobec prawa. (amer. „Deklaracja Niepodległości” z 1776 r wzorowana jest na tym dziele). Spośród różnych dziedzin humanistyki owocnie rozwijała się historia . Świadomie tworzona podstawa źródłowa do badań dziejów wzbogaciła się o nowe zbiory dokumentów tzw. „Acta Tomiciana” - 27-tomowy zbiór kanonika krakowskiego Stanisława Górskiego.

Rozwijały się też w Polsce specjalistyczne działy historii, m.in. pamiętnikarstwo, biografistyka i heraldyka. Bartłomiej Paprocki (1543-1614) wydał liczne prace heraldyczne, wśród nich słynne „Herby rycerstwa. Odrodzenie w Polsce przyniosło także pewien postęp w słabo dotąd rozwijanych naukach: botanice i zoologii. Botanika nadal była całkowicie prawie związana z potrzebami lecznictwa i też lekarze się nią głównie zajmowali. Pierwszą pracą botaniczną był sławny w XVI w. „Herbarz polski, to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych i innych rzeczy do lekarstw należących księgi dwoje” Marcina z Urzędowa. Był on wielkim znawcą roślin, umiał oddzielić informację prawdziwą od przesądów - był więc prekursorem botaniki i w pewnej mierze farmakologii.

Również Szymon Syreniusz, lekarz i przyrodnik, pierwszy prof. botaniki w Akad. Krak., całe prawie życie zbierał materiały do swego zielnika, wydanego pt. „Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią” badając rośliny w Małopolsce, w Tatrach, Beskidach, na Podolu i Pokuciu. Dzieło to liczyło ok. 1550 stron.

Ojcem kartografii polskiej nazywa się słynnego w Europie twórcę map, geografa i historyka, Bernarda Wapowskiego. Dokonał on sam wielu potrzebnych mu do wykreślania map pomiarów astronomicznych. Znawcy twierdzą, że osiągnął dość wyjątkową w tamtej epoce dokładność w oznaczeniach położeń geograficznych, uwzględnił też bardzo gęstą sieć wód i większość miejscowości.

W poł. XVI w. pojawił się pierwszy pisany po polsku podręcznik pedagogiki - Erazma Glicznera. Klasykiem polskiej pedagogiki można nazwać wspomnianego już Szymona Kociołka z Pilzna, znanego jako Marycjusz. W swym gł. dziele „O szkołach” omawia znaczenie szkół dla rozwoju Rzeczypospolitej, wagę właściwego kształcenia króla, działaczy państwowych i w ogóle całego społeczeństwa oraz próbował dostosować programy szkół polskich do życia praktycznego i potrzeb państwa. Etykę traktował jako naukę świecką, niezależną od teologii, głosił też ideę uwolnienia szkolnictwa od wpływów Kościoła.

28. Sztuka i architektura w renesansie

Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów.. W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:

okres I - 1500 - 1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji

okres II - 1550 - 1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim

okres III - 1600 - 1650, manieryzm, pojawienie się elementów baroku
Architektura. Główne cechy tej budowli: jednotraktowość, piano nobile na II piętrze, wysoki dach i gradację stylistyczną elementów kamieniarskich na poszczególnych kondygnacjach realizowano także w kolejnych etapach rozbudowy za Zygmunta I (od 1506 do 1510), kiedy to ukończono drugi pałac stanowiący obecnie północne skrzydło zamku. Zespołem wykonawców kierował Franciszek Florentczyk zatrudniający Włochów i Węgrów. Kontynuatorem Florentczyka był B. Berrecci - autor słynnej kaplicy Zygmuntowskiej. Na zamku, który ukończono w 1536. Kraków promieniował elementami nowego stylu obejmującego cały kraj w 2. połowie XVI w., co znalazło wyraz w architekturze innych zamków (Niepołomice, Pieskowa Skała, Brzeg) Najwspanialszy ratusz epoki renesansu w Polsce powstał w Poznaniu (architekt G.B. Quadro). Często stosowano podcienia i attyki (Kazimierz). Najlepszą realizację urbanistyczno-architektoniczną stanowi zaprojektowany przez B. Morando Zamość.
W architekturze sakralnej upowszechniano typ kopułowej kaplicy grobowej. W 2. połowie XVI w. zaczęto wprowadzać koncepcje manierystyczne (pełne atektonicznej dekoracyjności, np. budowle S. Gucciego - pałac Mirów w Książu Wielkim, kaplica Firlejów w Bejscach. W Gdańsku, Toruniu i Elblągu dominowały wówczas wpływy niderlandzkie i łączenie wątku ceglanego z dekoracyjnymi detalami kamiennymi. Główni przedstawiciele tego nurtu to w Gdańsku A. van Opbergen (Arsenał, Ratusz starego miasta),

Rzeźba. W rzeźbie renesansowej ważne miejsce zajmuje wprowadzony przez Włochów typ nagrobka przyściennego, który zastąpił baldachimową strukturę sarkofagów gotyckich. Jest to wnęka oparta na schemacie łuku triumfalnego, a w niej przedstawienie jakby uśpionej postaci zmarłego, np. w nagrobku Zygmunta I (B. Berrecci). Ten typ nagrobka miał również odmianę piętrowąW zakresie rzeźby drewnianej wyjątkowy tematycznie jest zespół głów w kasetonach stropowych sali Poselskiej na Wawelu (S. Tauerbach z Wrocławia, ok. 1535).
Malarstwo XVI w. znacznie wolniej aniżeli rzeźba i architektura przyjmowało formy renesansowe Ponad to w Polsce działało mniej włoskich malarzy niż architektów i rzeźbiarzy.
Największe znaczenie miało początkowo malarstwo miniaturowe o cechach gotycko-renesansowych: Kodeks Behema, Graduał Jana Olbrachta (1499-1506), Pontyfikał Erazma Ciołka (ok. 1515). Szczytowym punktem rozwoju sztuki miniatorskiej była twórczość S. Samostrzelnika, górującego już nad tradycją gotyku i ukształtowanego pod wpływem sztuki południowoniemieckiej: Przywilej kanclerza Szydłowieckiego (1519), Modlitewnik Zygmunta I (1524), Ewangeliarz Piotra Tomickiego (1534),
Rzemiosło polskie wykazuje wpływy Norymbergi - oprócz licznych importów w zakresie złotnictwa i ludwisarstwa w Krakowie działał norymberczyk H. Beham - twórca dzwonu Zygmunta (1520). W dziedzinie stolarstwa artystycznego ważnym dziełem są drzwi z ratusza krakowskiego, obecnie w Collegium Maius, autorstwa P. Kaliny (1593).

Grafika. Rozwijał się renesansowy drzeworyt ilustracyjny i książkowa ornamentyka marginalna typu włoskiego. Sceny postaciowe inspirowała grafika niemiecka. Na ich treść składały się legendy świętych, tematy historyczne i symbole, portrety panujących i wydarzenia aktualne. Motywy sakralne sąsiadowały z laickimi, krystalizowała się ikonografia polska. Od 1550 roku zmieniła się grafika książkowa, a front i spisy odznaczały się bogatą kompozycją. Elementy manieryzmu pojawiały się w 1552 roku we wzorach złotniczych Erazma Kamyna. Przy końcu XVI wieku stosowano miedzioryt, ale nie tracił znaczenia drzeworyt ilustracyjny Ośrodki Dwór Czartoryskich w Puławach jako popularyzator narodowego charakteru w muzyce. Warszawa posiadała jedną z najlepszych europejskich oper publicznych. Król bardziej cenił balet, lecz doceniał społeczną rolę opery, którą również podporządkowano utylitarnym, propagandowym celom. Powstanie opery polskiej ściśle było związane z powstaniem sceny narodowej. Obce wzory wkrótce uzupełniono o rodzime mazurki, krakowiaki i polonezy ("Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale").
Aktywność kulturalna króla zaznaczyła się najsilniej w dziedzinie sztuk plastycznych i literatury. Roztoczył on szeroki mecenat nad artystami i pisarzami. Sprowadzał do Polski wybitnych artystów i wspomagał finansowo rodzimych. Pochodzący z Włoch Dominik Merlini zaprojektował przy współudziale króla Łazienki. Włoski malarz Marcello Bacciarelli ozdobił wnętrze Zamku Królewskiego i Pałacu Łazienkowskiego malowidłami o treści alegoryczno-mitologicznej i historycznej. Trzeci Włoch, Bernardo Belotto, pozostawił cykl widoków Warszawy. Zygmunt Vogel stworzył akwarele z widokami miast, ruin i zabytków.
Słynne stały się królewskie Obiady Czwartkowe. Były one bardziej formą organizacji życia kulturalnego, niż wspierania twórców, jednak i ten charakter miały. Były to cotygodniowe spotkania, które rozpoczęły się od około 1770 roku. Odbywały się na Zamku Królewskim lub w Łazienkach. Zbierali się na nim przedstawiciele elity intelektualnej, zbliżenie do króla w jego programie polityczno-kulturalnym - Konarski, Naruszewicz, Bohomolec, Czartoryski, Zamoyski, Krasicki, Wybicki. W swobodnej atmosferze salonu literackiego toczono dyskusje nad istotnymi kwestiami naukowymi, oświatowymi, prawno-politycznymi, literackimi. Organizowano turnieje poetyckie i odczyty. Jego nieoficjalnym organem były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" (typowo literackie pismo). Obiady podupadły około 1777 roku, później niestety zaniechano ich.
Duże zasługi położył również wspominany dwór Czartoryskich w Puławach. Stał się on jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych w kraju. Przeciwstawiał się stanisławowskiemu klasycyzmowi i jako tako stał się kolebką polskiego sentymentalizmu.

29. Kontrreformacja w Polsce

Idee reformy katolickiej dotarły na ziemie polskie niemal natychmiast po zakończeniu soboru trydenckiego. Już w 1564 r. powstało w Braniewie pierwsze w Rzeczypospolitej kolegium jezuickie. W następnych latach liczba jezuitów oraz prowadzonych przez nich szkół średnich szybko rosła, osiągając w połowie XVII w. poziom 50 placówek oświatowych. Jezuici przejawiali aktywność także na prawosławnych ziemiach południowo-wschodnich państwa. Za ich pośrednictwem dotarły tam idee humanizmu (nieobecne w Cerkwi prawosławnej). Spowodowało to konwersję na katolicyzm części szlachty i magnaterii ruskiej i przeciwdziałanie ze strony prawosławia w postaci organizowania bractw religijnych, propagowania wpływu świeckich na Cerkiew w celu podniesienia poziomu intelektualnego duchowieństwa. Działalności takiej patronował m.in. Konstanty Ostrogski, inicjator prawosławnego wydania Pisma Św. - tzw. Biblii ostrogskiej). Postępy kontrreformacji wzmacniało faworyzowanie przez Zygmunta III Wazę katolików w nominacjach na urzędy.

Poparciem tego władcy cieszył się również unia brzeska (1596) pomiędzy Kościołem katolickim a Cerkwią prawosławną. Przystąpili do niej w większości biskupi prawosławni z terenów Rzeczpospolitej, przeciw opowiedziały się natomiast klasztory, bractwa i świeccy protektorzy, co stało się zarzewiem konfliktu. Unici uznali zwierzchność papieża, lecz zachowali ceremoniał prawosławny.

Zygmunt III w 1607 r. zgodził się na działalność Cerkwi prawosławnej, ale nie uznał prawosławnej hierarchii. Ponownie zalegalizował ją dopiero jego syn i następca Władysław IV w 1633 r. Nierozstrzygnięty pozostał problem należących do biskupstw majątków ziemskich, które w 1596 r. przejęli unici.

Pierwsze poważne konflikty na tle religijnym pojawiły się w Rzeczpospolitej jednak dopiero w XVIII w. W 1724 r. miał miejsce tumult religijny w Toruniu, w czasie którego doszło do splądrowania kolegium jezuickiego. Skazanie na śmierć uczestników zamieszek wywołało burzę oskarżeń Rzeczypospolitej przez państwa protestanckie o fanatyzm religijny.

W 1733 r. wprowadzony został zakaz piastowania urzędów i posłowania na sejmy przez innowierców. Mimo tych restrykcji w Rzeczpospolitej nigdy nie doszło do wojen religijnych i systematycznych prześladowań innych wyznań.

Formy represji przeciwko innowiercom

Kontrreformacja w Rzeczypospolitej stosowała różne metody eliminacji innowierców i ograniczenia ich działalności; najczęściej były to:

Propaganda religijna (pełna przepychu, "teatralna" obrzędowość religijna, literatura polemiczna, przejęcie szkolnictwa przez zakony, głównie jezuitów i pijarów, utrwalanie negatywnego stereotypu "innowiercy-potępionego heretyka".

Stosowanie psychomanipulacji (np. pełne emocji kazania, wzywające do pozbycia się "heretyków" jako wrogów "prawdziwej wiary", obwinianie innowierców o wszystkie złe zdarzenia, np. klęski żywiołowe oraz porażki polityczne i militarne, utożsamianie polskości z katolicyzmem, a "herezji" z interesami krajów obcych).

Naciski polityczne i dyplomatyczne (głównie za pośrednictwem katolickich magnatów oraz nuncjusza papieskiego).

Naciski prawne (w XVII w. częste było wytaczanie procesów protestanckiej szlachcie, oskarżanej o "szerzenie herezji", wykorzystywano też Sejm do zakazywania działalności np. arian. Chociaż wyroki przeciwko bogatej szlachcie rzadko mogły być wykonane, to jednak skutkowały społecznym napiętnowaniem skazanych).

Wpływ kontrreformacji

Polska kontrreformacja umocniła Kościół katolicki (także na Litwie), przyczyniła się do podwyższenia poziomu moralnego i wykształcenia duchownych. Zaczęto rozwijać katolickie szkoły, które poziomem nauczania musiały konkurować ze szkołami innowierczymi. Rozwinęła się także literatura katolicka w języku polskim, która początkowo czerpała wzorce z dzieł protestanckich. Kontrreformacja ukształtowała także stereotyp polskiego patrioty jako przede wszystkim katolika.

Negatywnym skutkiem kontrreformacji było zniszczenie protestanckich środowisk twórczych (np. braci polskich), rozwój ksenofobii, blokowanie ewolucji ustroju państwa i jego modernizacji oraz umożliwienie coraz większej interwencji państw sąsiednich pod hasłem "obrony praw innowierców".

30. Ogląd świata i mentalność doby baroku. Sarmatyzm - ideologia i styl życia

Sarmatyzm to ideologia i styl życia w XVIII wieku. Szlachta ta wywodziła swój rodowód od legendarnych sarmatów, którzy słynęli z umiłowania wolności, patriotyzmu, waleczności i odwagi.Taki rodowód miał zapewnić uprzywilejowaną pozycję szlachty w państwie. sarmata utożsamiony był z takimi cechami jak: warcholstwo(pijaństwo, bijatyki, awantury,niechęć do nauki),obskurantyzm ( zacofanie, ciemnota,zabobonność),fanatyzm religijny,brak tolerancji religijnej,nacjonalizm (poczucie wyższości nacji polskiej nad innymi narodami),ksenofobia(lęk, niechęć wobec obcych)pieniactwo(skłonność procesowania się, megalomania -przesad przekonanie o swej wartości i wyższości nad innymi stanami)rozumiany zazwyczaj jako cywilizacyjnie swoisty i do własnych wartościrodzimych się odwołujący ziemiańsko -patriarchalny styl życia średniej,drobnej i zaściankowej szlachty polskiej XVII w.

Od razu został ograniczony klasowo do warstwy szlacheckiej(z podrzędnością miast i pańszczyzną chłopa), a zarazem narzucający się jako wzorzec cywilizacyjno - kulturowy, przyjmowany nawet przez pisarzy mieszczańskich i tzw. rybałtowskich, a niebawem zaś także i poza granicami Rzeczpospolitej, np. w Rosji. uznawał za własną genealogię rozbudowane szeroko w dobie humanistyczno - renesansowej dziejopisarskie poglądy na temat Sarmacji -praojczyzny Słowian. Teoria owa, wywodząca się ze starożytnych i
średniowiecznych pojęć geograficznych (Sarmację utożsamiano z Polską iSłowiańszczyzną) została rozbudowana i ostatecznie skodyfikowana przez historyków renesansu, utrzymywała się aż po schyłek oświecenia.sarmatyzm dzieli się na kilka okresów.
okres pierwszy - obejmuje 60 lat tj. dobę która przejąwszy z renesansu wszystkie składniki(rodowód historyczny, ideologię, układ społeczno polityczny) od razu rozbudowała je twórczo, choć w duchu odmiennym, barokowym. Zmiany zaznaczały się w umysłowości literaturze i sztuce, nauce i szkolnictwie.Okres drugi - oznacza rozwój szczytowy sarmatyzmu w Polsce. Cechy obu okresów:Zacieśnianie się szlacheckiej złotej wolności' przy podziale społeczeństwa na przeciwstawne sobie nurty: szlachecki i magnacki,osłabienie i decentralizacja władzy państwowej.Utwierdzenie w świadomości narodowej mitu sarmackiego,zabarwiającego się mistycznie i mesjanistycznie.Urastanie sarmatyzmu do rangi światopoglądu, coraz bardziej tradycyjnego,niechętnego obczyźnie.
Ograniczenie się do ideałów ziemiańsko - prowincjonalnych, do szlacheckiejgościnności i patriarchalizmu,wzrost czynników orientalnych w obyczaju, strojach, stylu życia, języku.W sztuce i literaturze pogłębianie się i umacnianie pierwiastków rodzimych
(tzw. barok sarmacki).okres_trzeci_- na początku schyłkowy, a później rozkładowy - czasy saskie + cenzura lat 30. Okres ten
znamionuje upadek polityczny, gospodarczy i ustrojowy państwa, zarazem rozkład szlacheckiej kultury sarmackiej.okres_czwarty - (okres końcowy) doba stanisławowska - rozkwit nurtu reformatorskiego;ogłębienie się granic między obydwoma nurtami.Szlachta sarmacka' uważała się za bractwo, Pojęcie równości i wolnościszlacheckiej nabrało niebywałej siły w sposobie myślenia, co uzewnętrzniło się w powiedzeniu: "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie".Ustaliły się wspólne i jednolite stereotypy zachowania,postępowania oraz rozumowania i argumentacji, a charakterystyczną cechą postawy stał się tradycjonalizm. Stąd chwalenie swojszczyzny, a niechęć do cudzoziemcówi cudzoziemszczyzny, jak również wyjazdów zagranicznych. Jan Chryzostom Pasek jako szlachcic-sarmata na podstawie "Pamiętników"."Pamiętniki" jako dokument epoki i zapis mentalności polskiej szlachty. obraz stosunków społecznych: życie ziemian,obyczaje szlacheckie,wyzysk i niedola chłopa jako naturalny stan rzeczy Głosiła wolność jednostki szlacheckiej - aż do skrajnego liberum veto. Głosiła kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem - kontuszem. Wyznawała religię katolicką - bywało, że popadając w dewocję lub nietolerancję. I to właśnie stało się przyczyną faktu, iż ich następcy, ludzie oświecenia - kulturę sarmacka określili jako etap zacofania, dewocji i ciemnoty


31. Szkolnictwo i oświata w Polsce w dobie baroku

Z Topolskiego: najważniejszy sposób zdobywania wiedzy:praktyka i umiejętności przekazywane z pokolenia na pokolenie. (w rolnictwie)Młodzi szlachcice codziennie uczyli się zarządzać folwarkiem i zachowywać się zgodnie z wymogami stanu szlacheckiego. Tylko w miastach, w handlu,rzemiośle zdobywanie wiedzy ujęte było w system przechodzenia kolejnych stopni zawodowych(uczeń,czeladnik,mistrz).Z różną dynamiką rozwijała się edukacja szkolna podstawowa(głównie nastawienie na nauczanie zasad wiary,nauczyciele jako pomocnicy Kościoła,urzędu lub sądu gminnego),średnia i uniwersytecka, W szkołach średnich zakres przekazywanej wiedzy był już większy.Ogólnie w XVII i na początku XVIII stan szkolnictwa pogorszył się. Przyczyny:trudności gospodarcze,pauperyzacja społeczeństwa,dewastacja kraju,zniszczenia wojenny,epidemie,przemarsze wojsk,intelektualny zastój,dogmatyzacja myslenia.Stad potrzeba reformy. NAUCZANIE POCZĄTKOWE.SZKOŁY PARAFIALNE:już w poprzednim okresie główna instytucja przekazywania wiedzy to szkoły parafialne,związane z Koścołem.Inne to:szkółki prywatne,nauczanie domowe.Brak ustalonego programu nauczania.zróżnicowany poziom.W niektórych szkołach uczono nie tylko czytania i pisania,ale też gramatyki,retoryki,dialektyki.Pamięciowy sposób uczenia,zwłaszcza katechizmu,pojawia się też krytyka przełomowe znaczenie ma tu podręcznik Jana Amosa Komeniskiego Orbis Pictus-pokazuje wiedzę przez obrazki.W szkolach parafialnych uczyli się nieliczni chłopcy(czasem tylko 3)rzadka sieć parafialna,przełom XVII-XVIIIw zmniejsza się liczba szkół parafialnych,wobec zwycięstwa kontrreformacji nie były już kościołowi potrzebne.Na wschodzie po Unii Brzeskiej 1596 powstało nieco szkół bractw cerkiewnych.Na terenach ruskich-szkoły przy kościołach unickich lecz mniejszy zasięg i poziom niż katolickie.Na pomorzu ważna znajomość j.polskiego,uczyli go nauczyciele polscy.Na żuławach gdańskich nakaz posyłania dzieci (od 6 do 14)do szkoły,bujny rozwój szkół prywatnych na pomorzu gdańskim. W Gdańsku ponad 50z czego 30% to szkoły polskie ŚREDNIEkształtowało świadomość elity społecznej,głównie cała młodzież szlachecka,zamożna połowa synów szlachty średniej,nielicznie szlachta drobna i chłopi.W XVIIw rozwój szkolnictwa jezuickiego-postępująca kontrrefomacja i upadek średniego szkolnictwa protestanckiego.Około 50 szkół jezuickich od początku XVIIIw-20000uczniów,400profesorów.Podstawą funkcjonowania szkoły była zatwierdzona w 1599 Ratio atque institutio studiorum Societatis nstawiona na edukację filologiczno retoryczną i religijną trwała 7 lat,podzielona na 5 klas,w pierwszej j. Łaciński na podstawie Alvara i trochę greki-kontynuacja w kl. 3 i 3. Czwarta-hist. Starożytna, czytanie utw. Poetyckich,piąta-retoryka,cały czas religia, możliwe było osobne studiowanie filozofii głównie przyswajanie pamięciowe i samokształcenie,dyskusje i korepetycje,wolny czas-teatr i sejmiki szkolne. Mimo to stawały się konserwatywne,nietolerancja i mitologia katolicko-złoto wolnościowa podważały status uniw. krakow.-w 1634 jezuici utworzyli własne kolegium w krakowie,Władysław IV jednak nie dopuścił do tego,a UK podjął próby stworzenia własnej sieci gimnazjów,np Kolegium Nowodworskiego od Bartłomieja Nowodworskiego,wojownika maltańskiego. Kolegium nie stroniło od krytyki złotej wolności, miało poparcie Władysława IV,uczył się tu przyszły król-Jan Sobieski,było 30 kolonii akademickich, kształtowały nowocześnie myślących ludzi, były przeciwwagą dla jezuickich, inne zakony nauczające-zakon braci szkół pobożnych,teatyni,bazylianie.rozwój gimnazjów akademickich w gdańsku,toruniu,elblągu.Gimnazjum w lesznie(uczył tu Jan Amos Komański) po spaleniu leszna przerwało swą działalnośćWYŻSZEpoważny kryzys UK przestał być atrakcyjny:) szlachta wybiera uniw. obce (padwa,rzym,wiedeń,lejda)Nadal istnieje akademia zamojska lecz jako wysokiego stopnia gimnazjum akademickie.Akademia wileńska stopniowo ewoluowała do pełnej wyższej uczelni,w wielu dziedzinach nie ustępowała innym uczelniom-osiągnięcia na polu mechaniki,filozofii i scholastyki.w 1661 jezuici przekształcili swe kolegium we lwowie w akademię.Piotr mochyła zakłada kolegium kijowsko-mochilanskiego 1631,nie miało szans rozwoju.Edukacyjne peregrynacje magnatów np. Jeży niemirycz, Jan sobieski, przyszły król August III.Podróżowanie w celu zdobycia wiedzy praktycznej,językowej i dla nawiązania kontaktów. W XVII ukazują się przewodniki dla podróżujących.

32. Nauka w dobie baroku

Społeczenstwo,głównie szlachta i magnaci stało się bardziej piszące i czytające. Zwrot ku eksperyymentom,starania o aparaturę i narzędzia,laboratoria,ogrody botaniczne,rozwój nauk matematyczno fizycznych,myśli technicznej,językoznawstwa i historiografii. Poszerzył się krąg ludzi popierających naukę(dwory królewskie,magnaci,duchowni)-sprawili że polska uczestniczyła w „republice uczonych”. Rozwinięcie mecenatu królewskiego,postawy oddzielające naukę od religii(tu libertyni i nieliczni wolnomyśliciele).Środowisko dworskie,Ludwika Maria nawiązały związki z myślą naukową francuską.Główną rolę odgrywa Pierre Des Noyers (astronomia i astrologia).Jan Kazimierz stworzył z zamku warszawskiego ośrodek naukowy.Też Władysław IV otaczał się uczonymi.Na zamku-doświadczenia chemiczno-alchemiczne,botanika,astronomia,wytwórnia przyrządów mechanicznych i optycznych.tworzy się ośrodek naukowy w gdańsku,stał się w poł XVII ośrodkiem drukarskim i księgarskim.Lwów tu też wyraźne ambicje naukowe licznych rodzin mieszczańskich. Józef Naronowicz Naroński-wielotomowa encyklopedia matematyki. Maciej Głoskowski-podręcznik geometrii praktycznej. Karol Malapert-astronomia w kaliszu,chciał potwierdzić teorię kopernika.Fizyka-Tytus Liwiusz boratini-głosił ideę ujednolicenia miar i wag, budował modele samolotów,odkrył plamy na wenus,tworzył koncepcję maszyn liczacych.Prace z geografii i kartografii-Jan Hartkonoch,Szymon Starowolski.Nie rozwijała się wiedza lekarska.Postęp w wiedzy technicznej-dzieła geodezyjne Stanisława solskiego,prace Adama Freytaga,dzieło kazimierza siemienowicza,podręcznik budownictwa Bartłomieja Nataniela wąsowskiego.rozwój historiografii,wysuneła się na czoło humanistyki.Pisano kroniki rodzinne,historii uczono w szkołach UK powołał katedrę historii,historiografia czerpała z własnth tradycji i obcych
(rzym,paryż)-świadomie gromadziła źródła w celu utrwalenia przeszłości,np.Szymon starowolski zbierał materiały źródłowe, Jan Brożek zbierał materiały do zycia kopernika. Rozwój teorii historii, dzieło bartłomieja Keckermanna lub konrada grassera,przypisywali oni historii zadania wychowacze i praktyczne.Rozwój filologii klasycznej(słownik grzegorza knapiusza) i orientalistyki, rozwój myśli ekonomicznej(sprawy monetarne-H. Feder ,W.Gostowski,A.M. Fredro.Pedagogika(sebastian Petrycy, J.A. Komeński).Filozofia-filozofia szkolna rozwijała myślenie abstrakcyjne(kierunki np.renesansowy eklektyzm A. Burski,arystotelizm niescholastyczny B. Keckermann i scholastyczny J. Morawski).Nurty opozycyjne do arystotelizmu wśród socynian i braci czeskich

33. Sztuka i architektura Baroku w Rzeczypospolitej:główne kierunki, ośrodki, dzieła, twórcy i inwestorzy - mecenasi

Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W Polsce pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów - zakonników, wzorowane na rzymskim Il Gesù. Należą tu:kościół w Nieświeżu (1584-1593), zbudowany przez Giovanniego Bernardoni jako trójnawowa bazylika z kopułą nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem i dwoma parami kaplic przylegających do naw bocznych. Kościół został ufundowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę,Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu,dzieło Bernardoniego,jednonawowy kościół w Jarosławiu (1591-1594), dzieło Britiusa,Sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje - kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Pierwsze sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Do budowli wczesnobarokowych należy bernardyński klasztor w Leżajsku. Podobnie jak klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter. Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Prace związane z wystrojem wnętrz wykonane przez zakonników. Całość otoczona murem obronnych z basztami.Na Bielanach zbudowano klasztor kamedułów.W latach 1618-1630 kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Budynek stanął pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi.Do budowli wczesnobarokowych należy także karmelicki klasztor w Czernej. Wewnątrz zabudowań klasztornych został zlokalizowany kościół zaprojektowany na planie krzyża greckiego a jego nawy wydzielają z dziedzińca cztery niewielkie wirydarze.W Nowym Wiśniczu został zbudowany karmelicki klasztor oraz kościół parafialny (1616-1621), przy budowie którego pracował Maciej Trapola.Odmienne rozwiązanie reprezentuje kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643-1650). Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii, znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa)Do budownictwa sakralnego należą także kaplice rodowe(kaplica królewska Wazów na Wawelu, zbudowana w latach 1664-1676. Z zewnątrz wzorowana na sąsiadującej z nią kaplicy Zygmuntowskiej, kaplica św. Kazimierza w Wilnie, zaprojektowana przez Tencallę, zbudowana w latach 1623-1636 na planie kwadratu z kopułą wspartą na bębnie.Architektura świecka przeplatają się formy manieryzmu z elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym budowli. W ufortyfikowaniu systemy bastionowe definitywnie zastępują znane z wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają ryzality- odbudowa północnego skrzydła zamku wawelskiego, (od 1602 r.), pod kierunkiem Jana Trevano; umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów, przebudowa zamku Ujazdowskiego w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619-1624); dwukondygnacyjna budowla z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia, zamek Ossolińskich Krzyżtopór pod Ujazdowem, zbudowany w latach 1627-1644 przez Wawrzyńca Senesa. Przed drugą wojną światową w Warszawie znajdowało się wiele barokowych pałaców i kamienic. Ocalały tylko niektóre, większość wymagała odbudowy lub wręcz rekonstrukcji: Pałac w Wilanowie, Pałac Czapskich, Pałac Krasińskich, Kosciół Wizytek.Architekci: Jan Bay, Kacper Bażanka, Jan Maria Bernardoni,Antonio Castelli,Vincenzo Scamozzi,Samuel arciszewski,Teofil Spinoski,Krzysztof Bonadura Starszy. W Wilnie wyewoluowała swoista odmiana baroku zwana "barokiem wileńskim". Jednym z jej przedstawicieli był Jan Krzysztof Glaubitz. RZEŹBA W I poł XVII w moda na czarny marmur wydobywany w Dębniku. Używano go do wystroju wnętrz kościołów i kaplic. Najbardziej znane były nagrobki. Projektowane między innymi przez Trevanę, Tencallę i Sebastiana Salę, wykonywane w Dębniku albo w Krakowie i wysyłane do wielu miejscowości w Polsce. Nagrobki reprezentujące rzymską odmianę baroku wykonywane były z użyciem dwóch materiałów:czarnego marmuru - stanowiącego tło i białego lub żółtego alabastru, używanego do wykonania dekoracji rzeźbiarskich. W poł XVII wieku rzeźba ewoluuje w kierunku form bardziej dynamicznych i ekspresyjnych inspirowanych twórczością Berniniego i Alessandra Algardiego. Nagrobki przyścienne coraz częściej przyjmują formę popiersia umieszczonego w niszy o bogatej oprawie architektonicznej. W Polsce tworzą architekt Giovanni Battista Gisleni i rzeźbiarz Giovanni Francesco Rossi. Gisleni projektował oprawy nagrobków, scenografie teatralne i ołtarze. Portretowe dzieła Rossiego charakteryzowała duża dbałość o detal i przedstawienie osoby w ruchu z wiernym oddaniem chwilowego stanu emocji.Podobny typ rozwiązania (popiersie w niszy przyściennej, ale ze znacznie bogatszą oprawą) reprezentuje przyścienny nagrobek biskupa Andrzeja Trzebnickiego w kościele św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie. Wiek XVIII przynosi modę na nagrobki bez oprawy architektonicznej, z formie medalionu z rzeźbiarskim lub malarskim portretem zmarłego umieszczanym w dłoniach putta lub innej postaci alegorycznej. Kompozycję figuralną uzupełniają elementy dekoracyjne w formie tumb, panoplii, cokołów i obelisków-nagrobki małżeńskie Michała Korybuta i Eleonory, Jana III Sobieskiego i Marysieńki w katedrze wawelskiej, dzieła Franciszka Placidiego.

Do dzieł rzeźbiarskich należą także prace sztukatorskie, integralnie związane z architekturą. W tematyce dominowały sceny z poszczególnych etapów życia aż do śmierci.Najbardziej znanym dekoratorem tego okresu Giovanni Battista Falconi, twórca dekoracji w kościele św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie, kaplicy Przemienienia Pańskiego w katedrze w Zamościu, kaplicy Lubomirskich w kościele w Niepołomicach.Rzeźbę figuralną reprezentują prace Baltazara Fontany (wystrój wnętrza kościoła św. Anny w Krakowie),Giovanniego Francesco Rossi,Giovanniego Trevano.Do wybitnych rzeźbiarzy należał Andrzej Schlüter. Oprócz stiuków i kamienia do wykonania elementów wyposażenia kościołów używano drewna. Najwspanialsze przykłady prac snycerskich to monumentalne, bogato zdobione polichromią i złoceniami ołtarze i prospekty organowe, stalle i ambony.np w bazylice w Leżajsku, w farze w Kazimierzu Dolnym, katedrze Oliwskiej, w katedrze w Kamieniu Pomorskim.Barokowe stalle można oglądać także w katedrze we Włocławku, kościołach św. Antoniego Padewskiego w Poznaniu i kościele parafialnym NMP w Żaganiu.Wśród artystów rzeźbiących w drewnie mamy Jerzego Hankisza (postacie świętych w ołtarzu kościoła Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie), Antoni Frąckiewicz (rzeźby w ołtarzu katedry kieleckiej), Jan Jerzy Plersch (rokokowa ambona w kształcie łodzi w kościele Wizytek w Warszawie), Piotr Kornecki (rokokowe ołtarze kościoła św. Mikołaja w Bochni). MALARSTWO:dominowała tematyka religijna o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim.Pomimo wielu ograniczeń wprowadzonych przez kontrreformację, malarze treści religijne dość przedstawiali w realiach współczesnego im świata, wielokrotnie portretując żyjące jeszcze osoby. Oprócz dzieł sakralnych powstawały obrazy alegoryczne.Typową tematyką przedstawienia tańca śmierci, symbolizujące naukę o umieraniu,wskrzeszeniu zmarłych i zrównaniu wszystkich stanów. W poł XVII wieku, pod wpływem Rembrandta,dzieła o znacznie intensywniejszych barwach i kompozycji podkreślonej światłocieniem. Do postaci tego okresu należał Daniel Schultz, portrecista królewski. Do malarstwa portretowego należą też portrety trumienne. Ich powstanie wiąże się z sarmackim układem obyczajów pogrzebowych. Wykonywane zazwyczaj w technice olejowej, na blasze dopasowanej do przekroju trumny, przedstawiały twarz zmarłego. Portrety trumienne malowane były najczęściej przez malarzy cechowych.W okresie baroku, oprócz obrazów o tematyce religijnej, portretów królewskich, arystokracji i patrycjuszów, powstawały dzieła historyczne o silnych, polskich akcentach. Pod koniec XVIII wieku rozwinęło się malarstwo iluzjonistyczne sakralne i świeckie.Do malarzy działających w Polsce, w okresie baroku należeli:Tomasz Dolabella, malarz Zygmunta III Wazy, jeden z pierwszych przedstawicieli baroku, Franciszek Lekszycki, twórca wielu obrazów o tematyce religijnych dla świątyń Bernardynów, Krzysztof Boguszewski,jego obrazy Niebieskie Jeruzalem, św. Marcin z Tours znajdują się w poznańskiej katedrze, Andrzej Stech, portrecista gdańskiego patrycjatu,Bartłomiej Strobel, malarz na dworze Władysława IV, Jan Tretko, malarz portretów dostojników duchownych i świeckich

, malaJerzy Szymonowicz-Siemiginowskirz Jana III, ozdobił freskami Wilanów, jego dziełem jest obraz w ołtarzu kościoła św. Anny w Krakowie, Michał Anioł Palloni, malarz iluzjonista, zdobił kaplicę św. Kazimierza w Wilnie i pałac w Wilanowie, Alexandre-Francois Desportes, portrety rodziny Jana III Sobieskiego,Martin Altomonti,malarz epoki Sobieskiego.MUZYKA,TANIEC,część składowa barokowego artyzmu,przepychu,główne miejce uprawiania muzyki:kościół,potem dwór królewski i magnackie.Rozpowszechnienie wielogłosowej muzyki-kapela królewska(kierownik-Marco Scacchi)i magnackie(S.Lubomirski i M.Wolski)Kompozytor Giovanni Battista Luparini.Rozwój opery.rozkwit sztuki baletowej za Sasów.

34. Narodziny nowoczesnego narodu i jego cechy w dobie Oświecenia.

Nowoczesny naród polski ukształtował się w okresie pomiędzy Oświeceniem a Pozytywizmem. Epoka oświecenia przyniosła Europie rozwój myśli filozoficznej, liczne odkrycia naukowe i ukształtowanie się pełnej świadomości narodowej i obywatelskiej. Główne prądy umysłowe i idee oświecenia powstały w wierze w nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego i w zamyśle wyzwolenia się z pęt konserwatywnego Kościoła. Idee oświeceniowe dotarły również do Polski, niosąc za sobą istotne zmiany społeczne i polityczne.Czynniki te wpłynęły na model człowieka i obywatela w Polsce doby oświecenia.Idee oświecenia przyczyniły się przede wszystkim do rozkwitu świadomości politycznej i przejścia od schyłkowej formy feudalizmu do wczesnego kapitalizmu. Walczono z niszczącym państwo sarmatyzmem i głoszono potrzebę reform.Szczególną rolę w głoszeniu haseł oświecenia odegrała publicystyka. Dzięki niej każdy człowiek mógł zaznajomić się z sytuacją polityczną własnego kraju, koncepcjami reform oraz głównymi założeniami filozofii epoki(np Monitor,miał uczyć i bawić,dzięki niemu człowiek stał się wrażliwy na dobro państwa, krytyczny wobec posunięć polityków i świadomy potrzeby naprawy Rzeczypospolitej)Narodziła się świadomość koniczności modernizacji wsi i ulżenia doli chłopa. Znalazło to potwierdzenie w Konstytucji, gdzie chłopstwo otoczono opieka państwa. Wtedy to też pojęcie narodu zyskał inne znaczenie. Nie odnosiło się już tylko do szlachty ale obejmowało wszystkie klasy społeczne. Na kształtowanie się modelu człowieka wpłynęła też literatura i teatr. Szczególną role w edukowaniu społeczeństwa odegrały dydaktyczne satyry Ignacego Krasickiego. Wyłonił się z nich obraz upadłej moralnie i politycznie Rzeczpospolitej. Za taki stan rzeczy odpowiedzialnością obarczył poeta Sarmatów. Powołany do życia w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego teatr publiczny stał się również narzędziem edukacji społeczeństwa. Odtąd dostępny był dla szerokiej publiczności co przyczyniło się do spopularyzowania tej formy spędzania czasu. Epoka oświecenia to także okres narodzin teatru narodowego, kierowanego przez aktora i dramatopisarza Wojciecha Bogusławskiego. Konsekwencją oświeceniowego kultu rozumu i wiedzy było przypisywanie wielkiej roli edukacji i wychowaniu. Przede wszystkim zlikwidowano zakony jezuickie, których metoda kształcenia, szerząca ciemnotę i bezruch umysłowy, sprzyjała utrzymaniu stosunków feudalnych. Wszystkie instytucje o charakterze oświeceniowym(zag.35,np Komisja Eduk.Narodowej) ukształtowały nowy model Polaka - oswobodzonego z pęt schematycznego myślenia, podyktowanego nauką Kościoła, wykształconego, krytycznie myślącego, otwartego na świat, etycznego i tolerancyjnego. Artystyczny mecenat króla przyczynił się wykształcenia wspaniałych malarzy, architektów i pisarzy oraz modernizacji Warszawy, wtedy powstały Łazienki, Pałac Rzeczypospolitej i Teatr na Wyspie. Król zasłynął z organizacji spotkań artystów i elit intelektualnych zwanych obiadami czwartkowymi. Na swój dwór sprowadził znakomitych artystów: malarzy Marcelo Baccarelliego i Canaletto oraz architekta Dominika Merliniego. W ślad za królem podążyło bogate mieszczaństwo. Klasycyzm mieszczański spowodował rozwój urbanistyki, powstawały hotele, domy handlowe i bankierskie, kamienice czynszowe, ratusze, teatry, budynki bibliotek, akademii i szkół projektu najlepszych architektów. Wiek światła, rozumu i filozofii stworzył człowieka dojrzałego intelektualnie, wolnego, idącego z postępem, tolerancyjnego, któremu towarzyszył optymizm poznawczy. Horyzonty, dążenia i ideały oświecenia pozwoliły wstąpić społeczeństwu polskiemu na drogę rozwoju myśli politycznej, ustroju i postawy obywatelskiej. Zaowocowały uchwaleniem Konstytucji 3 Maja, powołaniem licznych instytucji oświaty, kultury i nauki. Wychowanie zgodne z ideałami oświecenia ukształtowało nowoczesne pokolenie, które musiało „uzdrowić” ojczyznę, a następnie zmierzyć się z realiami niepodległej Rzeczpospolitej. obywatele zrozumieli potrzebę wzmocnienia władzy i przeprowadzenia reform.Ogólnoświatowy charakter epoki określa filozof Immanuel Kant:„Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy.Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem. Przemiany w świadomości mieszczaństwa i częściowo chłopstwa=wstep do kruszenia się pojęcia narodu szlacheckiego.Oswiecenie dało koncepcję narodu obejmującego wszystkiego stany.Solidarność stanowa mieszczan.Nowoczesne podejście do własnosci-wazniejsze było dysponowanie własnością niż urodzenie,wieksze znaczenie miało kryterium majątkowe.Hugo Kołłątaj proponował,by wszyscy byli wolni,stosunki ekonomiczne miały być regulowane kontraktami.Rozumienie narodu jako narodu obywateli wolnych.Słabło doszukiwanie się sarmackiej genealogii własnych rodów,nasiliło się czerpanie z własnej historii.Świadomość historyczna elit nasycała się elementami swieckimi,mniejszą role miała opatrzność,większą świadome działanie.Wiara w postep dziejowy i doskonalenie się ludzi wraz z biegiem dziejów.Nawiuązano do idei praw naturalnych człowieka(J.J.Rousseau)

35. Przyczyny przewrotu umysłowego w Polsce XVIII w. Światopogląd i mentalność ludzi epoki Oświecenia.

Druga połowa wieku siedemnastego i początek osiemnastego pogrążył nasz kraj w głębokim zacofaniu kulturalnym i dusznej atmosferze marazmu i konserwatyzmu. Świeże prądy umysłowe z Zachodu związane z epoką Oświecenia, dotarły i do Rzeczpospolitej, choć początkowo przeszczepiali je na nasz grunt bardzo nieliczni. Liczyli, że nowe idee (podobnie jak na Zachodzie) dotrą do społeczeństwa, a szczególnie do szlachty - jego kierowniczej warstwy, i pozwolą uporać się z przeżytkami feudalizmu polskiego. Wstępna faza Oświecenia - czasy saskie - miała szczególnie ciężkie zadania przed sobą, ponieważ kraj w tym okresie znalazł się na kulturalnym, społecznym i moralnym dnie. Mimo to udało się dokonać przewrotu umysłowego, który był wstępem do dalszych działań. Nastąpiło to mniej więcej w latach trzydziestych XVIII wieku. W latach czterdziestych, działania te zaowocowały powstaniem licznych instytucji naukowych i kulturalnych w duchu Oświecenia. Przemiany te miały związek z wystąpieniem grupy magnatów skupionych wokół "Familii" Czartoryskich, stawiających sobie za cel głębokie reformy w kraju. Stronnictwo to zdobyło duże wpływy na dworze Augusta III. Do zasłużonych jego działaczy należeli min.: bracia Załuscy, Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski. Ksiądz Konarski rozpoczął reformę szkolnictwa od założenia nowoczesnej, elitarnej szkoły Collegium Nobilium w 1740 roku, wychowującym młodych arystokratów w nowoczesnym duchu Oświecenia i przy pomocy nowoczesnych metod (min. wprowadzono takie przedmioty jak historię, prawo, ekonomię, języki nowożytne w tym polski. Powstało jeszcze kilka innych kolegiów pijarskich. Sukcesy pijarów i ich konkurencja skłoniły potentatów na edukacyjnym rynku - jezuitów - do podobnych reform i trzeba przyznać, że wkrótce prześcignęli poprzedników, przynajmniej ilością nowoczesnych placówek. Te zasługi księdza Konarskiego trzeba uznać za największe ponieważ przyczyniły się do wychowania nowego świadomego i aktywnego politycznie pokolenia. Ci najsłynniejsi ludzie oraz wielu innych przetarło drogę i umożliwiło gorączkę reformatorskiej epoki stanisławowskiej. Tak nazywamy drugi etap polskiego Oświecenia, rozpoczynający się w 1764 roku elekcją Poniatowskiego na tron. Król przejął kierowniczą rolę w dziele odbudowy państwa i położył dla niego wielkie zasługi. W tym okresie ideologia Oświecenia stała się oficjalną doktryną państwową. Ludzie obozu królewskiego forsowali program "naprawy społeczeństwa". W jego realizacji pomóc miały świeżo powoływane instytucje życia kulturalnego. W osiemnastym wieku rozwijać się zaczęła polska publicystyka i związana z nią prasa. W nowych, krótkich formach - esejach, felietonach, artykułach, listach, reportażach krytykowali sarmackie zacofanie, postulowali nowe wzorce osobowe, bronili mieszczan i chłopstwo, pisali o problemach politycznych i gospodarczych kraju. Publicystyka i rozwój prasy przyczyniła się do wzmożenia działalności wydawniczej. Przyczynili się do niej już bracia Załuscy. W latach siedemdziesiątych najsłynniejsze były dwie oficyny: Michała Groela i Piotra Dufoura. Wydawali oni dzieła najwybitniejszych twórców czasów stanisławowskich, a także czasopisma, encyklopedie, teatralia.Łączy się z okresem przeobrażeń gosp. i społ. zmierzających do podniesienia kraju z zacofania cywilizacyjnego. Badacze chętnie posługują się pojęciem przełomu oświeceniowego dla podkreślenia siły i intensywności tych przeobrażeń oraz ich znaczenia. Wystąpiły one zwł. w świadomości ideowej i polit. epoki: pojęcie narodu przestało odnosić się jedynie do stanu szlach., ale zakresem swoim zaczęło ogarniać także mieszczan i chłopów. Nastąpił rozwój nowoczesnych instytucji i form życia kult. Istotną rolę w życiu lit. i artyst. epoki odegrał Stanisław August. Królewski program unowocześnienia Polski znalazł najpełniejszą realizację w dziedzinie kultury - Stanisław August był inicjatorem i twórcą wielu podstawowych instytucji kult. (Teatr Nar., Szkoła Rycerska, KEN, „Monitor”), inspiratorem nowoczesnego opracowania dziejów Polski (Historia narodu polskiego A. Naruszewicza), w dziedzinie zaś literatury inspiratorem twórczości dydakt.-satyr, w stylu klasycyst. (F. Bohomolec, Naruszewicz. I. Krasicki, także S. Trembecki). Mecenat artyst. króla - zwrócony przede wszystkim na dziedzinę sztuk plast. - odegrał także dużą rolę w literaturze: król roztaczał opiekę nad pisarzami, wspomagał ich materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe. Mecenat król, był gł. podstawą działania Teatru Narodowego. Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości, spośród których najważniejsze było wprowadzenie na stałe do świadomości ludzkiej przekonania o sile i możliwościach poznawczych rozumu, o randze nauki i oświaty, o wadze ideałów wolności i równości - indywidualnej i zbiorowej.

36. Odrodzenie szkolnictwa i oświaty. Komisja Edukacji Narodowej

Nasiliły się tendencje do poprawy szkolnictwa za Stanisława Augusta Poniatowskiego.”Takie bedą rzeczypospolite jak ich młodzieży chowanie”.Potrzeba rozwoju i reformy oświaty.W tej atmosferze na sejmie w1773 idea powołania Komisji E.N.,realizujacej zasadę pastwowego systemu szkolnego.Przeciwnicy:nuncjusz papieski Józef Garampi,niektóre konserwatywne kręgi szlacheckie.Król i reformatorzy przeprowadzili reformę w skali europy(wzory:Francja,anglia,Austria).Przygotowali do niej opinię publiczną.Członki KEN:intelektualiści i politycy,młodzi i dynamiczni.I.Massalski,M.Poniatowski,J.Chreptowicz,A.Sułkowski,A.Zamoyski,A.K.Czartoryski,I.Potocki,A.Poniński.Głównym inicjatorem powstania Komisji był ksiądz Hugo Kołłątaj.Komisja była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty. Jednak od początku faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom.Do zasłużonych "ekspertów" zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dzięki osobistemu protektoratowi króla i "Familii" Komisja miała niemal zupełną swobodę działań.Przejęcie tego, co zostało po majątku jezuitów,dało Komisji dużą niezależność finansową.Nowe podręczniki załatwiło Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.Komisja zmierzała do podporządkowania sobie i jednolitego prowadzenia szkolnictwa w kraju.Najpierw zajęła się srednim.Istniejące szkoły podzielono na 2 typy:wydziałowe(7letnie)i podwydziałowe(6lat)Podlegały szkołom głównym(UK i Wileński).Nauczanie miało charakter obywatelski(nowoczesna koncepcja narodu)i zwiazany z potrzebami rozwoju gospod.i techn.Nacisk na nauki przyrodnicze i unowoczesnienie wiedzy o społeczeństwie.Przedmioty:mechanika,rolnictwo,chemia,botanika,zoologia,prawo. W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim.Poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej,Zadbano o kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne.Przygotowywała ważne dla szkół parafialnych podręczniki(Onufrego Kopczyńskiego,Gawrońskiego,Piramowicza)Akademia Krak.stała się też ośrodkiem kształcenia nauczycieli,1782 Kołłątaj rektorem zreformowanej uczelni.Reformując Akademię kierowano się założeniami filozoficznymi i praktycznymi.Racjonalizm i metody empiryczne.Reforma Wydziału Filozoficznego.Osobno seminaria nauczycieli założyli Massalski w Wilnie,Poniatowski w Łowiczu.Od roku 1789 rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako swoisty minister oświaty.Cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład.Dokonania:całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich, opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia, utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach, publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka, zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.

37. Nauka polska w epoce Oświecenia.

Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo.

W 1740 pedagog i pisarz polityczny Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium. Była to szkoła pijarska gdzie wprowadzono wysoki poziom nauczania, uwzględniający języki obce, nauki ścisłe, historię, geografię, wychowanie fizyczne oraz dbałość o wartości moralne. Zgodnie z ideałami oświecenia nacisk kładziono na umiejętność jasnego i racjonalnego myślenia, stąd porzucono pamięciową metodę uczenia, zastępując ją poglądową. W celu upowszechnienia dostępu do wiedzy z inicjatywy braci Załuskich założona została w 1747 roku Biblioteka Rzeczypospolitej. Dalsza reforma szkolnictwa polegała na powołaniu Szkoły Rycerskiej. Z założenia miała kształcić w duchu patriotyzmu kadrę oficerską, cechującą się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą moralną i obywatelską. Jej wychowankami byli między innymi Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz oraz Jakub Jasiński. W 1773 roku utworzona została Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Zajęła się kształceniem kadry oficerskiej, reformą Akademii Karkowskiej i Wileńskiej, wprowadziła do szkół język polski, ograniczając łacinę. Literaci i publicyści wnieśli swój nieoceniony wkład do odrodzenia języka polskiego, oczyścili go z barbarzyńskiego okresu saskiego i przywrócili jego piękno. W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych, szczególnie zaś zwrócono uwagę na reformę gramatyki. Wielką rolę z zachowaniu tożsamości narodowej rodaków odegrał Onufry Kopczyński. Był autorem „Gramatyki języka polskiego” oraz licznych podręczników szkolnych. Program oświeceniowy starało realizować także Towarzystwo Przyjaciół Nauk utworzone w 1800 roku. W 1743 roku z inicjatywy Daniela Gralatha powołano w Gdańsku Towarzystwo Przyrodnicze. Prace Jana i Andrzeja Śniadeckich poszerzyły wiedzę z zakresu matematyki, astronomii oraz chemii, a założone w 1753 roku przez Marcina Poczobuta-Odlanickiego obserwatorium astronomiczne umożliwiło wykorzystanie tej wiedzy w praktyce. Z zakresu botaniki, zoologii i nauk rolniczych, pojmowanych jako umiejętności stosowane na szczególną uwagę zasługują prace Krzysztofa Kluka. Równie prężnie rozwijało się w osiemnastowiecznej Polsce wolnomularstwo zmierzające przede wszystkim do rozwoju wewnętrznego człowieka i wspierania działalności naukowej i kulturalniej. Wywodzi się z niego związek Filantropów,propagujący związki nauki z praktyką,na jego czele sam król.Nauki matematyczne i astronomia:poziom światowy,Kraków,Wilno,Marcin Poczobut-Odlaniecki,Michał Hube,Jan Śniadecki(pierwszy podrecznik algebry).Zajmowano się nadal teoriami Kopernika(E.Debicki i G.Arakiełowicz)Chemia:P.Jaśkiewicz z Ak.Krakowskiej.znawca mineralogii.W Wilnie J.Śniadecki.Historia naturalna,czyli botanika i zoologia,uprawiana z myślą o poprawie rolnictwa,K.Kluk-9 tomów opisu polskiej flory,fauny,minerałów.W zakresie geologii w Wilnie J.A.Forster.Geografia:Stanisław Staszic,Ignacy Zaborowski-rozwijał wiedzę matematyczno-mierniczą i geodezję.Karol Wyrwicz opracował podręcznik geografii.Kartografia:król czynił starania o stworzenie mapy Polski,pracował nad tym Karol Perthees.Podróżnicy opisujący różne kraje:J.Potocki opis Turcji i Egiptu,M.J.Borch Sycylii.Wiedza rolnicza:K.Kluk,P.Brzostowski,W lecznictwie podobnie jak w rolnictwie odwoływano się do badań podstawowych(anatomia,fizyka,chemia).Rozwój nowoczesnej chirurgii,położnictwo jako dział szpitalnej medycyny.Ojciec polskiej chirurgii Rafał Czerwiakowski z UK.Nauki humanistyczne:dość duże ożywienie ale bez wybitności.Przodował Gdańsk z wpływami kanta,Przystosowanie europejskiego fizjokratyzmu do warunków polskich odzwierciedlał się w rozważaniach ekonomicznych Kołłataja,Popławskiego,Stroynowskiego..Józef Wybicki i Ferdynad Nax-ciekawe rozważania ekonomiczne.Reforma prawa jako główny element ogólnego programu reform.Dążono do kodyfikacji prawa(np kodeks Andrzeja Zamoyskiego).Wincenty Skrzetsuki opracował Prawo polityczne narodu Polskiego,a Teodor Ostrowski przedstawił prawo sadowe.Rozwój badań historycznych.Wincenty Skrzetuski(Dzieje królestwa szwedzkiego),Kajetan Skrzetuski,ojciec polskiej nauki historycznej to Adam Natruszewicz,w swym Memoriale miał ambitny program stworzenia nowoczesnej historiografii polskiej.

38. Architektura i sztuka (malarstwo, grafika, rzeźba, rzemiosło artystyczne) w dobie Oświecenia.

Mecenat króla i rodów magnackich:Czartoryscy, Lubomirscy,Potoccy, Brannicy

w malarstwie - Marcella Bacciarellego, Jan Norblin,sprowadzony przez Czartoryskich,wywodzący się z nurtu rokokowego, Franciszek Smuglewicz, Aleksander Orłowski.Bernardo Belotto.Canaletto,mający sławe europejską,malujący głównie widoki,jego obrazy uznawane są za wybitne dzieła o niezwykłych zestawieniach barw i grze świateł i cieni.Zygmunt Vogel,K.Wojniakowski,Wiele ich obrazów odzwierciedlało sytuacje kraju,stosunki społeczne,polityczne,np powstanie kościuszkowskie.Na całym terytorium Rzeczypospolitej powstały placówki wytwórcze z różnych dziedzin:ceramiki, budownictwa, szkła, tkactwa, konkurując z importem wyrobów sztuki zdobniczej z zagranicy. Sztuka barokowa i rokokowa po 1760. W ostatnim 20leciu sformułowano tezę o pluralizmie stylistycznym w sztuce Oświecenia.Nurty klasycyzujące uważa się za najbliższe ideologii Oświecenia. Równolegle wymienia się owe nurty w sztuce, które wiąże się z przejawami sentymentalizmu i preromantyzmu.Należy uznać,że są to te zjawiska, które w jakiś sposób wiążą się z procesem w życiu umysłowym,termin Oświecenie zarezerwować tylko dla zespołu zjawisk, związanych z przewrotem umysłowym,który wtedy nastąpił.Jeśli przyjmie się taką definicję, to kontynuacji sztuki barokowej i rokokowej nie będzie można uznać za nurt barokowy i rokokowy sztuki Oświecenia.Wśród budowli zaprojektowanych jednolicie w stylu barokowym i rokokowym większość stanowiły kościoły i klasztory.Styl ten doskonale wyrażał ideologie Kościoła w tamtych czasach, sprzyjał kościelnej propagandzie.Wiele takich budowli zasługuje na miano wybitnych dzieł sztukinp kościół dominikanów obserwantów w Warszawie,kościół kanoników regularnych w Trzemesznie,zespół w Borunach w Oszmiańskiem. Wszystkie te fundacje powstają w 60, 70, a nawet 80 latach XVIII w., za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego,ale stanowią twórczą kontynuację baroku i rokokaTo samo dotyczy kościołów powstałych po 1760r. Aż po lata 90 XVIII w. jest ich wiele w Wielkopolsce, Małopolsce i na Rusi Czerwonej.Na ich stylistyczną koncepcję wpłynęły tradycje sakralne. Wśród prowincjonalnych budowli wyróżniają się kościoły o odrębnym wyrazie architektonicznym, kontynuujące barokowe koncepcje, np.kościoły w Szewnej i Górach Wysokich budowane przez księdza Józefa Kraśnickiego.Budowa i przebudowa kościołów parafialnych spoczywa na fundatorach,dlatego też starano się zachować ten zwyczaj,kierując się przekonaniem, że przymierze dworu z Kościołem doskonale sprzyja utrzymaniu dotychczasowej struktury społecznej.Jedynie zespół bazyliański w Poczajowie opierał się na hojnym mecenacie magnackim.Jego fundatorem był starosta Mikołaj Potocki, tkwiący całkowicie w epoce saskiej.Powstaje też tylko jedna magnacka rokokowa rezydencja - przebudowany pałac, nowy odwach, teatr dworski, ogród regularny, przebudowany kościół parafialny, fasada kościoła bernardynów w późnobarokowym stylu. Jest to Dukla Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha i jego żony.Zespólu tego nie można zaliczyć do sztuki Oświecenia.Przy sztuce baroku i rokoka wymienić należy tez wystrój setek kościołów, w tym ołtarze powstałe po 1760r. Szczególnie ze Lwowa. Z lwowskim środowiskiem artystycznym wiążą się rokokowe ołtarze katedry sandomierskiej z lat 1770 - 1775.Z Wielkopolski jako wybitne przykłady rokokowe przytoczyć można wyposażenie zakrystii kościoła filipinów w Gostyniu,Rozdział o sakralnej sztuce baroku i rokoka zamykać trzeba na końcowych latach XVIII w.W dziedzinie architektury świeckiej wymienia się wiele pałaców wiejskich i miejskich, dworów i kamienic.Największe zainteresowanie budzi pałac biskupi w Ciążeniu.Rokokowe dekoracje,będą częste do lat 70. Wpłynęły na to gusta właścicieli i tradycje architektoniczne. W ramach mecenatu królewskiego zanotować można projekty całkiem rokokowe. Projekt Jana Plerscha Sali Balowej Zamku królewskiego świadczy o postawie artysty, a nie inicjatywie króla.Pierwsza faza klasycyzmu w 1760 - 1780Nowe tendencje w sztuce docierały do nas rożnymi drogami. Przenosili je sprowadzeni do Polski artyści, jak Ch. P. Coustou. Zapoznawali się z nimi artyści podczas swych podróży zagranicznych i propagowali je w kraju.Najwybitniejszym architektem lat przełomu był Efraim Szreger. Na przełomie lat 1761 i 1762 sporządza interesujący projekt fasady kościoła karmelitów w Warszawie, stanowiący ważny etap w procesie kształtowania się polskiego klasycyzmu.Inne projekty: przebudowa pałacu prymasowskiego w Skierniewicach i katedry gnieźnieńskiej w latach 1761 - 1766. Te wypadki świadczą o inicjatywie nie kościelnych mocodawców, lecz woli twórczej architekta.Obejmując rządy Stanisław August od razu zwrócił się w kierunku Francji.Stamtąd też sprowadza architekta Wiktora Louisa i zleca mu zaprojektowanie przebudowy Zamku królewskiego w Warszawie.styl Louisa stanowił jedną z odmian klasycyzmu francuskiego.Różne elementy stylu Louisa z jego warszawskiego okresu stały się składowymi elementami odmiany dworskiej wczesnego klasycyzmu polskiego. W projektach przebudowy Zamku królewskiego Jakub Fontana i Efraim Szreger szukali rozwiązania fasady w oparciu o fasadę kolumnową Luwru, projekty te jednak nie zostały zrealizowane W latach przełomu poszukiwano dla monumentalnego gmachu rozwiązania, wypływającego z inspiracji gmachami francuskimi z czasów epoki Ludwika XIV, gdyż Stanisław August właśnie w nim widział wzór władcy. Polski mecenas nie przejmował jednak mechanicznie pomysłów z zagranicy, lecz szukał samodzielnie form wyrazu dla swych idei nowych kształtów w sztuce. O samodzielnym kształtowaniu się nowego stylu świadczy też Gabinet Marmurowy, wykonany wg projektu Fontany w latach 1768 - 1771. Proces kształtowania się koncepcji wypływał tu z własnych, miejscowych tradycji architektonicznych. Fontana zmodernizował barokowe wnętrze z czasów Władysława IV. Stąd ciemne, marmurowe wykładziny ścian i mocne formy wnętrza.Olejne obrazy stanowią składowy element kompozycji. Koncepcja ta jest jedną z podstawowych cech klasycystycznego “stylu Stanisława Augusta”. Architektura ta odznacza się barokową mięsistością kształtów, parzystymi kolumnami, wyposażeniem w zwierciadła.Wśród wielu wybitnych uczonych występuje niesłuszna tendencja do zlikwidowania w sztuce XVIII - XIX wieku okresu klasycyzmu, do powiązania baroku z romantyzmem Jednak racjonalizm Oświecenia znajduje najlepsze odbicie właśnie w klasycyzmie, a ten u nas nie jest formą wypowiedzi baroku i romantyzmu. Jest to odrębny okres.W 3 ćwierci XVIII w pojawia się nurt „zimny barok”. Jest to etap okresu przełomu, gdy architekci redukują i upraszczają dekoracje wnętrz, uspokajają bryły budynków,np pałac Raczyńskich w Rogalinie z lat 1768-1773 i pałac biskupów w Wolborzu.Druga faza klasycyzmu 1780-1800Dopiero w połowie lat 70-tych przemiany w życiu umysłowym znajdują wyraz w sztuce. Pojawia się tendencja do wzmocnienia obronności kraju, rozwoju życia umysłowego, nauki, oświaty, kultury. przykładem jest dom bankiera Fergussena Teppera wybudowany według projektu Szregera.Miał być domem bankierskim i handlowym a jednocześnie nową kamienicą czynszową,

Racjonalizm w wieku Oświecenia, pęd do rozwoju nauki, oświaty i kultury znalazły wyraz w architekturze projektowanej funkcjonalnie, a nie w oderwaniu od jej użytkowych zadań. Wzorów dostarczało np. wydawnictwo Neufforge'a z 900 rytowanymi projektami różnych budowli.Szreger i Zug odegrali czołową rolę w budownictwie użyteczności publicznej. W nurcie tym dużą rolę odgrywał mecenat mieszczański Typowe budynki z innych dziedzin życia to gmach Akademii Nauk Merliniego, Obserwatorium Astronomiczne Marcina KnackfusaW dziedzinie kultury Stanisław Kostka Potocki projektuje budynek muzeum, a z inicjatywy króla powstają teatry w Łazienkach i gmach Teatru Narodowego.Reformy wywołują potrzeby przebudowy ratuszów,Największy z wybudowanych jest ratusz w Wilnie zaprojektowany przez Wawrzyńca Gucewicza.Wyrazem nowych potrzeb był hotel „Pod Orłem Białym” na Tłomackiem w Warszawie projektu Zuga,Ważną dziedziną jest budownictwo wojskowe, głównie koszary, jako wyraz troski o bezpieczeństwo kraju. Wyspecjalizował się tu Stanisław Zawadzki.Zainteresowanie starożytną kulturą występuje ok 1760. Sprowadza się z zagranicy wydawnictwa sztychowane, ilustrujące starożytności rzymskie.W Rzymie popularny był Franciszek Smuglewicz, który wykonał liczne akwarele, ilustrujące zabytki starożytne.Typ dekoracji arabeskowo-groteskowej rozpowszechnił się dzięki sztychowanym przez Smuglewicza dekoracjom Złotego Domu Nerona i akwarelowym rekonstrukcjom willi Laurentina Pliniusza Młodszego. W Polsce w ramach mecenatu królewskiego wybitnymi przykładami są dekoracje Plerscha w Łazienkach - w Białym Domku, w sali balowej.Elementami dekoracyjnymi były też wazy antyczne tzw etruskie i starożytne rzeźby. W architekturze jako przykłady nurtu antykizującego wymienia się fasadę katedry i ratusza wileńskiego, projektu Gucewicza,amfiteatr w Łazienkach. Nurt antykizujący wyraża się w architekturze, malarstwie, rzeźbie, w motywach parkowych dekoracyjnych pawilonów i sztucznych ruin.Przenika do nas z Italii i przez architekturę Palladia. Ze swymi manierystycznymi motywami wywarła duży wpływ na klasycyzm angielski w XVIII w. i tak znaczny oddźwięk miała w Polsce, że jeden z nurtów ostatniej ćwierci XVIII w. nazywamy Palladiańskim. Najlepiej reprezentowany przez Stanisława Kostkę Potockiego i Piotra Aignera. Ich dziełem jest fasada kościoła bernardynów w Warszawie z lat 1786-1788.Palladianizm wyrażał się w założeniach pałacowych, np. Narol, Szczekociny, Kock, Siedlce, Tulczyn,Często występują dwa motywy tego stylu - wgłębne portyki kolumnowe w elewacjach i trójdzielne okna z arkadką nad członem środkowym.Pod koniec lat 70-tych w twórczości Szregera i Zuga pojawiają się tendencje awangardowe, które są odpowiednikiem nurtu francuskiego,którego reprezentantem był architekt Ledoux.cechy to surowość kompozycji, zminimalizowane dekoracje, porządek dorycki. W latach 70-tych awangardowym architektem był Zug.W latach 80-tych XVII w. pojawia się charakterystyczny dla polskiej architektury polski pałac, polski dwór, polski dworek W wyposażeniu ich wnętrz ważne były portrety Marcello Bacciarellego, Giewanniego Lampiego, Józefa Grassiego i Józefa Faworskiego.np pałac Jabłonowskiego w Kocku, najważniejszy pałac w Siernikach projektu Kamsetzera.Egzotyzm, sentymentalizm, romantyzm.odzwierciedlają się w pejzażowym, nieregularnym parku zwanym sentymentalnym lub romantycznym i angielskim, bo stamtąd wywodzi się jego rodowód. Gust do angielszczyzny w latach 70-tych objął wiele dziedzin życia np. ubiór, malarstwo.Wybitni ludzie oswiecenia zainteresowali się losem chłopów i człowieka w świecie w ogóle, stąd sentymentalne hasło powrotu do natury, chatki w parkach i nowe formy w budownictwie wiejskim. W latach 70-tych powszechne są chińskie pawilony parkowe, wywodzą się z pomysłów angielskiego architekta Chambersa, np. pawilony i motywy chińskie w Łazienkach projektu Kamsetzera.Drugą odmianę stanowiły pawilony inspirowane przez sztukę Islamu,np. w ogrodzie Zugowskim na Książęcem.3 odmianą są motywy egipskie występujące w projektach Zuga.4 odmiana nawiązuje do prymitywnych cywilizacji i ludów pierwotnych, tu np. krągły szałas indyjski na Mokotowie. Sentymentalizm uwidacznia się w dekoracyjnych motywach parkowych, np. młynach,holenderniach w których urządzano mleczarnie, na tablicach i kamieniach z czułymi napisami.Romantyzm wyrażał się też w tęsknocie za swobodą,w upodobaniu do asymetrii,w kulcie ruiny, np. projekt glorietty flamandzkiej Zuga, lub Bacciarellego na Bagateli Kamsetzera Można wymienić wiele przykładów architektury malowniczej. Jej cechy to: asymetryczność budynku, efektowne motywy, wieżyczki typu piętrowych dzwonnic,dekoracje czerpane z różnych stylów, najczęściej gotyckiego.Pierwsze gotycyzujące pawilony pojawiły się w Nasolcu w Warszawie, urządzane przez Zuga Ciekawym przykładem jest Dom Gotycki w Arkadii, wzniesiony jako przybytek melancholii i nieszczęścia. W wielu projektach Zuga i Kamsetzera występuje pozór zrujnowanego budynku, maja świadczyć o starożytności i wzbudzać smutek w obliczu nieuchronnej ruiny, następującej z biegiem czasu.Pierwsza faza gotycyzowania w Polsce zamyka się czasem w około 1815r. Jako pierwszą budowle neogotycką wymienia się bramę triumfalną na Rynku Starego Miasta w Warszawie z okazji koronacji Stanisława Augusta w 1764r. Świadczyć miała o odległej starożytności, z której Polska się wywodzi. Od początku lat 70-tych pawilony gotyckie wypowiadały uczucie sentymentalne i romantyczne, które często się ze sobą splatały. Po roku 1800 gotycka architektura wyraża też romantyczny kult narodowej przeszłości.WnioskiDo architektury Oświecenia nie należy zaliczać dzieł całkowicie barokowych i rokokowych, Ówczesny przewrót umysłowy znajduje odbicie w różnych kształtach i stylach, wyrażających różne myśli i uczucia człowieka z okresu Oświecenia. Najbardziej charakterystyczne dla tej doby jest postawa racjonalistyczna, a tę najlepiej wyrażają różne nurty klasycystyczne w sztuce. Architektura to główna dziedzina oświecenia

---