Potrzeby - stan napięcia lub odczucie braku wynikające z biologicznej i psychicznej struktury organizmu, indywidualnego doświadczenia człowieka oraz jego miejsca w strukturze społecznej. Cechy potrzeb: niepoliczalność, nieskończoność w czasie, nieograniczoność, ograniczoność co do pojemności, zindywidualizowanie w intensywności ujawniania się, hierarchiczność

Potrzeby społeczne to takie potrzeby, których zaspokojenie wymaga istnienia i działania instytucji społecznych na rzecz zamierzonych celów i o dających się przewidzieć z dostatecznym prawdopodobieństwem skutkach działania; Konteksty potrzeb społecznych:

1. Gdy takie same potrzeby osobnicze jednostek występują powszechnie, a ich zaspokojenie wymaga istnienia odpowiednich instytucji - np. potrzeby poznania (edukacyjne) jednostek i potrzeba społeczna - szkoła; potrzeby ochrony zdrowia jednostek i potrzeba społeczna - instytucje służby zdrowia; są to tzw. potrzeby zbiorowe

2. Gdy niezaspokojone potrzeby jakiejś zbiorowości spotęgują się do stopnia, który uzasadnia powołanie pewnych rozwiązań instytucjonalnych lub systemowych, np. rozpowszechnienie się zjawiska narkomanii i potrzeba społeczna instytucji badających i zaspokajających potrzeby terapeutyczne i profilaktyczne; AIDS i potrzeba społeczna badań epidemiologicznych oraz poszukiwania środków leczniczych i zapobiegawczych

3. Kiedy pewne systemy lub instytucje społeczne napotykają na braki (ograniczenia) swego działania, to potrzebą społeczną jest eliminacja tych braków, np. nieefektywny rząd stwarza potrzebę doskonalenia (rekonstrukcji) lub zastąpienia go innym.

Systemy różnicujące określanie potrzeb społecznych:

1. Przyrodniczy - potrzeby o genezie przyrodniczej podlegają zależnościom typu funkcjonalnego o charakterze bezwarunkowym i mają charakter przymusu, np. trzeb jeść i pić, aby żyć - obligują one ludzi do zaspokojenia i do poznania; skutki ich niezaspokojenia mogą być odsunięte w czasie - np. skutki braków wynikające z dysfunkcji systemu ekologicznego

2. Kulturowy - potrzeby wynikają tu z reguł funkcjonowania społeczeństwa i mają czasem większe znaczenie praktyczne dla jednostek niż zależności przyrodnicze; potrzeba może być tu generowana przez naruszenie powszechnie zaakceptowanej normy i można ją wtedy formułować w postaci wymogu powrotu do stosowania tej normy; może być też tak, że naruszanie normy stanowi wynik braków szerszego systemu społecznego i potrzebą jest negacja tej normy, a następnie usunięcie jej z życia społecznego - np. wykonywanie kary śmierci, które powoduje niezaspokojenie potrzeby poszanowania życia

3. Organizacyjny - potrzeby wynikają tu ze stawianych sobie przez ludzi celów, a cele te wynikają z potrzeb - w szczególności z dążenia do zaspokojenia potrzeb; potrzeby organizacyjne inaugurują proces osiągania postawionych celów, dla realizacji których nie może brakować odpowiednich środków

Podstawowe kategorie potrzeb społecznych i ich przykłady

System generujący potrzeby		Poziomy zdroworozsądkowy lub racjonalno-techniczny		Poziomy racjonalne, humanistyczne
				Charakter systemu
				Zbiorowy	Społeczny	Zbiorowy	Społeczny
Przyrodniczy	Zaspokojenie cykliczne	Zażywanie witamin w okresie jesienno zimowym	Dostosowanie usług w dużych osiedlach do wyżów i niżów demograficznych	Reakcja na zwiększenie zachorowań jesienią i zimą z uwzględnieniem innych czynników - zła dieta, nałogi itp.	Planowanie przestrzenne miast z odpowiednią perspektywą
		Zaspokojenie sporadyczne	Budowa nowego wielorodzinnego budynku w sytuacji dużego popytu na mieszkania	Budowa domku jednorodzinnego przez liczną rodzinę	Wybudowanie oczyszczalni ścieków komunalnych na nowo powstałym osiedlu	Wynalazki energetyczne
	Kulturowy	Zaspokojenie cykliczne	Świętowanie Bożego Narodzenia (choinka, prezenty)	Uczestnictwo w Pasterce	Bunt młodego pokolenia dzieci wobec rodziców	Opuszczenie przez dzieci rodziny pochodzenia
		Zaspokojenie sporadyczne	Spontaniczny sprzeciw jakiejś zbiorowości wobec norm społecznych uzasadnionych tylko tradycją (np. kiedyś noszenie spodni przez kobiety)	Spontaniczny sprzeciw społeczności wobec norm społecznych uzasadnionych tylko tradycją, które jej dotyczą (np. zawieranie małżeństw przez duchownych katolickich)	Ruchy walczące o zrównanie praw zbiorowości dyskryminowanych ze względów kulturowych (np. o równouprawnienie kobiet)	Równouprawnienie mniejszości narodowych i wykluczenie nacjonalizmów z życia społecznego, eliminowanie przemocy w rodzinie
	Organizacyjny	Zaspokojenie cykliczne	Organizowanie wakacji letnich dla dzieci, rekrutacja do szkół	Wybory do instytucji samorządowych	Wybory kandydatów a w efekcie prezydenta, który zyskał najszersze poparcie	Wybór prezydenta z punktu widzenia członków partii
		Zaspokojenie sporadyczne	Usprawnienia życia zbiorowego - poprawa organizacji transportu, organizacji pracy	Stanowienie zrozumiałego i sprawiedliwego prawa, budowanie sprawnych systemów zabezpieczenia zdrowotnego	Prace nad konstytucją państwa prowadzone tak, aby przyczyniły się do satysfakcji obywateli	Rozwój badań naukowych o jasno określonych celach poznawczych, taka budowa autostrad, aby maksymalizować korzyści społeczne

Proces ilustrujący dynamikę potrzeb społecznych:

1. rozwój ekonomiczny i cywilizacyjny tworzy rzeczywiste lub potencjalne możliwości zaspokajania lub redukowania niektórych potrzeb; powstają możliwości zaspokajania nowych potrzeb

2. dostrzeżenie nowych możliwości, których niezrealizowanie odczuwane jest jako brak, powoduje wystąpienie potrzeby wsparte zgłoszeniem postulatów

3. niektóre z postulatów zyskują akceptację i poparcie na tyle szerokie i istotne, że stają się podstawą formułowania programów zaspokajania potrzeb;

4. niektóre programy okazują się skuteczne, powszechnie akceptowane, co stanowi źródło norm i standardów w różnych zakresach

5. postulaty, programy społeczne oraz normy i standardy są wskaźnikami potrzeb społecznych i stopnia akceptacji ich zaspokojenia (np. postulaty wzrostu udziału kobiet w życiu publicznym, programy walki z bezrobociem i standardy zobowiązujące do edukowania młodzieży w określonym okresie życia)

Do diagnozowania potrzeb wykorzystuje się wskaźniki społeczne, przez które w wąskim ujęciu rozumie się określoną informację liczbową o wybranych aspektach stanów i procesów społecznych; pozwalają one na określenie występujących braków życia społecznego grup i zbiorowości oraz skutków niektórych procesów społeczno-ekonomicznych; w szerszym ujęciu wskaźnik oznacza możliwość rozpoznania, że zaszło jakieś zjawisko o charakterze społecznym.

Rodzaje wskaźników:

• rzeczowe - wynikają z empirycznego związku między zjawiskiem wskazywanym a wskaźnikiem, np. wys. słupka rtęci wskazuje temperaturę

• empiryczne - to co definiuje wskaźnik i sam wskaźnik można zaobserwować, np. wypowiedzi osób badanych ankietowo

• inferencyjne - dla nich to, co definiuje wskaźnik nie jest obserwowalne, ale można obserwować sam wskaźnik, np. obserwowalna ilość praw grupy i ich surowość jako wskaźnik nieobserwowalnego bezpośrednio zjawiska nietolerancji grupy

• definicyjne - są rezultatem przyjęcia konwencji, która czyni opis jakiegoś zjawiska tożsamym z zasadą konstrukcji wskaźnika,

Wskaźniki zaspokojenia potrzeb społecznych

Charakterystyka zaspokajanej potrzeby	Wskaźniki społeczne
Pożywienie i woda
Właściwe odżywianie	konsumpcja kalorii powyżej wymagań FAO/WHO (a) konsumpcja innych składników żywnościowych poniżej wymagań (b) % nie posiadających dostępu do wody pitnej (a) % cierpiących na niedożywienie i schorzenia z braku pożywienia (a) % dzieci ze zbyt niską waga urodzeniową (a) % z nadwagą i otyłych (b)
Mieszkanie
Odpowiednie schronienie Odpowiednie wyposażenie Odpowiednia powierzchnia na osobę	% bezdomnych (b) % zamieszkałych w pomieszczeniach nie zapewniających ochrony przed normalnymi warunkami pogodowymi (c ) % nie posiadających odpowiednich urządzeń sanitarnych (a) % mieszkających powyżej określonej liczby osób na pomieszczenie (b)
Praca
Bezpieczne środowisko pracy	% wypadkowości wg określonych zagrożeń (b) wypadkowość związana z zadaniami naruszającymi autonomię emocjonalną/ poznawczą (c ) zgony / urazy w wypadkach w pracy (a) zgony / zachorowania z powodu chorób związanych z wykonywaną pracą (a)
Środowisko fizyczne
Bezpieczne środowisko	% doświadczających skutków dysfunkcji środowiska przekraczającego określone poziomy: powietrze, woda, ziemia, radiacja, hałas (b)
Opieka zdrowotna
Zapewnienie odpowiedniej opieki Dostęp do odpowiedniej opieki	lekarze / pielęgniarki / łóżka szpitalne na ludność < okreslone poziomy (a) % nie posiadających dostępu do publicznej służby zdrowia (a) 5 nieodpornych na określone schorzenia (a)
Potrzeby dzieci
Bezpieczne dzieciństwo Rozwój dziecka	% dzieci porzuconych, maltretowanych, zaniedbanych (c) % pozbawionych stymulacji, pozytywnych relacji społecznych, odpowiedzialnych opiekunów (c )
Wsparcie grupy społecznej
Istnienie „ważnych innych” Pierwotne oparcie w grupie	% nie posiadających bliskich, stosunków z innymi opartych na ufności ( c) % bez z lub z małymi kontaktami społecznymi (b) % nie mających nikogo w razie potrzeby (c )
Bezpieczeństwo ekonomiczne
Bezpieczeństwo ekonomiczne	% bezwzględnie ubogich (a) % relatywnie ubogich ( c) % mających słabe zabezpieczenie przeciw różnego rodzajom zagrożeń (b)
Fizyczne bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo obywateli Bezpieczne państwo	stopa zabójstw (a) stopy ofiar przemocy (b) ofiary przemocy państwa (b) ofiary wojny (a)
Szkolnictwo
Dostępność kwalifikacji Dostępność wysokich kwalifikacji	nie posiadający wykształcenia podstawowego (lub średniego) (a) realny czas nauki < określony poziom (a) nie posiadający określonych kwalifikacji (b) nie posiadający (średniego) wyższego wykształcenia (a)
Planowanie rodziny i rodzicielstwo
Bezpieczne planowanie rodziny Bezpieczne rodzicielstwo	niedostępność bezpiecznej antykoncepcji i aborcji (a) zgony matek w czasie porodu (a)

1. - dane dostępne powszechnie lub prawie powszechnie

2. - dane dostępne jedynie dla niektórych krajów, bez dokładnych sugestii co do operacjonalizacji

3. - luźne sugestie wskaźników

Podstawowe minimalne standardy zaspokojenia potrzeb na poziomie lokalnym powinny być ustalane na poziomie centralnym z uwzględnieniem poziomu społeczno-ekonomicznego rozwoju kraju, aspiracji jego obywateli i zobowiązań międzynarodowych. Jednocześnie należy zaznaczyć, że centralnie ustalone minimalne standardy zaspokojenia potrzeb należy rozumieć jako najniższy dopuszczalny poziom zaspokojenia potrzeby. Poziom ten powinien być wyższy wszędzie tam, gdzie lokalne społeczności dysponują odpowiednimi środkami i podejmą odpowiednie decyzje polityczne w ramach obowiązującego prawa.

Podstawowym ustawowym standardem zaspokajania potrzeb mieszkańców w skali lokalnej powinny być obecnie w Polsce:

• bezpieczeństwo publiczne

• brak lokalnym ognisk dewastacji i zanieczyszczania środowiska

• minimalizacja bezrobocia na lokalnym rynku pracy

• dostęp do instytucji edukacyjnych i oświatowych (różnych na różnych poziomach)

• dostęp do sieci handlowej i usługowej zaspokajających podstawowe potrzeby życiowe

• dostęp do świadczeń pomocy społecznej w sytuacjach kryzysowych

• dostęp do terenów rekreacyjnych i sportowych

• dostęp do usług medycznych (różnych poziomów specjalności zależnie od poziomu lokalności)

• dostęp do usług opiekuńczych dla dzieci i osób dorosłych, które ich potrzebują

• istnienie i utrzymanie niezbędnych szlaków komunikacyjnych

• istnienie i utrzymywanie sieci łączności wewnątrz i na zewnątrz środowiska lokalnego

• zapewnienie dostępu do sądów powszechnych i bezzwłocznego osądzania oraz innej obsługi prawnej

• zapewnienie włączenia wszystkich użytkowanych zasobów mieszkaniowych do infrastruktury komunalnej

Podstawowych wskaźników społecznych dostarczają badania centralnych urzędów statystycznych na mocy zobowiązań, które wynikają z ich statutowych celów działania. Gdy te standardowo zbierane wskaźniki nie wystarczą prowadzone są tzw. badania specjalne, czyli jednorazowe, które mają na celu lepsze rozpoznanie wybranej dziedziny, głównie po to aby podjąć nowe decyzje, które jej dotyczą - np. w 1996 GUS przeprowadził badania stanu zdrowia ludności Polski, które dostarczyły informacji na temat liczby i udziału osób chorych na 27 grup chorób przewlekłych, które w kontekście potrzeb społecznych są masowo odczuwanym brakiem sprawności organizmu, który może natrafić na braki w zakresie działań leczniczych, opiekuńczych i profilaktycznych - do tych działań powoływane są specjalne instytucje, kształcony jest odpowiedni personel; istnienie tych instytucji jest potrzebą społeczną.

Wykryte braki i formułowane na tej podstawie potrzeby, a następnie decyzje i działania modyfikują istniejącą rzeczywistość społeczną. Nie wszystkie podjęte działania okazują się skuteczne, dlatego procesy decyzyjne mające na celu poprawę zaspokajania potrzeb społecznych powinny być poddawane ewaluacji. Dobrą metodą mogą tu się okazać programy pilotażowe, których funkcjonowanie można poddawać na bieżąco wszechstronnej weryfikacji i odpowiednio modyfikować, zanim wprowadzi się je na szeroką skalę.

1

1

---