Morfologia książki rękopiśmiennej

Spadkobiercami tradycji greckiej stały się Bizancjum, kraje arabskie oraz Europa Zachodnia.

1. KSIĄŻKA ARABSKA

• Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al- Koran, w której zawarta została nauka Mahometa.

• Arabowie przejęli z Chin tajemnicę wyrabiania papieru. To przyspieszyło produkcję książki arabskiej.

• Książka arabska wyróżniała się przede wszystkim wspaniałą szatą opraw.

• Zazwyczaj wyodrębniano na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła.

• Ponieważ Koran zabraniał używania wszelkiej personifikacji i symbolu, w krajach Islamu nie rozwinęło się książkowe malarstwo figuralne, jak w Bizancjum czy na Zachodzie.

• Doskonałość osiągnęła natomiast płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa. Stylizowane wzory roślinne przechodziły w fantazyjną grę linii, zwijających się i splatających tworząc tzw. arabeski.

• Motywem występującym w Hiszpanii są podwójne linie układające się w abstrakcyjne wzory i plecionki - maureski.

• Oprawy wschodnie stosowane były ze skóry wielbłądziej. Na skórze wycinano wklęsły rysunek, na to kładziono skórę, którą miano zdobić i przyciskano tłokiem mającym odpowiedni rysunek wypukły. W ten sposób wychodził bardzo wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano nieraz złotem.

2. KSIĄŻKA BIZANTYJSKA

• Znany był grecki zwój papirusu.

Od II w. zaczęto używać pergaminu najpierw w kształcie zwoju, a później w formie powszechnie przyjętego kodeksu

W IX w. dzięki kontaktom z Arabami zaczęto w Bizancjum używać papieru.

• Sztuka bizantyjska wyrażała idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny.

• Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono mozaiką w żywych intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok malarstwa ściennego sztuka bizantyjska posługiwała się dla celów kulturowych obrazem - ikoną. Malarstwo to odtwarzało sceny biblijne i historyczne.

• W obrazie brak jest głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle: niebieskim, purpurowym, a najczęściej złotym. Obraz symboliczny.

• Z Bizancjum wywodzą się złotnicze oprawy książkowe.

• Oprawy książek zwykłych- z desek pokrytych skórą lub w miękkie skórzane obwoluty.

• Księgi liturgiczne, takie jak: mszały, ewangeliarze, psałterze były bardzo bogato oprawiane w złoto, srebro, miedź, zdobione drogimi kamieniami, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywa się złotniczymi lub ołtarzowymi.

• Wyróżnia się kilka rodzajów opraw złotniczych:

1.Ozdoba to płaskorzeźba z kości słoniowej przedstawiająca scenę biblijną: ukrzyżowanie, postaci świętych. Wolne brzegi deski, stanowiącej podkład całej okładziny, pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami.

2. Ozdoby bez rzeźby z blachy grawerowanej, wysadzanej kamieniami.

3. Oprawy emaliowane - cała powierzchnia pokryta była emalią celkową lub żłobkową.

• Typową jednak ochronę średniowiecznej książki stanowiła oprawa introligatorska, operująca deską i skórą obrabianą i zdobioną wg zmieniających się czasów.

3. KSIĄŻKA SŁOWIEŃSKA

• Cesarz bizantyjski Michał III w 863 powołał do misji szerzenia zasad chrześcijaństwa wśród Słowian dwóch Greków: Cyryla i Metodego. Bracia stworzyli alfabet słowiański i przepisali tłumaczone przez siebie z greckiego na język słowiański ewangelie, dzieje apostolskie, psałterz i teksty mszalne. Stworzyli pierwsze słowiańskie księgi liturgiczne.

• Alfabety słowiańskie:

CYRYL stworzył alfabet zwany GŁAGOLICĄ, oparty na piśmie greckim. Głagolica była doskonale przystosowana do dźwięków mowy słowiańskiej:

GŁOSKA=1 ZNAK GRAFICZNY

• CYRYLICA została stworzona przez Cyryla i Metodego. Za podstawę wzięto nieznacznie zmienioną grecką majuskułę, z której stworzono 24 litery. Cyrylica jako pismo prostsze i bardziej czytelne zyskała wkrótce przewagę na wschodzie - na Rusi, w Bułgarii i Serbii.

4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE V-VIII WIEK:

PERGAMIN, KODEKS

• Materiałem pisarskim we wczesnym średniowieczu był przeważnie pergamin. W Europie zachodniej wytwarzały go początkowo klasztory na własny użytek, później produkcję pergaminu przejęli miejscy rzemieślnicy. Do wyrobu używano wody wapiennej i kredy. Na południu Europy wyrabiano ze skór owczych i kozich cienki pergamin, jasny, koloru kości słoniowej, na północy ze skór cielęcych robiono grubszy materiał. W gatunkach cienkiego pergaminu widoczna jest różnica strony wewnętrznej i zewnętrznej. W grubszym - gładzone obie strony; czasami barwiono go na kolor czerwony; na takim materiale pisano złotym lub srebrnym inkaustem.

• Od V wieku KODEKS stał się panującą formą książki.

• Formowany był teraz z kilku lub wielu niedużych składek w ten sposób, że prostokątny płat (arkusz) pergaminu łamano raz w połowie tak, że tworzyły się dwie karty. Gdy łamano kilka arkuszy naraz powstawała skłądka: ternion (3 arkusze = 6 kart) ,quaternion (4 ark. - 8 kart), quinternion, sexternion. Najczęstszą skłądką był kwaterniona. Przy oprawie składano i zszywano wszystkie składki w jeden blok.

• Oznaczanie kolejności kart w kodeksie czyli foliowanie przyszło później, a upowszechniło się w XIV wieku. Karty oznaczano cyframi rzymskimi lub arabskimi. Chcąc określić stronicę należało dodać skrót określenia: recto- przednia strona karty, albo verso - odwrotna strona karty.

ZDOBNICTWO RĘKOPISÓW

• Materiał -PERGAMIN.

• Najprostszym sposobem ożywienia pisma i uplastycznienia zewnętrznej struktury dzieła było rubrykowanie rękopisu, czyli przekreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie niektórych liter czerwoną farbą.

• Dawna książka nie posiadała karty tytułowej ani wyróżnionego tytułu, tylko zaczynała się wprost od pierwszego zdanie lub słowa incipit, po którym zwykle następowało sformułowanie treści dzieła, a kończyła się słowem explicite, po którym zazwyczaj powtarzano nazwę dzieła, umieszczano imię autora, czas i miejsce powstania rękopisu. Ważne te momenty należało wyodrębnić graficznie - wypisywano je czerwoną, rzadziej niebieską farbą..

• Zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich, barwnych i złotych inicjałów, ornamentów marginalnych i innych kompozycji nazywa się iluminacją. Barwny obraz figuralny - miniaturą.

• elementy ornamentacyjne: linia we wszystkich geometrycznych układach, roślina, zwierzę i człowiek.

• Najdawniejsze ze znanych ilustrowanych rękopisów - egipskie Księgi umarłych. Ornamentyka rękopisów rozwinęła się w czasach chrześcijaństwa, w księgach biblijnych i liturgicznych. Ewangeliarze, psałterze, sakramentalia, mszały i inne księgi kościelne otrzymywały szczególnie bogatą szatę zewnętrzną.

• Na kontynencie na pierwszy plan wysunęły się Włochy i Francja.

• Nowością zdobnictwa wczesnego średniowiecza było wykształcenie bardzo ozdobnego inicjału.  Główne motywy - figury zwierzęce, w tym ptaki i ryby. Motywy przetrwały do późnego średniowiecza. Najczęściej używano farby czerwonej, żółtej i zielonej. Brak natomiast złota i srebra.

• Odrębność zajmuje sztuka iryjska: ozdobny inicjał, począwszy do obwiedzionych czerwonymi punkcikami, aż po wielkie inicjały wypełniające powierzchnie całej stronicy.

• Jako typowy motyw ornamentyki aryjskiej - plecionka wstęgowa oraz spirale, pośród której wyłaniają się postacie zwierząt, ludzi, smoki, węże.

• Najbardziej typowymi zabytkami sztuki aryjskiej są ewangeliarze: z Kells i z klasztoru Durrow.

5. TYPY PISMA W EUROPIE ZACHODNIEJ

• Typy pisma wykształcone w epoce starożytnej - kapitała, uncjała, półuncjała, kursywa - były stosowane i w średniowieczu.

Pisma narodowe; półuncjała irlandzka, minuskuła karolińska

• Dwa minuskule typy pisma: półuncjała i kursywa, używane przez plemiona w zachodniej Europie rozwijały się w każdym środowisku nieco odmiennie i wskutek tego powstały różne pisma narodowe.

• Pismo używane w Italii, Hiszpanii, Francji nazwano pismem kontynentalnym.  Różniło się ono bardzo od pisma insularnego, które wykształciło się w Anglii i Irlandii.

• Kontynentalne pisma narodowe - odznaczały się dużą niedbałością, nieregularnością ciasno stłoczonych liter, nadmierną ilością skrótów. Pismo insularne irlandzkie odznaczało się wysokim stopniem doskonałości graficznej i ornamentalnej. Wytworzył się tam typ bardzo pięknej półuncjały irlandzkiej, której charakterystyczną cechą było pogrubienie szczytów górnych lasek liter przez trójkątne nasadki; stosowana do rękopisów luksusowych.

• Ojczyzną pisma - minuskuła karolińska- jest Francja, a przyczyną jej powstania była potrzeba stworzenia czytelnego prostego, kaligraficznego pisma.

• Pierwszym kodeksem pisanym w całości minuskułą karolińską był Złoty Psałterz Karola Wielkiego.

• Dzięki swym zaletom minuskuła karolińska przyjęła się w całej zachodniej Europie, stała się prototypem wszystkich do dziś istniejących rodzajów pisma drukowanego i ręcznego.

Pismo gotyckie

• Minuskuła gotycka występowała jako pismo kaligraficzne- tekstura i kursywne.

• Gotycką minuskułę cechuje:

1. przewaga linii pionowych,

2. tworzenie ostrych łuków i ostrych katów,

3. łamanie prostych linii trzonków i lasek

• Litery mają przewagę wysokości nad szerokością, są kanciaste, bardziej zwarte i ściśle z sobą złączone.

• Regionalne odmiany kaligraficznego pisma gotyckiego: tekstura, rotunda, bastarda.

• Tekstura - starannie wykończone, używane do pisania tekstów biblijnych, liturgicznych i ważniejszych kodeksów.

• Kursywa gotycka - wytwór potocznego, szybkiego pisania; charakterystyczne są długie w pętle powyginane górne i dolne laski liter, co bardzo zmienia kształt liter.

• Pismo gotyckie przetrwało w zachodniej i środkowej Europie aż do schyłku średniowiecza, zanim nie zostało częściowo wyparte przez szerzące z Włoch pismo humanistyczne.

Pismo humanistyczne

• Twórcami tego pisma byli pisarze, humaniści włoscy: Francesco Bracciolini i Piccolo Niccoli.

• Humanistyka różni się od Karoliny charakterem duktu, litery są bardziej strome, okrągłe, nad „i” widnieje kropka oraz inne litery czynią ją podobną pisma dzisiejszego.

• Oprócz kaligraficznego pisma książkowego powstała jednocześnie humanistyczna kursywa zwana italiką.

Systemy skracania wyrazów

• Noty tyrońskie - system skrótów. Wynalazcą tego systemu był Tyron.

Notarii - pisarze, którzy w ten sposób pisali. Były używane przeważnie w życiu publicznym, urzędowym, w kancelariach cesarskich i papieskich, ale istniały tek taż pisane teksty literackie, skrótami tymi robiono także do robienia not marginalnych i glos w tekstach naukowych i literackich.

 Ligatury - ściągnięcia literowe i właściwe skróty - abrewiatury. Ligatury są to połączenia dwóch obok stojących liter w jeden znak, np. AE. Wśród skrótów (abrewiatur) rozróżnia się typy:

1. Odcięcie - polega na tym, że pisze się początek wyrazu, pierwszą literę lub zgłoskę, resztę się opuszcza.

2. Ściągnięcie - takie skrócenie, gdzie ze środka wyrazu opuszcza się jedną lub więcej liter.

Palimpsesty

• W średniowiecznych scriptoriach, gdy brakowało cennego pergaminu do pisania usuwano niektóre teksty, które uważano za mało ważne. Zeskrobywano je z pergaminu nożem, ścierano pumeksem, gąbką, lub rzadziej zmywano przez zanurzenie pergaminu na pewien czas w mleku, a na oczyszczony w ten sposób pergamin wpisywano tekst nowy. Taki powtórnie zapisany rękopis zwie się palimpsestem.

• Obecnie takie rękopisy odczytuje się dzięki wydobywaniu pierwotnego pisma przez poddawanie pergaminu działaniu specjalnych odczynników chemicznych. Innym sposobem jest fotografowanie rękopisu za pomocą promieni ultrafioletowych.

• Instytut do badań palimpsestów - benedyktyńskie opactwo nad Dunajem i w Rzymie.

6. OPRAWY ŚREDNIOWIECZNE

• Jako oprawy używano obwoluty ze skóry lub miękkiego pergaminu.

• Księgi liturgiczne i luksusowe rękopisy otrzymywały oprawy złotnicze, rzeźbione z kości słoniowej, w złocie i srebrze, wykładane drogimi kamieniami.

Oprawy introligatorskie: mnisze, romańskie, gotyckie, nacinane, sakowe i płaszczowe

• Oprawy introligatorskie - wykonywane przez wyszkolonych w tym zawodzie mnichów i świeckich introligatorów w warsztatach miejskich i dworskich.

• Oprawa, której okładziny tworzyły deski dębowe lub bukowe pokryte skórą. Na rogach i na środku dawano drewniane, potem metalowe guzy lub okucia, które chroniły skórę od starcia. Klamry zamykające książkę, a w większych foliałach łańcuchy.

• Oprawy mnisze - do połowy okryta skórą deska, ze względu na oszczędność materiału.

• Najstarszym sposobem zdobienia średniowiecznej oprawy skórzanej było wytłaczanie linii i ornamentów za pomocą strychulca i małych stempli. Na wilgotnej skórze, naciągniętej na deski oprawy, za pomocą gorących metalowych stempli z wyrytym w negatywie wzorem wytłaczano różne ornamenty.

• Oprawianie małych książek noszonych przy sobie, jak brewiarze, modlitewniki, godzinki - oprawy sakwowe. Sakwę taką najczęściej noszono przy pasach. Oprawy rozpowszechnione w Niemczech, w Polsce się nie zachowały.

• Oprawy płaszczowe - Oprócz jednej skóry normalnie okrywającej okładziny posiadały jeszcze drugą, o wiele szerszą i dłuższą.

7. PAPIER

• Jeszcze jednym ważnym czynnikiem umożliwiającym znacznie rozpowszechnienie się książki, był nowy i tańszy materiał pisarski - papier, który z Chin przez Afrykę dotarł w XII w. do Europy. Otrzymał on nazwę od papirusu, chociaż nic z nim wspólnego nie miał.

• Właściwego wynalazku papieru dokonał w 105 r. chiński minister rolnictwa Tsai Lun. Użył on do wyrobu włókna roślinnego. Wyrabianie papieru polegało na tym, że oczyszczony surowiec gotowano w ługu, by włókna się rozluźniły, potem po wypłukaniu w miękkiej wodzie ścierano go w kamienistych moździerzach razem z wodą, wskutek czego zmieniał się w płynną masę, Gotową zawiesinę wlewano do kadzi i czerpano ją w płaskie sita z nici bambusowych. Gdy woda ściekła, wykładano arkusze papieru na filc i przykrywano drugim kawałkiem filcu, stos papieru przekładanego filcem prasowano w przystosowanych do tego prasach, następnie arkusze papieru suszono na powietrzu i wygładzano kamieniem.

• Sztuka papiernicza szerzyła się najpierw na Dalekim Wschodzie: w Korei, Japonii, Indiach, następnie przyjęła się w Arabii.

• Najstarsze okazy papieru pochodzą z IV wieku na Pustynie Tybetańskiej.

• Do Europy wynalazek papieru dotarł w XII wieku najpierw do Hiszpanii.

• W końcu XV wieku znajomość sztuki papierniczej dotarła na tereny Polski. Najpierw na Śląsk, gdzie w 1490 r. notowano stałą papiernię we Wrocławiu, potem w Krakowie. Ok. 1493 r. powstała papiernia na Prądniku Czerwonym pod Krakowem.

• Nowością było wprowadzenie w XIII wieku FILIGRANU, czyli znaku własnościowego danej papierni. W późniejszych latach był używany do oznaczenia formatu i gatunku papieru. Filigran był to wykonywany z cienkiego drutu kontur jakiegoś herbu, zwierzęcia, rośliny, przedmiotu, przyjętego za godło i znak papierni.

• Znak filigranu - znak wodny. Pierwsze filigrany zastosowały włoskie papiernie dla oznaczenia swego papieru.

• Właściwa epoka papieru nastała w XV w. w okresie książki drukowanej.

8. ZDOBNICTWO RĘKOPISÓW W GOTYKU

• W XIII wieku rozwinął się nowy styl - gotyk.

• Ostro łamane, wąskie litery tekstury gotyckiej wypełniały karty ksiąg liturgicznych i urzędowych, nadając im monumentalny charakter. Pełna skrótów, zbita, potoczna kursywa gotycka służyła autorom, studentom i scribom miejskim do szybkiego notowania tekstu.

• W malarstwie książkowym na czoło wysunął się monument ilustracyjny wiążący obrazy z treścią tekstu. Przeważały tendencje naturalistyczne w traktowaniu postaci. Tło przepełnione jest motywami architektonicznymi i malarstwa witrażowego.

• Inicjały gotyckie - malowano farbami na podkładzie złotym, co uwydatniało kształt litery i stanowiło tło dla figur zawartych w inicjale. W ten sposób wykształcił się inicjał obrazkowy.  Od inicjału wyprowadzano stylizowane gałązki i nici rozpościerające się na marginesach kart i obejmujące dookoła tekst pisany. Ta wypustka roślinna, zwana floraturą występowała nawet w oderwaniu od inicjału. Szczyt tej sztuki wyraził się artystycznie zwłaszcza w modlitewnikach, godzinkach.

• Dzieła poezji rycerskiej, pieśni ludowe, wiersze dydaktyczne i kroniki posiadały marginalne ozdoby i miniatury. Dzieła naukowe miały skromniejszą szatę, ograniczały się do rysunków piórkowych.

• Oprócz książki świeckie zdobiono także dokumenty, przywileje, dyplomy.

• Gotyckie średniowiecze bardzo szeroko rozwinęło sztukę introligatorską. Jako nowość pojawiły się oprawy sakwowe i płaszczowe.

---