Reformacja i kontrreformacja (wraz z reformą katolicką) w Polsce XVI wieku, podr. s.91 - 97, mapa w podr., s.93, oprac. RM
innowiercy - wyznawcy innych religii niż katolicka, zwani w Rzeczpospolitej dysydentami
annaty - coroczne opłaty Kościoła w danym państwie na rzecz Stolicy Apostolskiej.
1. Rzeczpospolita XVI w. jako państwo wielowyznaniowe: katolicy, prawosławni, protestanci (luteranie, kalwini, arianie, bracia czescy), ormianie, żydzi, muzułmanie
Rzeczpospolita XVI w. jako „państwo bez stosów” i „przytulisko heretyków”
2. Przyczyny reformacji w Polsce (porównaj z przyczynami reformacji w innych krajach Europy:
zob. temat: Reformacja w Europie)
historycy podkreślają fakt, że na rozprzestrzenianie się reformacji w Polsce wpływały przede wszystkim czynniki polityczne i ekonomiczne, w mniejszym zaś stopniu religijne i teologiczne
- wpływ reformacji europejskiej, m.in. związek luteranizmu z kulturą niemiecką sprzyjał jego
rozprzestrzenianiu się wśród niemieckojęzycznego mieszczaństwa miast Polski północnej i
zachodniej (np. Gdańsk Elbląg, Toruń, Ryga)
szybkie rozprzestrzenianie się reformacji ułatwiały pisma drukowane sprowadzane z Europy Zachodniej
przyczyny przechodzenia szlachty na kalwinizm: m. in. demokratyczny charakter gminy kalwińskiej (szlachta kalwinizm wiązała zatem z ideą demokracji szlacheckiej ), kalwinizm sprzyjał opozycyjnej postawie szlachty wobec monarchy, przejście na kalwinizm dawało szlachcie możliwość sekularyzacji majątków kościelnych, niechęć szlachty do płacenia Kościołowi dziesięcin (konflikty szlachty z duchowieństwem o dziesięciny)
- opozycja części szlachty (ruchu egzekucyjnego) i mieszczaństwa wobec uprzywilejowanej pozycji
w państwie Kościoła katolickiego (niektórzy przywódcy ruchu egzekucyjnego opowiedzieli się za
reformacją - byli innowiercami), poparcie ruchu egzekucyjnego dla koncepcji Kościoła narodowego
- wpływ idei tzw. Kościoła narodowego (Kościoła, którego głową jest władca danego państwa)
negatywne zjawiska w życiu Kościoła (tekst źródłowy, s. 96)
3. Główne nurty reformacji w Polsce
luteranizm, zaplecze społeczne: zwł. niemieckojęzyczne mieszczaństwo miast Prus Królewskich
(Gdańsk, Toruń, Elbląg), Prus Książęcych (Królewiec), mieszczaństwo i szlachta Kurlandii i
Inflant (Ryga), przyczyny przechodzenia mieszczaństwa na luteranizm: dążenie do zniesienia dziesięcin, zakazu lichwy, związek
luteranizmu z kulturą niemiecką sprzyjał jego rozprzestrzenianiu się wśród niemieckojęzycznego mieszczaństwa
kalwinizm, zaplecze społeczne: szlachta w Małopolsce, na Litwie (przyczyny przechodzenia szlachty na kalwinizm: m. in. demokratyczny charakter gminy kalwińskiej (szlachta kalwinizm wiązała zatem z ideą demokracji szlacheckiej), kalwinizm sprzyjał opozycyjnej postawie szlachty wobec monarchy, możliwość sekularyzacji majątków kościelnych, zwolnienie z dziesięcin)
bracia polscy ▪ inne nazwy: arianie (nazwa nadana im przez przeciwników, ponieważ odrzucając dogmat o Trójcy Św. nawiązywali do
herezji Ariusza z IV w. ne), antytrynitarze , socynianie
▪ wyodrębnili się z gminy kalwińskiej w 1562 r. jako tzw. zbór mniejszy
▪ najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce: odrzucili dogmat o Trójcy Św., potępiali służbę
wojskową, pańszczyznę, poddaństwo chłopów, byli przeciwnikami kary śmierci, szlachta ariańska
odmawiała udziału w pospolitym ruszeniu, chłopów uwalniała od pańszczyzny i poddaństwa osobistego, ze
względu na swój radykalizm arianie byli zwalczani nie tylko przez katolików, ale także przez pozostała nurty
reformacji, przywódca szlachty ariańskiej Piotr z Goniądza swoje poglądy manifestował nosząc
drewnianą szablę,
▪ głównym ośrodkiem braci polskich był Raków, gdzie w początkach XVII w. założyli drukarnię
(1600) i słynną szkołę (1602) zwaną ze względu na wysoki poziom Sarmackimi Atenami,
▪ zostali wygnani z Rzeczpospolitej w okresie potopu szwedzkiego (1658), oskarżono ich
wówczas o sprzyjanie Szwedom, po wygnaniu elita intelektualna braci polskich osiedliła się w
Holandii, przyczyniając się swoimi publikacjami (np. wielotomowe dzieło opublikowane w Amsterdamie -
Biblioteka Braci Polskich) do ukształtowania filozoficznych podstaw oświecenia
bracia czescy (czyli husyci, emigranci z Czech, Leszno, Jan Amos Komensky, podr., s..92)
4. Zygmunt I Stary wobec reformacji
wydanie przez króla edyktów zakazujących propagowanie reformacji (np. rozprzestrzenianie pism luterańskich, wyjazdy do zachodnioeuropejskich ośrodków reformacji), nie były przestrzegane
Zygmunt I Stary jako zwolennik tolerancji religijnej
Zygmunt Stary był pierwszym w Europie monarchą katolickim, który zawarł układ ze zwolennikiem reformacji (luteraninem Albrechtem Hohenzollernem)
5. Zygmunt II August wobec reformacji. Koncepcja Kościoła narodowego w Polsce XVI w.
Zygmunt II August jako zwolennik wprowadzenia w Polsce tzw. Kościoła narodowego (Kościół, którego głową jest władca danego kraju), wprowadzenie Kościoła narodowego doradzał królowi Andrzej Frycz Modrzewski
zwolennicy Kościoła narodowego domagali się m.in. wprowadzenia liturgii w j. polskim, komunii pod dwoma postaciami, likwidacji celibatu księży, niwelacji odrębności doktrynalnych między wyznaniami chrześcijańskimi
uchwała sejmu w sprawie zwołania soboru narodowego (1555) i sprzeciw wobec niej Stolicy Apostolskiej
zaprzestanie płacenia świętopietrza przez Kościół w Polsce
odejście przez króla od idei Kościoła narodowego, a następnie przyjęcie postanowień soboru trydenckiego (1564)
6. Wpływ reformacji na szlachtę i ruch egzekucyjny
- przyczyny przechodzenia szlachty na kalwinizm: m. in. demokratyczny charakter gminy kalwińskiej,
kalwinizm sprzyjał opozycyjnej postawie szlachty wobec monarchy, przejście na kalwinizm dawało
szlachcie możliwość sekularyzacji majątków kościelnych, niechęć szlachty do płacenia Kościołowi
dziesięcin (konflikty szlachty z duchowieństwem o dziesięciny)
ok. 20% szlachty polskiej w XVI w. przyjęło protestantyzm, przed 1569 r. 66% posłów na sejm walny z Małopolski i Wielkopolski to protestanci, 52% senatorów świeckich to innowiercy
Mikołaj Czarny Radziwiłł, Mikołaj Rudy Radziwiłł (brat Barbary) jako kalwini
- poparcie ruchu egzekucyjnego dla koncepcji Kościoła narodowego
- przywódcy ruchu egzekucyjnego jako zwolennicy reformacji: Mikołaj Sienicki, Hieronim
Ossoliński, Rafał Leszczyński, Jan Firlej (ruch egzekucyjny w 1573 r. wysunął jego
kandydaturę do godności interrexa)
dążenie ruchu egzekucyjnego do obciążenia Kościoła świadczeniami na rzecz obronności państwa, m.in. przekazania opłat z annat (corocznych opłat Kościoła w danym państwie na rzecz Stolicy Apostolskiej) na potrzeby obrony południowo- wschodniej granicy państwa
dążenie ruchu egzekucyjnego do ograniczenia kompetencji sądów kościelnych ( np. w zakresie wykonywania ich wyroków przez starostów w sporach szlachty z duchowieństwem o dziesięcinny, czyli chodziło o zniesienie tzw.„egzekucji starościńskiej”)
7. Postanowienia aktu konfederacji warszawskiej 1573 r.: zagwarantowanie mieszkańcom
Rzeczpospolitej swobody wyznania i tolerancji religijnej („pax inter dissidentes de religione”),
▪ zwolennikiem aktu konfederacji warszawskiej był prymas Polski Jakub Uchański, przeciwnikiem kardynał Stanisław
Hozjusz
▪ znaczenie aktu konfederacji warszawskiej - Rzeczpospolita jako „państwo bez stosów” i „przytulisko
heretyków”, „50% sygnatariuszy aktu konfederacji warszawskiej to katolicy”
▪ fragmenty aktu konfederacji warszawskiej - podr.,s.97
8. Ugoda sandomierska z 1570 r.: porozumienie luteranów, kalwinów i braci czeskich
(dotyczyło tylko obszaru Rzeczpospolitej)
▪ postanowienia: powstrzymanie się przed wzajemnym zwalczaniem, współdziałanie przeciw
kontrreformacji i arianom
9. Reformacja a kultura narodowa (wpływ reformacji na kulturę renesansu w Polsce)
szkolnictwo innowierców ▪ kalwini: Pińczów, Łańcut, Lewartów, ▪ arianie: słynna szkoła w Rakowie (1602) zwana ze względu na wysoki poziom Sarmackimi Atenami, ▪ bracia czescy: Leszno, słynnym wykładowcą w szkole braci czeskich w Lesznie w XVII w. był emigrant z
Czech Jan Amos Komensky, podr., s. 92)
▪ luteranie: Gdańsk, Toruń, Elbląg), uniwersytet luterański w Królewcu założony przez Albrechta
Hohenzollerna w 1544 (wzorowany na uniwersytecie w Wittenberdze)
- przekłady Biblii na j. polski dokonane przez innowierców w okresie renesansu (XVI w.) i baroku (XVII)
Biblia Królewiecka: przekład luterański (1551 - 1552): pierwsze drukowane wydanie Biblii w
przekładzie na język polski
Biblia Radziwiłłowska: przekład kalwiński (1563)
Biblia Nieświeska: przekład ariański Szymona Budnego (1570)
Biblia Gdańska (1632):
najważniejsi przedstawiciele reformacji w Polsce Jan Łaski zw. Młodszym: teolog kalwiński, uczeń Erazma z Rotterdamu, Mikołaj Rej jako kalwinista Faustyn Socyn: teolog ariański, Szymon Budny: teolog ariański Piotr z Goniądza: przywódca szlachty ariańskiej, swoje poglądy manifestował nosząc drewnianą szablę, Wacław Potocki w XVII w. jako arianin, Piotr Statorius Stojeński (autor pierwszej gramatyki j.polskiego) Andrzej Frycz Modrzewski jako irenista (irenizm - pogląd teologiczny głoszący konieczność niwelowania różnic doktrynalnych między różnymi odłamami chrześcijaństwa), doradzał Zygmuntowi II Augustowi wprowadzenie tzw. Kościoła narodowego, AF. Modrzewski do papieża Pawła IV: „Nie zawsze mówię to, co by się tobie podobało, ale też i nie to, co by chcieli przeciwnicy”, pragnie „jednych i drugich doprowadzić do tego samego punktu”, S. Litak, s. 361
Jan Amos Komensky w XVII w. (emigrant z Czech, wykładowca w szkole braci czeskich w Lesznie, podr., s. 92)
10. Początki kontrreformacji i reformy katolickiej w Polsce.
przyjęcie przez króla i sejm uchwał soboru trydenckiego i sprowadzenie jezuitów do Polski
w 1564 r. przez kardynała S. Hozjusza, przyjęcie uchwał soboru trydenckiego przez synod w
Piotrkowie w 1577 r.
działalność biskupa warmińskiego, kardynała Stanisława Hozjusza (uczeń Erazma z Rotterdamu, teolog, uczestnik soboru trydenckiego, współautor tzw. trydenckiego wyznania wiary, zwolennik kontrreformacji i reformy katolickiej, zwolennik wprowadzenia w Polsce uchwał soboru trydenckiego, sprowadził do Polski zakon jezuitów (początkowo do diecezji warmińskiej i Braniewa w1564 r.)
działalność księdza Piotra Skargi (jeden z pierwszych polskich jezuitów, autor Żywotów Świętych, Kazań Sejmowych, pierwszy rektor Akademii Wileńskiej zał. w 1578 r. przez króla S. Batorego., inicjator budowy (wraz z królem Zygmuntem III Wazą) kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie, który był pierwszym kościołem barokowym w Polsce, il. w podr., s. 183, 177, o księdzu Piotrze Skardze , podr. ,s.95
przekład Biblii na j. polski dokonany przez księdza (jezuity) Jakuba Wujka (I wydanie w 1599 r.), o księdzu Jakubie Wujku i jego przekładzie Biblii, podr. s.95, 102
literatura związana z kontrreformacją i reformą katolicką w Polsce schyłku XVI w. (np. Żywoty Świętych, Kazania Sejmowe ks. P. Skargi, przekład Biblii ks. J. Wujka, poezja metafizyczna Mikołaja Sępa Szarzyńskiego)
poparcie dla kontrreformacji i reformy katolickiej króla Zygmunta III Wazy (np. wpływ na króla jezuitów, zwł. ks. Piotra Skargi, budowa pierwszego barokowego kościoła w Polsce: św. Piotra i Pawła w Krakowie, poparcie króla dla unii brzeskiej)
rola kolegiów jezuickich (szkól jezuickich) w Polsce okresu kontrreformacji, np. w kształtowaniu światopoglądu szlachty schyłku XVI oraz XVII w. - w duchu kontrreformacji i sarmatyzmu i demokracji szlacheckiej, nauka w kolegiach jezuickich była bezpłatna, mogły kształcić się tam także dzieci pochodzenia chłopskiego
zjawisko stopniowej rekatolizacji szlachty od przełomu XVI i XVII w. (np. przejście na katolicyzm magnata Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, pod wpływem ks. P. Skargi)
uwarunkowania społeczne kontrreformacji i rekatolizacji: „Przynętę (do katolicyzmu) dla ubogich, słabych i chorych stanowiło i to, że tak zwane szpitale (raczej przytułki) znajdowały się prawie wyłącznie w rękach kleru i heretyków do nich nie przyjmowano. Ubogich duchem pociągała wspaniała obrzędowość katolicka, kult świętych i cuda. Ambitnych zaś zapewne to, że (poza trzecią ćwiercią XVI w.) w katolickim państwie łatwiej było zrobić karierę katolikom. Najbogatsi, i zwykle zarazem najbardziej grzeszni, w kontrreformacyjnych spowiednikach i kaznodziejach nadwornych znajdowali duchownych bardziej wyrozumiałych (...) od dość krytycznych zwykle ministrów protestanckich” W. Urban, Epizod reformacyjny, s.49
zwolennikiem kontrreformacji i rekatolizacji kraju był król Zygmunt III Waza (popierał działalność zakonu jezuitów, przyczynił się do zawarcia unii brzeskiej)
11. Unia brzeska z 1596 r.: zawarta między Kościołem katolickim a Kościołem prawosławnym
▪ została uznana jedynie przez część wyznawców prawosławia zamieszkujących obszar Rzeczpospolitej)
▪ w wyniku zawarcia unii brzeskiej powstał Kościół grecko - katolicki (zwany unickim), unici
uznali zwierzchnictwo papieża, uniezależniając się tym samym od patriarchatu moskiewskiego, ale
zachowując zwyczaje i obrzędowość Kościoła prawosławnego
▪ w doprowadzeniu do unii brzeskiej dużą rolę odegrali jezuici oraz król Zygmunt III Waza.
▪ dyzunici: wyznawcy prawosławia na obszarze Rzeczpospolitej, którzy nie uznali unii brzeskiej i
Kościoła unickiego (grecko - katolickiego)
3