Od II RP do czasów najnowszych


Od II RP do czasów najnowszych - historia administracji w Polsce

Opracowanie zagadnień egzaminacyjnych

z przedmiotu „Historia administracji”

§1. Aparat administracyjny w pierwszych latach II Rzeczpospolitej

W początkach II RP na ziemiach polskich funkcjonowało wiele różnych systemów administracji. Zdecydowano się przeprowadzić reformy, ale nie „od zera” lecz opierając się na zastanym systemie. Był to punkt wyjścia do unifikacji, która oparta była na dwóch zasadach: dwustopniowości i zespolenia. Dwustopniowa miała być administracja rządowa w terenie. Zespolenie natomiast polegało na tym, że pewne dziedziny administracji skupiono w jednym organie. Wprowadzono trójstopniowy podział administracyjny: województwa, powiaty i gminy.

Administracja centralna. To Rada Ministrów na czele z Prezesem Rady Ministrów (początkowo zwał się prezydentem ministrów). Ten szczebel administracji tworzył się najszybciej.

Administracja terytorialna. Obejmowała dwa stopnie: administrację rządową i samorząd terytorialny.

Administracja rządowa. Była podzielona na cztery obszary: zabór rosyjski, pruski, austriacki oraz Śląsk. W każdym z tych obszarów miała inną konstrukcję.

Zabór rosyjski . Początkowo działały tam urzędy powiatowe z komisarzami ludowymi na czele. Komisarze pełnili takie funkcje jak:

Niebawem urzędy powiatowe przekształcono w starostwa ze starostą na czele, którego mianował minister spraw wewnętrznych. Do ich zadań należało:

W/W reformy przeprowadzono w roku 1919 i skupiły one w rękach starosty te funkcje, które dotychczas sprawowały inne organy.

Kolejną zmianą było wprowadzenie ustawy z sierpnia 1919 „O organizacji władz administracyjnych drugiej instancji”. Ustawa ta wprowadziła podział na województwa (było ich pięć) oraz urząd wojewody. Tenże wojewoda:

Wojewodzie pomagała Rada Wojewódzka, która była organem opiniodawczym (w pewnym stopniu też uchwalającym). Składała się z przedstawicieli samorządu powiatowego i miejskiego oraz poszczególnych oddziałów administracji.

Zatem wojewoda to organ drugiej instancji. Pierwszą stanowili komisarze rządowi, którzy byli odrębną organizacją. Stali oni na czele: Warszawy, Łodzi i Lublina. A ten co siedział w Warszawie miał uprawnienia bliskie wojewodzie. Komisarze podlegali ministrowi spraw wewnętrznych. Komisarzy na Kresy Wschodnie wprowadzono w 1921 roku a rok później rozciągnięto ich sieć na Wileńszczyznę, gdzie działał Delegat Rządu. Potem przekształcony w Komisarza Rządu i wreszcie w wojewodę (1925 rok).

Zabór austriacki. W 1918 roku w Krakowie zaczęła działać Polska Komisja Likwidacyjna, która chciała by na szczeblu powiatu administracja opierała się na powiecie na czele których stać mieli komisarze powiatowi. Wobec sprzeciwów władz we Lwowie przywrócono tam starostwa ze starostami na czele. Utworzono tam w marcu 1919 roku urząd Generalnego Delegata Rządu dla byłej Galicji, który miał mieć kompetencje namiestnika i kierować działami administracji niezespolonej. W 1920 roku na tych terenach dokonano podziału na województwa (było ich cztery) i powiaty.

Zabór pruski. Naczelna Rada Ludowa powstała w 1918 roku zaczęła na terenach zaboru pruskiego przeprowadzać reformy. Mianowicie obok landratów wprowadzono starostów jako naczelników powiatów. Po Traktacie w Wersalu wprowadzono tam dwa nowe województwa, granice powiatów były takie jak w dawnym podziale niemieckim. Uprawnienia starostów czerpano z pruskich ustaw z 1897 roku. Utworzono też Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, które miało te same kompetencje co ministerstwa działające w Warszawie (poza sprawami zagranicznymi, wojskowymi i skarbu). Miało także możliwość zmiany przepisów niemieckich w dziedzinie administracji. Zlikwidowano je w 1922 roku.

Autonomia Śląska. Województwo to powstało w 1920 roku a jego postawę prawną stanowiła ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego z 15.04.1920 roku „Statut organiczny województwa śląskiego”, która obowiązywała do końca II RP i dotyczyła obszarów należących wcześniej do Prus i Austrii. Wprowadzono ją po to, by zneutralizować wpływy niemieckie przed plebiscytem. Sejm Śląski był organem ustawodawczym Śląska, mógł stanowić we wszystkich sprawach (poza wojskowymi i zagranicznymi). Aby wprowadzić przepisy o górnictwie, przemyśle, handlu i ubezpieczeniach społecznych Sejm Śląski musiał wyrazić zgodę. Działał też Skarb Śląski.

Rada Wojewódzka była organem wykonawczym i składała się z:

Samorząd terytorialny. Po odzyskaniu niepodległości istniał na terenie całego kraju. Na terenach zaborów austriackiego i pruskiego oparty był na nieznacznie zmodyfikowanych przepisach zaborców. Jedynie na terenie Królestwa Polskiego jego przepisy regulowane były przez przepisy polskie.

Samorząd gminny. Dzielił się na samorząd wiejski i miejski.

Samorząd wiejski. Po odzyskaniu niepodległości istniał na terenie całego kraju. Gminy miały charakter gmin zbiorowych. Pierwszą zmianą było wprowadzenie w 1918 roku przez rząd Moraczewskiego Rady Gminy z wójtem na czele.

Rada liczyła 12 członków rekrutujących się z głosowania w którym uczestniczyli wszyscy pełnoletni mieszkańcy gminy (musieli mieszkać na jej terenie przynajmniej sześć miesięcy).

Rada Gminy:

Do zadań wójta należało:

Przeprowadzono częściową demokratyzację samorządu gminnego na terenie zaboru austriackiego. Polska Komisja Likwidacyjna wprowadziła kurie w wyborach samorządowych. W Galicji Wschodniej utrzymano obszary dworskie. Nic nie zmieniło się w zaborze pruskim poza wprowadzeniem (podobnie jak w zaborze rosyjskim) demokratycznej ordynacji wyborczej.

Samorząd miejski. Istniał na wszystkich ziemiach. Największe zmiany wprowadzono na terenach Królestwa Polskiego kiedy to w roku 1918 wprowadzono pojęcie gminy, której członkami stali się wszyscy obywatele polscy, którzy mieszkali tu co najmniej sześć miesięcy. Wybory były pięcioprzymiotnikowe. Obywatele ci mogli wybierać władzę w wyborach, sprawować ją z wyboru oraz korzystać z pomocy gminy.

Do organów samorządu miejskiego zaliczamy:

Nadzór nad samorządem też był różny w zależności od tego czy miasto było wydzielone czy niewydzielone. Jak było to nazywało się powiat miejski i nadzorował je wojewoda a w II instancji minister spraw zagranicznych. Od decyzji tych nadzorców mogliśmy się skarżyć do Sądu Najwyższego. Innymi słowy Sąd Najwyższy był właściwy ds. skarg na decyzje nadzorców miast wydzielonych. Miasta niewydzielone podlegały władzom powiatowym

Wybory w byłym zaborze austriackim były na podstawie systemu kurialnego (w 1918 roku dodano czwartą kurię [dla nieopodatkowanych i nieposiadających wykształcenia wyborców]). Magistrat składał się tu z: przełożonych gmin wybieranych na 8-letnią kadencję, ich zastępców i asesorów. Samorząd nadzorowali: starostowie (I instancja), wojewodowie (II instancja) i organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia.

W byłym zaborze pruskim ordynacja wyborcza była taka sama jak w Królestwie Polskim (te same zasady). Magistrat składał się z : przełożonych gmin i ławników honorowych (6-letnia kadencja) lub płatnych (12-letnia kadencja). Nadzór (część) sprawowały na tym terenie Sądy Administracyjne.

Samorząd powiatowy. Wprowadzony został w latach 1918-1919 i istniał w całym kraju (poza Śląskiem Cieszyńskim). Starosta stał na czele organów uchwałodawczych i kontrolujących (sejmików powiatowych, które nie działały w Galicji). Sejmiki te wybierały na 3-letnią kadencję wydział powiatowy jako organ wykonawczy, któremu przewodził starosta. W zaborze austriackim nie było samorządu powiatowego, bo został rozwiązany - działały jedynie zarządy tymczasowe ze starostą jako komisarzem na czele. Samorząd powiatowy nadzorował wojewoda, wydziały wojewódzkie oraz minister spraw wewnętrznych. Na terenach zaboru pruskiego niektóre uprawnienia nadzorcze posiadały Sądy Administracyjne a na Śląsku Rada Wojewódzka.

Samorząd wojewódzki. Na początku II RP istniał tylko w byłym zaborze pruskim jako samorząd prowincjonalny. Organem wykonawczym, wybieranym przez sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych na 4-letnią kadencję, był sejmik wojewódzki. Organ wykonawczy to wydział wojewódzki ze starostą krajowym na czele. Na terenach zaboru rosyjskiego samorząd terytorialny działał w postaci Rad Wojewódzkich a w byłym zaborze austriackim nie działał w ogóle (działał tam jedynie Tymczasowy Wydział Samorządowy, który zlikwidowano w 1929 roku).

§2. Administracja w świetle Konstytucji marcowej (17. marca 1921 roku)

Zasady Konstytucji marcowej. Państwo podzielono na województwa, powiaty i gminy. Obowiązywała zasada dekoncentracji, czyli terenowe organy administracji wyposażone zostały w pewne kompetencje. Zgodnie z zapisami Konstytucji chciano zespolić organy i działy administracji państwowej w poszczególnych jednostkach terytorialnych w jednym urzędzie - starosta w powiatach, wojewoda w województwach. Kolejną zasadą konstytucyjną jest zasada udziału obywateli z której wynikała możliwość powołania urzędników honorowych. W postępowaniu administracyjnym obowiązywała zasada dwuinstancyjności (odwołanie tylko do jednej instancji wyższej ale możliwe były wyjątki). Zapowiadano powołanie sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele.

Samorząd terytorialny w świetle Konstytucji marcowej. Miał się łączyć z autonomią (narodowościową). Polegała ona na tym, że mniejszości narodowe tworzyć mogły związki mniejszości w obrębie samorządu terytorialnego. Jednostki podziału terytorialnego stanowić miały jednostki samorządu terytorialnego, które mogły łączyć się w związki w celu wykonania zadań samorządu. Rady obieralne miały prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu. Czynności wykonawcze samorządu na szczeblu powiatu należały do wydziałów pochodzących z zespolenia kolegiów z przedstawicielami władz państwowych (wojewoda, starosta) i pod ich kierownictwem. Jednak taka konstrukcja ograniczała działalność samorządów. Nad działalnością samorządu nadzór miało sprawować państwo przez wydziały samorządu wyższego szczebla (część można było przekazać sądownictwu administracyjnemu).

Obok samorządu terytorialnego działać miał samorząd gospodarczy dla poszczególnych dziedzin połączonych w Naczelnej Izbie Gospodarczej Rzeczpospolitej.

§3. Administracja w świetle Konstytucji kwietniowej (23. kwietnia 1935)

Zasady Konstytucji kwietniowej. Wprowadziła odmienne koncepcje w dziedzinie całego ustroju państwa. Administracja państwowa jawiła się służbą publiczną. Składała się z administracji rządowej, samorządu terytorialnego i gospodarczego, co ograniczyło samodzielność samorządu terytorialnego. Organizacja administracji rządowej miała być określona w drodze rozporządzenia.

Samorząd terytorialny w świetle Konstytucji kwietniowej. Stosownie do podziału terytorialnego przewidywano powołanie samorządu terytorialnego: gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. Jednak pomimo, że akty prawne samorządu nie utraciły mocy wiążącej to aby weszły w życie musiały być zatwierdzone przez organ nadzorczy, którym był rząd a ten nadzór sprawował przez odpowiednie organy samorządu lub organy samorządu wyższego stopnia. Mogły powstawać związki samorządów.

Samorząd gospodarczy w świetle Konstytucji kwietniowej. Miał składać się z izb rolniczych, przemysłowo-handlowych, rzemieślniczych, zawodów wolnych, pracy i innych. Mogły się one łączyć w związki. Przewidziano możliwość powołania Naczelnej Izby Gospodarczej, aby koordynować działania samorządu gospodarczego oraz opiniować ustawy gospodarcze. Nadzór nad samorządem sprawował rząd przez odpowiednie organy.

§4. Struktura administracji II RP i najważniejsze zmiany w tym okresie.

Struktura administracji II RP przed unifikacją.

Po szczegółowy opis w/w organów administracji i zmian w tym okresie odsyłam do §1. Aparat administracyjny w pierwszych latach II Rzeczpospolitej.

Do najważniejszych zmian w stosunku do czasów zaborów należało:

§5. Kształt administracji po jej unifikacji w II RP

Struktura administracji II RP po unifikacji.

Rozwinięcie powyższych punktów w kolejnych rozdziałach niniejszego opracowania.

Administrację publiczną w II RP stanowiła administracja centralna, specjalna i ogólna oraz samorządy: terytorialny, gospodarczy i zawodowy.

Administracja centralna. Stanowiła ją Rada Ministrów z Prezesem Rady Ministrów na czele. Rada Ministrów to organ kolegialny składający się z ministrów mianowanych przez prezydenta. Pełniła następujące funkcje:

Jej organem pomocniczym było Prezydium Rady Ministrów. Ministrowie z Komitetu Ekonomicznego opracowywali program gospodarczej działalności rządu

Ministrowie to kierownicy wydzielonych resortów (ministerstw) administracji publicznej i członkowie Rady Ministrów. Po unifikacji w 1928 roku było 13 ministerstw a w 1932 roku ich liczba zmalała do 11. Organizację ministerstw ustalono w 1926 roku. Dzieliły się na departamenty (z dyrektorami na czele) a te na wydziały (z naczelnikami na czele). Ich liczbę i zadania określały statuty ministerstw. Ministrowie mieli jednego lub dwóch zastępców zwanych podsekretarzami stanu. Aparatem pomocniczym ministra było ministerstwo. Urzędnicy pracujący w ministerstwie nie mieli władzy. Konstytucja marcowa podporządkowała ministrom urzędy centralne, które początkowo były niezależne.

Administracja ogólna. Ostateczna unifikacja tej gałęzi administracji nastąpiła 19. stycznia 1928 roku. Wprowadzono podział na województwa (16), powiaty, gminy miejskie i wiejskie.

Osobną „część” stanowiła Warszawa, bo była jednostką terytorialną na prawach województwa. Podzielono ją na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele (I instancja). Komisarz Rządu oraz Magistrat m. st. Warszawy byli tu organami administracji ogólnej.

Wojewoda stał na czele administracji województwa (czyli urzędu wojewódzkiego, który dzielił się na wydziały i oddziały), mianowany przez prezydenta i przedstawiany przez Ministra Spraw Wewnętrznych. Osobowo podlegał Ministrowi Spraw Wewnętrznych, służbowo właściwym ministrom. Posiadanie uprawnień nadzorczo - ingerujących wobec organów administracji specjalnej. W razie mobilizacji przejmował dowództwo nad prawie całą administracją.

Działał w dwojakim charakterze:

Czynnik społeczny przy wojewodzie to Rada Wojewódzka i Wydział Wojewódzki. Rada była organem opiniodawczym a Wydział organem doradczym i stanowczym. Rada składała się z członków delegowanych przez samorządy powiatowe oraz wojewody a Wydział z wojewody, dwóch członków wybranych przez Radę i dwóch urzędników państwowych.

Funkcje wojewody:

Starosta stał na czele administracji w powiecie i mianowany był przez Ministra Spraw Wewnętrznych. Osobiście i służbowo podlegał wojewodzie. W powiecie reprezentował rząd i był szefem administracji ogólnej oraz zespolonej z nią administracji specjalnej. Zapewniał bezpieczeństwo i porządek publiczny. Współdziałały z nim sejmiki oraz wydziały powiatowe. W wykonywaniu zadań pomagało mu starostwo i podległe urzędy. Od 1932 roku w miastach wydzielonych ( ponad 75 000 mieszkańców) działali starostowie grodzcy, których funkcje sprawować mogli prezydenci miast lub starostowie sąsiednich powiatów.

§6. Zadania administracji ogólnej

Do najważniejszych zadań administracji ogólnej należą:

Policja powstała w 1919 roku a na jej czele stał Komendant Główny. W 1925 roku ujednolicono organizację terenową policji - na jej czele w województwie stali Komendanci Wojewódzcy a w powiatach Komendanci Powiatowi. W mniejszych miastach i gminach - Komendanci Posterunków. W celu wykrywania przestępstw i prowadzenia dochodzeń utworzono specjalny pion służby śledczej.

W 1934 roku rozszerzono uprawnienia policji - osoby zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu umieszczano w Berezie Kartuskiej (decyzje wydawały odpowiednie organy administracji ogólnej, a w przypadku odosobnienia - sędzia śledczy).

Prawo o stowarzyszeniach (1932 rok) wyróżniało stowarzyszenia:

Gdy powstanie stowarzyszenia było sprzeczne z prawem organy administracji odmawiały wpisu do rejestru. Temu prawu nie podlegały partie polityczne i stowarzyszenia religijne.

Prawo o zgromadzeniach (1932 rok) wyróżniało zgromadzenia:

§7. Administracja specjalna w II RP

Administracja specjalna w Polsce międzywojennej obejmowała: administrację wojskową, administrację szkolnictwa, administrację szkolnictwa i administrację gospodarczą.

Administracja wojskowa. Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta a ten w czasie pokoju sprawował je poprzez ministra spraw wewnętrznych oraz generalnego inspektora sił zbrojnych (do 1926 roku). W czasie pokoju siłami zbrojnymi dowodził minister spraw wewnętrznych. Kierował on także całą administracją wojskową (w tym np. zgłaszał szkolenia oraz obsadzał stanowiska). Naczelnym wodzem w czasie wojny był generalny inspektor sił zbrojnych. Miał on szerokie uprawnienia (które po 1935 roku jeszcze poszerzono). Mógł sobie podporządkować ministra spraw wojskowych. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych oraz Sztab Główny podlegały generalnemu inspektorowi. Kraj był podzielony na 10 korpusów kierowanych przez dowódców okręgów korpusów przy pomocy sztabów oraz okręgowych szefów służb. Dowódcom okręgów podlegali komendanci garnizonów oraz powiatowe (od 1938 roku rejonowe) komendy uprawnień.

Administracja szkolnictwa. Kierował nią minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Kraj składał się z 10 okręgów szkolnych z kuratorami (urząd istniał od 1920 roku) na czele. Okręgi dzieliły się na obwody szkolne z inspektorami szkolnymi jako kierownikami administracji szkolnej I instancji. Inspektorzy kierowali i nadzorowali szkolnictwo powszechne publiczne i prywatne. Kurator nadzorował i kierował szkolnictwem jako organ II instancji a w sprawach szkolnictwa średniego był I instancją. Kurator skupiał w swych rękach głównie funkcje zarządcze ale też miał głos w sprawach personalnych. W 1932 roku szkoły podzielono na:

Organy władz akademickich to:

Administracja wyznaniowa. Na szczeblu centralnym sprawowana była przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego, w województwie przez wojewodę. Związki wyznaniowe dzieliły się na:

Jeżeli nowe wyznanie nie naruszało prawa to państwo zgodnie z Konstytucją musiało je uznać. Sytuacja Kościoła w II RP została unormowana przez obie Konstytucje i określał ją konkordat ze Stolicą Apostolską z 1925 roku. Gwarantował on swobodne wykonywanie władzy duchownej i jurysdykcji, administrację sprawami wewnętrznymi i majątkiem. W porozumieniu z rządem dokonano w 1925 roku podziału kraju na diecezje i prowincje. Obsada wyższych stanowisk kościelnych wymagała opinii Prezydenta RP. Odnośnie nadania probostwa cudzoziemcowi konieczna była zgoda rządu a w przypadku obywatela polskiego - ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego (miał prawo wysunięcia zarzutów). Można było swobodnie kontaktować się ze Stolicą Apostolską a nakazy, zalecenia i listy duszpasterskie nie podlegały kontroli władz. Kościół mógł posiadać majątek. Kościół otrzymywał dotacje od państwa.

Administracja gospodarcza. Składała się z administracji przemysłowej i administracji rolnictwa.

Administracja przemysłowa. Kierowana przez ministra przemysłu i handlu [który w II instancji rozstrzygał odwołania od decyzji wojewodów oraz wydawał rozporządzenia wykonawcze oraz zarządzenia] obejmowała górnictwo, przemysł, handel lądowy i morski. I instancję stanowili starostowie a w miastach wydzielonych zarządy miejskie. II instancją byli wojewodowie oraz Komisarz Rządu m. st. Warszawy. Okręgowe oraz wyższe urzędy górnicze sprawowały administrację górnictwa a Kolegium Górnicze było organem orzekającym.

Administracja rolnictwa. Reforma rolna mówiła, że nadwyżki ponad maksimum , które wynosiło 180 ha miały być odszkodowaniem o wywłaszczane a następnie parcelowane wśród chłopów przez różne organy, instytucje i osoby. Aby tego dokonać zorganizowano dwa piony administracji rolnictwa:

W 1932 roku połączono oba te piony i tak powstało Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych. Okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie włączono do województwa (starostwa) i podporządkowano wojewodom (starostom).

§8. Samorząd terytorialny w II RP

Samorząd terytorialny przed unifikacją. Patrz §1. Aparat administracyjny w pierwszych latach II RP

Samorząd terytorialny po unifikacji. W 1933 roku Ustawa Scaleniowa wprowadziła jednolitą dla całego kraju organizację samorządu. Uregulowano w niej zasady działania i organizację samorządu. Nie wprowadzono ogólnopolskiego samorządu wojewódzkiego (wbrew zapowiedziom). Organy samorządu podzielono na zarządzające i wykonujące oraz kontrolujące i stanowiące (te ostatnie ograniczono enumeratywnie je wyliczając). Ustawa przewidywała zespolenie organów administracji ogólnej i organów wykonawczych województwa i powiatu w rękach wojewody i starosty. W razie wątpliwości co do tego czy dany organ jest właściwy przysługiwała zasada domniemania kompetencji. Uprawnienia samorządu podzielono na własne (sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowia publicznego etc.) i poruczone (określone ustawami lub rozporządzeniami Rady Ministrów). Jeżeli jakieś zadanie przekraczało możliwości samorządu to tworzono tzw. związki celowe (od 1935 roku tworzono je odgórnie), które posiadały osobowość prawną i własne organy. Nadzór nad samorządem sprawowali:

Samorząd gminny w II RP. Wyróżniono gminy jednostkowe i zbiorowe. Te ostatnie składały się z gromad. Uchwalono samorząd gromadzki z radą gromadzką lub zgromadzeniem gromadzkim jako organem uchwalającym. Do gmin włączono obszary dworskie. W gminach organem uchwalającym była rada gminna (wybory jawne i pośrednie) a organem wykonawczym zarząd gminy (burmistrz, którego wybierała rada a wybór zatwierdzał starosta + ławnicy). Sekretarz był w gminie czynnikiem fachowo - biurokratycznym. W gminach miejskich organem uchwalającym były rady miejskie a wykonawczym zarząd miejski (burmistrz [prezydent] + ławnicy) wybierany przez radę. Związek Miast Reprezentował wszystkie miasta polskie przed władzami państwowymi.

Samorząd powiatowy w II RP. Po ustawie scaleniowej działał na terenie powiatów oraz miast z nich wydzielonych. Rady powiatowe były organem uchwalającym oraz wybierały wydział powiatowy (starosta + 6 członków) - organ wykonawczy.

§8. Samorząd gospodarczy i zawodowy w II RP

Samorząd gospodarczy. To przymusowe zrzeszenie osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości. Dzielił się na samorząd przemysłowo - handlowy, rzemieślniczy oraz rolniczy a jego jednostkami były Izby Przemysłowo - Handlowe, Rolnicze i Rzemieślnicze. Izby powoływała Rada Ministrów (poza Izbami Rzemieślniczymi). Izby były organizacjami o zasięgu krajowym, miały osobowość prawną prawa publicznego. Organy uchwałodawcze Izb pochodziły z wyboru i nominacji. Aparatem wykonawczym kierowali dyrektorzy. Zadania i funkcje izb to:

Tworzono także korporacje przemysłowe, które popierały przemysł i szukały nowych rynków zbytu. Przedsiębiorcy łączyli się w zrzeszenia a rzemieślnicy w cechy.

Samorząd zawodowy. Obejmował osoby wykonujące ten sam zawód. Reprezentował interesy członków. Zaliczały się do niego tzw. zawody wolne tj.:

Każda z grup miała swoją izbę z naczelnikiem izby na czele. Szczególnie istotna jest Izba Adwokacka, które tworzone były dla okręgu sądu apelacyjnego a najwyższym organem była Rada Adwokacka. Nadzór nad Izbą miał minister spraw wewnętrznych oraz Sąd Najwyższy.

Koordynować pracę samorządu miała Naczelna Izba Gospodarcza - nigdy jej nie utworzono.

§9. Projekty reform administracji w II RP

Największe znaczenie miała działalność Komisji dla Usprawnienia Administracji Publicznej. Działała ona w latach 1928 - 1933, składała się z teoretyków i praktyków administracji. Kierował nią Maurycy Jaroszyński. Najważniejsze sprawy jakimi się interesowała rzeczona Komisja to:

Propozycje te nie zostały wprowadzone, bo po przewrocie majowym rządy objęła Sanacja i to ona rozdawała karty w tej grze.

§10. Postępowanie administracyjne w II RP

Tuż po odzyskaniu niepodległości utrzymano na chwilę przepisy państw zaborczych w tej dziedzinie ale szybko zaczęto je unifikować - najpierw ustawą z 1919 roku, potem z 1923 roku i 1924 roku. Treść tych aktów prawnych wynikała w znacznym stopniu z orzecznictwa Najwyższego Trybunału Administracyjnego. W 1926 roku działać zaczęła podkomisja, która miała opracować projekt ustawy o postępowaniu administracyjnym. W rezultacie w 1928 roku takową wydano („Rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym”). W dużej mierze rozwiązania zaproponowane w tym akcie opierały się na wzorach austriackich, orzecznictwie NTA oraz praktyce administracyjnej. Było to jedno z pierwszych rozporządzeń na świecie regulujących postępowanie administracyjne i obowiązywało do 1960 roku. Najważniejsze zmiany jakie ono przyniosło to:

Rodzaje postępowania administracyjnego to:

§11. Kontrola administracji publicznej w II RP

Kontrola wewnętrzna administracji. Wynikała z hierarchiczno - instancyjnej struktury administracji dokonywanej przez organ wyższego szczebla.

Kontrola zewnętrzna administracji. Sprawowana była przez organy niezależne od aparatu państwowego. Obejmowała:

Kontrolę sądową - sprawowana przez sądy administracyjne (NTA, niższe sądy administracyjne). W międzyczasie działał też Inwalidzki Sąd Administracyjny.

§12. Korpus urzędniczy w II RP

Sytuację prawną funkcjonariuszy administracji publicznej regulowała ustawa „O państwowej służbie cywilnej” (1922 rok), która dotyczyła wszystkich funkcjonariuszy administracji publicznej. Wyjątek stanowili sędziowie, prokuratorzy, nauczyciele, profesorowie i pracownicy przedsiębiorstw. Funkcjonariusze dzielili się na urzędników i niższych funkcjonariuszy. Ustawa regulowała też tryb powołania, odwołania, odpowiedzialność dyscyplinarną etc. Funkcjonariusze byli mianowani (rzadko pracowali na umowę o pracę) oraz mogli być zwalniani. Jeżeli urzędnik był mianowany na stałe to aby go zwolnić trzeba było zastosować dyscyplinarkę lub przenieść go w tzw. stan nieczynny. Urzędnicy dysponowali szerokim wachlarzem przywilejów. Działania urzędnicze miały mieć na celu interes publiczny oraz dobro służby. W pierwszych latach II RP brakowało fachowej i wykfalifikowanej kadry urzędniczej, co było dużym problemem. Problem ten mniej wyraźnie widoczny był w Galicji gdzie w urzędach pracowali Polacy (autonomia Galicji). W Galicji też kształcono pracowników administracji. Początkowo w administracji pracowała duża liczba niewykfalifikowanych urzędników. W następnych latach - administracja działała co raz lepiej, bo więcej było wysoko wykształconych funkcjonariuszy administracji. Proces tworzenia fachowego aparatu administracyjnego przerwała II wojna światowa.

§13. Zasady sądownictwa w Polsce międzywojennej

Konstytucja marcowa stała na gruncie trójpodziału władzy i stosownie do niej sądy były niezawisłe. Natomiast Konstytucja kwietniowa podporządkowała je prezydentowi. Sądownictwo oparte zostało na zasadach naczelnych, które określały jego stosunek do innych organów władzy, strukturę organizacyjną i zakres kompetencji.

§14. Polskie organy państwowe na emigracji w czasie II wojny światowej

Po napaści III Rzeszy na Rzeczpospolitą wprowadzono na terenie całego kraju stan wojenny. Zgodnie z Konstytucją - Prezydent RP (Ignacy Mościcki) uzyskał tym samym nowe uprawnienia i pierwszym krokiem było mianowanie Naczelnego Wodza, którym został Edward Rydz-Śmigły, który od tej pory mógł kierować wytyczne i instrukcje do rządu ale musiały być związane z działaniami wojskowymi i obroną państwa. Podobne uprawnienia uzyskały terenowe władze wojskowe w stosunku do I i II instancji organów administracji. Główny Komisarz Cywilny (nowy urząd objął W. Kostek-Biernacki) miał na terenie działań zbrojnych kompetencje władz naczelnych w zakresie administracji rządowej. Powołano komisarzy cywilnych na szczeblu terytorialnych dowództw wojskowych aby zapewnić współpracę między wojewodą a władzą wojskową.

Kolejnym ruchem było wprowadzenie stanu wyjątkowego. Taka sytuacja oznaczała, że Rada Ministrów mogła zawieszać prawa zapisane w konstytucji i korzystała z uprawnień wynikających z ustawy o stanie wojennym. Władze wojskowe mogły wprowadzać ciężary osobiste i wojskowe.

W nocy z 6 na 7 września Warszawę opuściła elita rządzących, która po ataku ZSRR na bezbronną RP schroniła się w Rumunii gdzie została internowana. Mościcki ustąpił z fotela prezydenta i powołał na to stanowisko Raczkiewicza, który odwołał stary i utworzył nowy rząd z Sikorskim na czele. Sikorski został także Naczelnym Wodzem, Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i ministrem spraw zagranicznych. Rząd Sikorskiego miał siedzibę w Paryżu a po tym jak Francja przegrała z Hitlerem - siedzibą rządu został Londyn. Raczkiewicz rozwiązał Sejm, Senat i powołał Radę Narodową (rozwiązana została 21.03.45 roku). Był to organ doradczy, opiniujący oraz opracowujący zasady przyszłego ustroju państwowego i postulaty na konferencje międzynarodowe. Miała prawo interpelacji rządu. Rada Ministrów po tym jak prezydent i premier zaczęli wspólnie wykonywać uprawnienia Głowy Państwa - skoncentrował się na aktywnej polityce międzynarodowej, odbudowie sił wojskowych RP oraz zespalaniu działań rządu londyńskiego z rządem na terenach byłej II RP (Państwo Podziemne). Nad kontaktami z Podziemiem czuwał Komitet Ministrów ds. Kraju powołany w 1939 roku.

§15. Struktura organów cywilnych rządu londyńskiego w okupowanym kraju w latach II wojny światowej

Organy cywilne o których mowa w tytule tego paragrafu zaczęły kształtować się wraz z organami wojskowymi już w czasie kampanii wrześniowej. Oba te piony były rozdzielone.

Omówmy najpierw pion wojskowy. Początkowo utworzono Służbę Zwycięstwu Polski, potem przemianowaną na Związek Walki Zbrojnej a ostatecznie na Armię Krajową dowodzoną przez Komendę Główną. Podział terenowy pokrywał się z podziałem terytorialnym II RP.

Ograny cywilne stanowili: delegat rządu na kraj, jego trzej zastępcy oraz delegaci okręgowi i powiatowi. Delegaci mieli organizować struktury administracyjne podziemia. W 1944 delegat urósł do rangi ministra, który na terenie kraju działał jak wicepremier. Delegatura Rządu była jego organem pomocniczym i dzieliła się na 13 resortowych departamentów, których struktury były podobne jak przedwojennych ministerstw. Zadaniem departamentów było zbieranie materiałów potrzebnych Delegatowi Rządu w wykonywaniu decyzji, przygotowywanie personelu urzędów (by w chwili wyzwolenia mogły objąć kierownictwo oraz nadzór nad tymczasową administracją i opracowywać projekty ustaw przeznaczonych do wydania po wyzwoleniu spod władzy okupantów).

Delegatura organizowała administrację zastępczą poprzez tworzenie komórek terenowych, które po wyzwoleniu miały przejąć władzę. Na ich czele stali Delegaci Okręgowi mianowani przez Delegata Rządu. Pełnili oni takie same funkcje jak władze administracji ogólnej w II RP. Organizacja Delegatur w zależności od obszaru geograficznego albo był precyzyjny jak szwajcarski zegarek (Pomorze) albo napotykał duże trudności (Śląsk, Wielkopolska). Aktywną działalność prowadziły też departamenty spraw wewnętrznych, oświaty i kultury oraz sprawiedliwości. Działa też policja jako Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Przez okres wojny do objęcia stanowisk w administracji przygotowanych było około trzydziestu tysięcy cywilnych pracowników administracji Podziemia. Dla przeciwwagi PKWN powołano Krajową Radę Ministrów, która miała pełnić funkcje rządu do czasu powrotu do kraju władz państwowych.

Od powstania w 1942 roku PPR zaczął kształtować się „ludowo - demokratyczny” obóz Podziemia, który nie uznawał rządu londyńskiego i Konstytucji kwietniowej. W początkach roku 1944 PPR-owcy powołali Krajową Radę Narodową, która miała pokierować walką z okupantem a potem odbudować ustrój Polski. Działała na systemie terenowych rad narodowych.

§16. Ustrój polityczny Polski w latach 1944-1951

W czasach Polski Ludowej a później PRLu terminem „ustroju politycznego” określano całokształt zasad organizacji i działania władzy państwowej.

Administracja centralna. Władzę na terenach wyzwolonych objął PKWN w imieniu KRN. Na czele PKWN stał Osóbka - Morawski jako przewodniczący oraz dwóch wiceprzewodniczących. Działy administracji nazwano resortami, którymi zarządzali kierownicy resortów. Sprawy wewnętrzne rozdzielono między resorty Administracji Publicznej i Bezpieczeństwa Publicznego. W sumie było 14 resortów. W 1944 roku zlikwidowano 3 resorty a powołano 5 nowych. Po utworzeniu Rządu Tymczasowego (31.12.1944) resorty zmieniły nazwę na ministerstwa a kształt administracji centralnej nie uległ zmianie nawet wtedy gdy powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28.06.1945). Uchwalenie Małej Konstytucji w 1947 roku zamknęło pierwszy okres kształtowania się władz państwowych. Organami wykonawczymi byli Prezydent, Rada Państwa oraz Rząd. Mała Konstytucja nie regulowała szczegółowo wielu dziedzin. Jedyne co zmieniała w stosunku do Konstytucji marcowej to to, że Premier stał na czele Rządu (wcześniej tylko przewodniczył Radzie Ministrów).Prezydium Rządu grało podstawową rolę. Składało się z Premiera, Wicepremierów oraz Podsekretarza Stanu i fakultatywnie innych członków Rządu. Prezydium kierowało pracami rządu a w sprawach ważnych go zastępowało. Obradowało pod przewodnictwem Prezydenta RP, który przewodniczył także Radzie Państwa oraz był I. Sekretarzem PZPR. Za kadencji Sejmu Ustawodawczego wzrosła liczba ministerstw. 10.02.1949 roku wydano ustawę, która zmieniła kształt administracji centralnej oraz rozbudowała system ministerstw branżowych zarządzających gospodarką narodową. Ustawa ta miała służyć realizacji planu 6 - letniego oraz tworzyć system centralnego planowania i zarządzania gospodarką narodową przy pomocy administracji. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzono szereg ministerstw m.in.. Przemysłu Ciężkiego, Przemysłu Lekkiego i Handlu Wewnętrznego oraz Zagranicznego. Powołano do życia Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, który był organem pomocniczym i doradczym w stosunku do Rady Ministrów. W miejsce Centralnego Urzędu Planowania powołano jednoosobowy organ (przewodniczący, który był zwierzchnikiem wszystkich ministerstw gospodarczych) - Państwową Komisję Planowania Gospodarczego. Miała ona kompetencje w sprawach gospodarczych co spowodowało zmniejszenie roli ministerstw branżowych. W 1950 roku „zamieniono”: Ministerstwo Odbudowy na Ministerstwo Budownictwa, Ministerstwo Finansów na Ministerstwo Skarbu. Zlikwidowano Ministerstwo Administracji Publicznej a powołano Ministerstwo Gospodarki Komunalnej. Utworzono także Ministerstwo Szkół Wyższych i Nauki.

Administracja terenowa. Podstawowym ogniwem w systemie organów państwa były rady narodowe. Zrezygnowano z nich w 1944 roku i powrócono do nich w 1950 roku, bo aparat państwowy opierał się na systemie rad. Na początku terenowy aparat administracyjny składał się z rad i pełnomocników PKWN. Jednak szybko z tej koncepcji zrezygnowano i powrócono do przedwojennej (przywrócono też niektóre przepisy z międzywojnia). 23.11.1944 restytuowano samorząd terytorialny (także na szczeblu województwa, co było pewnym novum). Rady w stosunku do samorządów były organami uchwałodawczymi. Rozwiązania te doprowadziły do dualizmu władzy i administracji - istniały dwa piony: administracja rządowa a obok samorząd terytorialny i rady narodowe. Wojewodowie i starostowie byli terenowymi organami administracji rządowej zespolonej oraz podlegali służbowo i organizacyjnie ministrowi administracji a rzeczowo poszczególnym ministrom. Wojewodów początkowo mianował PKWN a potem Rada Ministrów. Starostę mianował minister administracji publicznej na wniosek wojewody. Ich urzędy utraciły charakter polityczny. Powiązano ich z radami narodowymi, które opiniowały kandydatury na te stanowiska. Wojewodowie i starostowie podlegali radom w sprawach samorządu terytorialnego. Społeczną kontrolę nad radami sprawowały Prezydia odpowiednich rad. Z zakresu administracji ogólnej wyłączono MO, kontrolę publikacji i wydawnictw oraz przeprowadzanie reformy rolnej. Rozbudowano administrację niezespoloną (powiatowe i wojewódzkie organy bezpieczeństwa publicznego i MO). Oburzenie społeczne wywołał fakt, iż w ogóle wprowadzono rady, gdyż uważano to za przejaw sowietyzacji kraju. Członkowie rad nie pochodzili z wyborów aż do 1954 roku. Organami wykonawczymi samorządu terytorialnego były:

Nadzór organów administracji

Organ nadzorowany

(co? kto? jest nadzorowany)

Organ nadzorujący

(co? kto? nadzoruje )

  • Organy wykonawcze

  • Organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia

  • Rady narodowe

W Warszawie i Łodzi:

  • Wydziały Wojewódzki

  • Zarządy miejskie

  • Minister Administracji Publicznej

W miastach wydzielonych:

  • Wydziały powiatowe

  • Zarządy miejskie

  • Wydział Wojewódzki

  • Miasta niewydzielone

  • Zarząd Gminny

  • Wydział Powiatowy

  • Funkcje zlecone samorządowi

  • Wojewodowie

  • Starostowie

Rady narodowe odpowiedniego szczebla pełniły funkcję organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego. Rady wykonywały też inne uprawnienia kontrolne i planowania. Ich zadania wykraczały poza rolę samorządu terytorialnego. Uznano je za terenowe organy przedstawicielskie. Nie były zatem ani organami samorządu terytorialnego ani organami administracji rządowej. Taka konstrukcja pozwalała obozowi „ludowo - demokratycznemu” kontrolować wszystkie organy administracji terenowej: rządowej i samorządowej. Nadzór nad Radami sprawowały Rady stopnia Wyższego. Oba rodzaje Rad podlegały KRN, która ustalała kierunek ich działania. Rozszerzono uprawnienia prezydentów większych miast, którzy „wchłonęli” uprawnienia starostów grodzkich (komisarza rządu w Warszawie). Stopniowo wprowadzano model administracji na północy i zachodzie Polski. Do administracji tymi terenami powołano Ministerstwo Ziem Odzyskanych (w 1949 roku zlikwidowane) i pełniło funkcje koordynacyjne. Kierował nim W. Gomułka. Okręgowi i obwodowi pomocnicy rządu (z czasem nazywani wojewodami i starostami) wyposażeni byli w szeroki wachlarz kompetencji i byli organami administracji zespolonej na tych terenach ale mieli także władzę nad administracją niezespoloną. Dawny podział na okręgi i obwody zastąpiono podziałem na województwa i powiaty. Uchylono podział terytorialny wprowadzony przez hitlerowców i powrócono do podziału proponowanego przez Konstytucję marcową. Utworzono też kilka nowych województw, kilka usunięto a jeszcze inne skorygowano (od nowa ustalono obszar). Ustalono także nazewnictwo miejscowości na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Po 1950 roku nastąpiło rozdrobnienie terytorialne - tworzono nowe województwa, powiaty i miasta wydzielone. Aby wdrożyć system centralizmu demokratycznego likwidowano tradycyjne organy administracji w imię administracji terytorialnej skupionej w rękach rad. W Polsce taką reformę przeprowadzono 20.03.1950 - zniesiono dualizm administracji terenowej oraz organy administracji rządowej zespolonej (czyt. wojewodów, wicewojewodów, wójtów, starostów etc.) i niektóre organy administracji niezespolonej, zlikwidowano samorząd terytorialny. Tym samym rady stały się jednolitymi terenowymi organami władzy państwowej na każdym praktycznie szczeblu. Na szczycie była Rada Państwa. Rady działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania (w pionie i w poziomie). W praktyce jedynie pionowe podporządkowanie było znaczące. Rady miały bardzo obszerny „bank zadań”, obradowały w sesjach zwyczajnych i nadzwyczajnych. Organami wewnętrznymi Rad były Komisje, a wykonawczymi i zarządzającymi - Prezydia, którymi kierowali przewodniczący. Prezydia dzieliły się na wydziały. Zreorganizowano strukturę i zasady działania wymiaru sprawiedliwości.

§17. Zasady naczelne Konstytucji PRL (tzw. Konstytucja lipcowa) z 1952 roku

Konstytucja stalinowska, bo tak też nazywa się ta Konstytucja opierała się na następujących zasadach:


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Interpretacja, Teoria literatury od starożytności do czasów najnowszych
POSTMODERNIZM wykład mgr Marzeny Popek, Teoria literatury od starożytności do czasów najnowszych
semiotyka, Teoria literatury od starożytności do czasów najnowszych
Interpretacja, Teoria literatury od starożytności do czasów najnowszych
POSTMODERNIZM wykład mgr Marzeny Popek, Teoria literatury od starożytności do czasów najnowszych
IV.PRADZIEJE CZŁOWIEKA, 14.IVB.Od epoki kamiennej do czasów metali, Marek Biesiada
Krótkie ściągi, OD SEJMU WIELKIEGO DO II ROZBIORU, OD SEJMU WIELKIEGO DO II ROZBIORU
periodyzacja dziejw polski od okresu protofeudalnego do upadku i rp
II, 2[1][1][1].Sztompka - Od dzialan masowych do ruchow spolecznych
Bukieciarstwo od starożytności do czasów współczesnych, Florystyka
HALLM, studia, semestr II, SEMESTR 2 PRZYDATNE (od Klaudii), FIZYKA DO MOICH LABOREK, fizyka 11
laborka 2 - Hall, studia, semestr II, SEMESTR 2 PRZYDATNE (od Klaudii), FIZYKA DO MOICH LABOREK, fiz

więcej podobnych podstron