I WOJNA ŚWIATOWA (1914-1918)

PRZYCZYNY, PRZEBIEG, SKUTKI

Początek XX w. to okres burzliwych przemian. Przemiany te objęły swoim zasięgiem wszystkie płaszczyzny życia codziennego. Pierwsze lata nowego wieku przyniosły liczne odkrycia w dziedzinie fizyki, chemii, techniki. W tej atmosferze dochodzi do coraz to ostrzejszych konfliktów między wielkimi państwami Europy, które ta, jak pokaże czas rozleją się na cały cywilizowany świat.

Przyczyny:

• bezpośrednia przyczyna wybuchu I wojny światowej - zamach na następcę tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie

• francuska chęć odwetu za klęskę w wojnie z Prusami (1870-1871) - zjednoczenie Niemiec

• rywalizacja kolonialna między mocarstwami i dążenie Niemiec do uzyskania stosownej ich zdaniem liczby kolonii

• rywalizacja Austro-Węgier i Rosji o wpływy na Bałkanach

• dążenie Rosji do uzyskania panowania nad cieśninami Bosfor i Dardanele

• rywalizacja między państwami bałkańskimi narastająca od drugiej wojny bałkańskiej

• rywalizacja gospodarcza i zbrojeniowa (zwłaszcza w zakresie rozbudowy floty) między Niemcami i Wielką Brytanią

• powstanie rywalizujących ze sobą bloków polityczno-militarnych trójporozumienia i państw centralnych (wcześniej trójprzymierza)

Plany i siły

państwa ententy

- liczebność sił zbrojnych przed mobilizacją - 2,4 mln

- liczebność sił zbrojnych po mobilizacji - 9,3 mln

- plany Francji: przeprowadzenia uderzenia w Lotaryngii z zachowaniem minimalnej osłony od strony Belgii

- plany Rosji: pierwotnie główny wysiłek zbrojny miał być skierowany przeciwko armii austro-węgierskiej, jednak na prośbę Francji Rosjanie skierowali dużą część sił na Prusy Wschodnie

- plany Serbii: wraz z siłami Czarnogóry rozwinąć swe oddziały na pograniczu austro-węgierskim i absorbować możliwie znaczną część sił

państwa centralne

- liczebność sił zbrojnych przed mobilizacją - 1,2 mln

- liczebność sił zbrojnych po mobilizacji - 6,3 mln

- plany niemieckie: skierowanie głównych sił przeciwko Francji, poprzez zaskakujące uderzenie przez neutralną Belgię i pokonanie Francuzów w błyskawicznej wojnie w ciągu kilku tygodni. Następnym krokiem miał być atak na Rosję

- plany Austro-Węgier: pokonanie częścią sił Serbów, reszta armii zaś miała prowadzić atak przeciwko Rosji

- plany Turcji: absorbowanie rosyjskich sił morskich na Morzu Czrnym, ataki lądowe w rejonie Kaukazu oraz przeciwko Brytyjczykom na Bliskim Wschodzie

System sojuszy przed I wojną światową

Trójprzymierze (państwa centralne)

Niemcy i Austro-Węgry podpisali w Wiedniu w 1879 roku wzajemny traktat. Ustalono, że gdyby jedno z nich zostało zaatakowane przez Rosję, drugie udzieli mu pomocy. W przypadku konfliktów zbrojnych z innymi państwami obowiązywać miała zasada „życzliwej neutralności”. Układ ten w 1882 roku a Berlinie został rozszerzony przez przystąpienie do niego Włoch. Traktat ten obowiązywał formalnie do 1914 r.

Trójporozumienie (państwa Ententy)

Traktat trójprzymierza godził bezpośrednio w interesy i bezpieczeństwo Francji i Rosji. W 1892 roku między tymi państwami doszło do podpisania tzw. konwencji wojskowej. Zakładała ona, że jeśli Francję zaatakują Niemcy lub Włochy poparte przez Niemcy, Rosja uderzy na Niemcy, a jeśli Rosję zaatakują Niemcy lub Austria wsparta przez Niemcy, to Francja wystąpi przeciw Niemcom. W 1904 roku między Wielką Brytanią a Francją doszło do podpisania szeregu układów, nazwanych Entente Kordiale (serdeczne porozumienie). W 1907 roku doszło do podpisania szeregu układów między Wielką Brytanią a Rosją.

Konflikty międzynarodowe przed wybuchem wojny:

• 1911 - kryzys marokański

• 1912-1913 - pierwsza wojna bałkańska

• 1913 - druga wojna bałkańska

Wybuch I wojny światowej

W latach 1912-1914 nastąpił wzrost napięcia między blokami militarnymi w Europie: państwami centralnymi - Niemcy i Austro-Węgry oraz ententą - Francja, Anglia, Rosja. W czerwcu 1914 r. dokonano w Sarajewie śmiertelnego zamachu na austriackiego następcę tronu księcia Franciszka Ferdynanda. Wobec tego Austria wysunęła ostre ultimatum wobec Serbii, która nie przyjęła wszystkich warunków. Rosja sprzymierzona z Serbią ogłosiła mobilizację, co wywołało reakcję Niemiec. 1 sierpnia 1914 r. Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a następnie 3 sierpnia - Francji.

W kolejnych dniach wojska niemieckie weszły na terytorium neutralnej Belgii, w tym czasie Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom. Austro-Węgry 6 sierpnia wypowiedziały wojnę Rosji. Z czasem do wojny zaczęły także przystępować inne kraje. Włochy mimo wcześniejszego przywiązania do państw centralnych w 1915 r. oficjalnie poparły ententę. Takie postępowanie państwa włoskiego było czysto pragmatyczne, chcieli uzyskać wpływy na Bałkanach, które były zdominowane przez Austro-Węgry.

Plan Schlieffena

Niemiecki plan wojny, określany jako plan Schlieffena zakładał pokonanie Francji w sześć tygodni, by następnie skierować wszystkie siły w stronę Rosji. Plan unicestwił zawzięty opór wojsk francuskich, który okazał się znacznie silniejszy niż przewidywali Niemcy. W 1914 r. wojska niemieckie poniosły sromotną klęskę w walce z Francją w bitwie nad Marną.

Na przełomie lat 1914 i 1915 sytuacja na froncie ustabilizowała się. Armie walczące na zachodnim froncie zajęły pozycję wzdłuż linii rzeki Aisne i rozpoczęła się wojna pozycyjna.

Przystąpienie USA do wojny

Okupacja zajętych obszarów oraz walki na różnych frontach, często wymagały zaangażowania bardzo dużych sił. Państwa centralne zaczęły odczuwać brak rezerw, brakowało rąk do pracy, surowców oraz żywności. Ententa była w lepszej sytuacji, gdyż zapasy surowców i żywności uzupełniała drogą morską. Wówczas porty niemieckie zostały zablokowane przez marynarkę wojenną Wielkiej Brytanii.

Flota niemiecka nie była w stanie zlikwidować brytyjskiej blokady, więc Niemcy w 1917 r. rozpoczęły nieograniczoną wojnę podwodną. Podwodne okręty państwa niemieckiego zatapiały statki u wybrzeży brytyjskich, włoskich i francuskich. Zatapianie amerykańskich statków było oficjalną przyczyną przyłączenia się Stanów Zjednoczonych do wojny w 1917 r. i wypowiedzeniu przez nich wojny Niemcom i Austro-Węgrom. Jednak przyłączenie się USA do wojny, było także spowodowane związkami gospodarczymi z Anglią i Francją, jak również tym, że Niemcy próbowali wciągnąć do wojny Meksyk, który jeśliby do wojny przystąpił, stanowiłby zagrożenie dla Amerykanów.

Bitwa pod Verdun

Niemcy w 1916 r. przeprowadzili ofensywę na froncie zachodnim, chcąc zdobyć twierdzę Verdun. Walki przyniosły ogromne straty w ludziach, w ciągu pięciu miesięcy walk zginęło około 240 tysięcy niemieckich żołnierzy i 275 tysięcy żołnierzy francuskich. Krwawa oraz mało skuteczna była także ofensywa nad rzeką Sommą w 1916 r., podjęta przez wojska francuskie i angielskie.

Klęska państw centralnych

3 marca 1918 r. w Brześciu nad Bugiem podpisano traktat brzeski, który ustanawiał pokój pomiędzy państwami centralnymi a Rosją. Na jego mocy Rosja zrzekła się praw do ziem polskich, Litwy, Łotwy, Estonii, a także zobowiązała się do wypłacenia Niemcom kontrybucji i demobilizacji armii. Po klęsce Niemiec w wojnie Rosja anulowała swoje zobowiązania. W lipcu 1918 r. Niemcy ponieśli klęskę w drugiej bitwie pod Marną, a wojska francuskie wraz z angielskimi i amerykańskimi wyparły wroga z terytorium Francji.

We wrześniu 1918 r. skapitulowała Bułgaria, a w październiku Turcja, które były sprzymierzone z państwami centralnymi. 3 listopada 1918 r. poddały się Austro-Węgry. Mimo sporej przewagi ententa nie była w stanie jednoznacznie pokonać wroga. Jednak w społeczeństwie niemieckim panowały bardzo napięte nastroje. Zaczęły wybuchać strajki i antywojenne manifestacje. W Kilonii 3 listopada 1918 r. wybuchł bunt marynarzy, który objął także inne niemieckie porty. Ogromna fala wystąpień przeszła przez Niemcy, do niektórych zaczęli przyłączać się również żołnierze. Cesarz Wilhelm II zbiegł za granicę, a w Berlinie ogłoszono Niemcy republiką.

Na czele rządu Niemiec stanął Friedrich Ebert. W dniu 11 listopada 1918 r. podpisano w miejscowości Compiegne we Francji zawieszenie broni między Niemcami i koalicją. Niemieckie wojska opuściły terytorium Francji i Belgii.

W I wojnie światowej wzięły udział 33 państwa. Straty wyniosły około 10 milionów zabitych i około 20 milionów rannych. Podczas I wojny po raz pierwszy w historii użyto gazów bojowych w bitwie pod Ypres w kwietniu 1915 r. Po raz pierwszy w boju użyto także czołgów (zrobili to Anglicy), miało to miejsce w 1916 r. Od 1917 r. produkcja czołgów prowadzona była na skalę masową.

Skutki wojny

- ogromne zniszczenia (zniszczenia terenów, na których toczone były walki)

- upadek systemu geopolitycznego ustalonego na kongresie wiedeńskim w 1815 r.

- śmierć około 10 mln żołnierzy, rannych ok. 22 mln

• największe bitwy nad Marną, Sommą pod Verdun

• nowa technika wojenna: karabiny, samoloty, granaty, czołgi, łodzie podwodne, gazy bojowe - iperyt

• wojna wpłynęła na sytuację ekonomiczną po zakończeniu działań wojennych

- bezrobocie, trudności w przestawieniu na gospodarkę pokojową

• wzrost nastrojów rewolucyjnych w Rosji, Niemczech we Włoszech (narodziny faszyzmu i komunizmu)

• powstanie nowych państw: Polska, Czechosłowacja, Austria, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia, Islandia Królestwo SHS - Serbów, Chorwatów i Słoweńców

• 80 mln ludzi zmieniło przynależność państwową

• wersalski ład i powstanie Ligi Narodów - idee pacyfizmu.

Rewolucja w Rosji

Armia rosyjska od 1915 r. regularnie ponosiła klęski, podczas gdy społeczeństwo liczyło na sukcesy. Wojsko było źle zaopatrzone i nieudolnie dowodzone, w kraju panował głód i narastały społeczne niepokoje. W marcu 1917 r. w Petersburgu doszło do strajków i manifestacji na ogromną skalę. Do protestujących przyłączyli się także żołnierze, domagano się likwidacji caratu i zakończenia wojny. 15 marca 1917 r. car Mikołaj II abdykował, a władzę przejął Rząd Tymczasowy. Wydarzenia z marca 1917 r. utrwaliły się pod nazwą rewolucja lutowa (w Rosji obowiązywał kalendarz juliański według którego wydarzenia rozpoczęły się w lutym).

Rząd Tymczasowy nie potrafił do końca zapanować nad chaosem jaki panował w Rosji. Coraz większą popularność zaczęli zdobywać bolszewicy, którzy prowadząc szeroką propagandę zdobywali coraz więcej zwolenników. Rząd Tymczasowy nadal chciał prowadzić wojnę z Niemcami, czemu sprzeciwiali się bolszewicy. W nocy z 7 na 8 listopada 1917 r. bolszewicy dokonali w Petersburgu zamachu stanu. Określa się to zdarzenie jako rewolucję październikową (według kalendarza juliańskiego zamach miał miejsce z 25 na 26 października).

Cała władza przeszła w ręce radzieckich władz - rad delegatów. II Ogólnorosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotników i Żołnierzy powołał nowy rząd - Radę Komisarzy Ludowych, której przewodniczącym został Włodzimierz Lenin, a w jej skład weszli sami bolszewicy. Przeciwko bolszewikom wystąpiły oddziały Białej Gwardii, które były dowodzone przez dawnych carskich generałów. Do 1922 r. panowała w Rosji wojna domowa, jednak utworzona przez władzę radziecką Armia Czerwona zdołała pokonać oponentów. Po zwycięstwie zaczęli stosować terror wobec przeciwnej ludności. Dokonywano masowych egzekucji na ludziach, których często bezpodstawnie oskarżano o wrogą postawę wobec władzy.

2

---