57a. ZESTAW 57

Antyteza, oksymoron, paradoks.
Postać literacka: status ontologiczny, typy i sposoby charakterystyki w utworze literackim.

Oprac. Karolina Kaźmierska

ANTYTEZA, OKSYMORON, PARADOKS

ANTYTEZA - zderzenie dwóch przeciwstawnych cech, pojęć lub opinii. Antyteza ogół służy wyeksponowaniu niepowtarzalnych walorów danej postaci lub zjawiska. Bywa także zabiegiem stosowanym dla uatrakcyjnienia warstwy językowej tekstu. Występuje we wszystkich epokach literackich, choć najczęściej posługiwali się nią poeci baroku.

OKSYMORON - chwyt stylistyczny polegający na zestawieniu ze sobą określeń wzajemnie sprzecznych czy przeciwstawnych (np. czarny śnieg), stąd jego inna nazwa epitet sprzeczny. Oksymoron jest zjawiskiem dość rzadko spotykanym w języku potocznym, pełni natomiast różnorakie funkcje w poezji. Był np. częstym wyróżnikiem stylistycznym języka poezji barokowej. Często jest także spotykany w poezji współczesnej (np. gromobicie ciszy J. Przybosia). Oksymoron bywa często utożsamiany z antytezą. Są to chwyty bardzo podobne, ale antyteza ogarnia szerszy segment wypowiedzi poetyckiej (zdanie, wers).

PARADOKS - błyskotliwe, efektowne i inteligentne stwierdzenie, które odebrane dosłownie jest sprzeczne z logiką. W wyniku głębszej analizy stwierdzenie paradoksalne może okazać się nadspodziewanie prawdziwe i mądre (np. słynna myśl F. Dostojewskiego „Nie zbawisz się jeśli nie zgrzeszysz.”)

*Maciej Krassowski, Leksykon terminów literackich, wyd. Twój Styl, Warszawa 1996

POSTAĆ LITERACKA: STATUS ONTOLOGICZNY, TYPY I SPOSOBY CHARAKTERYSTYKI W UTWORZE LITERACKIM

• ONTOLOGIA - [gr. on óntos `będący', `byt', óntos on `rzeczywiście będący, istniejący lógos `słowo', `nauka', `teoria'], filoz. nauka o bycie;

W sensie pierwotnym — termin używany od XVIIw. (J. Clauberg, Ch. Wolff) zamiennie ze starszą nazwą metafizyka; odnosi się do arystotelesowskiej „filozofii pierwszej” jako do nauki o bycie jako bycie, następnie do kontynuacji jej rozważań w teorii bytu, zajmującej się bytem w jego naturze powszechnym; u M. Heideggera — wszelkie filozoficzne rozważania nad bytem nieuznające różnicy ontologicznej między bytem a byciem; u N. Hartmanna, w odróżnieniu od metafizyki, nauka o racjonalnych elementach lub aspektach bytu; u R. Ingardena — nauka o bycie możliwym, w odróżnieniu od metafizyki jako nauki o bycie istniejącym; u S. Leśniewskiego — jeden z 3 systemów logicznych obok prototetyki i mereologii.

*Encyklopedia PWN

POSTAĆ LITERACKA stanowi centralny element świata przedstawionego. Ona, jej losy są przedmiotem uwagi i opowiadania podmiotu literackiego. Nie ma utworu literackiego bez postaci literackiej:

• może ich być w utworze kilka i żadna nie zajmuje pozycji dominującej, mówimy wtedy o bohaterze zbiorowym

• postać może utożsamiać się - i tak się dzieje bardzo często - z podmiotem mówiącym (narratorem lub podmiotem lirycznym)

• może mieć kilka imion, jak bohater Konrada Wallenroda

• lub nie mieć żadnego

• wcale nie musi być człowiekiem - jednak zawsze bywa tak, że losy postaci literackiej są jakimś uogólnieniem ludzkiego doświadczenia, dotyczą człowieka w całym bogactwie wszelkich aspektów jego życia i świadomości.

W wymiarze świata przedstawionego utworu postać literacka jest czynnikiem organizującym, w tym sensie, że na ogół procesy zachodzące w świecie przedstawionym utworu dzieją się ze względu na nią właśnie.

Najbardziej charakterystyczną cechą postaci literackiej jest to, że nigdy nie jest dana od razu w całości swojego wyposażenia, lecz staje się, powstaje w miarę rozwijania się opowieści o niej. Natura postaci literackiej jest zatem fragmentaryczna. Dzieło literackie buduje ją i wyposaża sukcesywnie, natomiast odbiorca dzieła poznaje postać w wyniku integrowania jej cech, które dają się wyprowadzić z bezpośredniej charakterystyki postaci dokonanej przez podmiot literacki dzieła, a więc przedstawienia jej wyglądu zewnętrznego i cech charakterologicznych, cech jakie podpowiadają działanie postaci, referowane myśli i wypowiedzi.

Na postać literacką składają się zatem najrozmaitsze motywy, rozumiane jako najmniejsze cząstki kompozycyjne świata przedstawionego i sekwencje motywów dotyczących jednej postaci, które nazywamy wątkiem.

Charakter wypowiedzi literackiej decyduje o tym, że postaci literackie odznaczają się oryginalnością, wynikającą z ich niepowtarzalnego wyposażenia zewnętrznego

i psychiczno-historycznego, w jakim sytuuje ją decyzja pisarza.

Historia literatury dostarcza podstaw do mówienia o:

• postaciach stereotypowych - są one efektem silnego oddziaływania pewnego wzorca stworzonego w taki sposób, że z jednej strony zaspokaja on potrzeby odbiorców danej generacji, a z drugiej inspiruje do tworzenia postaci podobnych jako typowych w określonej rzeczywistości społecznej. Takim właśnie stereotypem są bohaterowie romantyczni, wyposażeni w identyczny zespół cech: tajemniczy, nieszczęśliwie zakochani, skłóceni ze swoim środowiskiem, nawet z rodziną, zatem żyjący poza nim i ginący tragicznie.

• postaciach konwencjonalnych - odznaczają się wyższym stopniem stereotypowości, np. bohaterowie sielanek konwencjonalnych, noszący wyszukane imiona i konwencjonalnie zakochani

Stereotypowość wyposażenia postaci literackiej nie koniecznie jest związana z ujemna wartością dzieła literackiego.

Bywa tak, że postaci literackie różnych utworów czy epok, nawiązują do siebie, ściślej - postać późniejsza utożsamia się z postacią stworzoną wcześniej, np. Kordian jest takim Konradem, który skompromitował się podczas realizacji swoich mesjanistycznych mrzonek; Kmicic wykazuje istotne podobieństwo do księdza Robaka; braciszek Diego z powieści Andrzejewskiej Ciemności kryją ziemię do Kordiana; Korczak, bohater Sukni Dejaniry Kossak Szczuckiej do św. Aleksego.

Wszystko to świadczy, że postaci literackie mają charakter kulturowy, są znakami kultury, za pomocą których możliwa jest komunikacja literacka. Takie pokrewne postaci stanowią jeden z istotniejszych składników tradycji literackiej.

Na ogół w dziele literackim występuje więcej niż jedna postać, ale zwykle jedna z nich jest najważniejsza i tę nazywamy postacią główną. Ona stanowi podstawowy czynnik konstrukcyjny, wokół niej grupują się postaci uboczne, współuczestniczące wraz z postacią główną w zdarzeniach. Postaci uboczne zajmują różne - ważniejsze i mniej ważne - miejsca w utworze. Postaci, które uczestniczą tylko w jednym zdarzeniu, nazywamy postaciami epizodycznymi. Są one na tyle uboczne, że nie mają często żadnych imion.

*Adam Kulawik, Poetyka wstęp do teorii dzieła literackiego, wyd. Antykwa, Kraków 1997

---