Juliusz Słowacki „Beniowski”

- wstęp Marian Ursel BN

I GENEZA

• list do matki (10. 11. 1841) - Słowacki pisze o swoim rozgoryczeniu po wydaniu Beniowskiego → wymarzony sukces literacki, utwór stał się głośny i pozytywnie oceniony - poeta jest smutny, że dopiero w wieku 32 lat został doceniony

• geneza może być rozpatrywana na trzech płaszczyznach:

1. biograficzna

2. tematyczno-literacka

3. genologiczna

Ad. 1

• inność Słowackiego: Słowacki dorastał w atmosferze intelektualnych i naukowych rozmów prowadzonych w rodzinnym domu; dobre warunki finansowe (w odróżnieniu od większości poetów romantycznych) nie zmuszały go do samodzielności i podjęcia pracy; w latach nauki nie zetknął się z działalnością tajnych, młodzieżowych organizacji → nie spotkała go żadna kara ze strony Nowosilcowa. Swoimi tomikami debiutował dopiero w 1832 roku - na emigracji: w kraju nie był znany, poza tym trafił na okres popowstaniowej próżni artystycznej - jego wiesze były jakby nieadekwatne

• krytyka 2 pierwszych tomów Poezyj: oczekiwał pochwał i pozytywnych ocen, zamiast tego natknął się na mur milczenia, które następnie przerodziło się we wrogość wobec debiutanta → opinia Mickiewicza: poezja Słowackiego jest jak kościół bez Boga → powtarzanie tej opinii przy formułowaniu ocen pisarstwa Słowackiego. Słowacki zaciął się w sobie i zamiast zawrócić ze „złej” drogi utwierdził się w przekonaniu o własnej wartości, postanowił zachować odrębność ideową i artystyczną

• szlakiem romantyzmu europejskiego: poeta nie przypisywał swojej poezji zasady służebności literatury w sprawie narodowej

• Słowacki zaczyna bronić swojej poezji - bronią staje się ironia, szyderstwa etc.

• w 1833 opuścił Paryż i udał się do Genewy (jednym z powodów miał być tryumf Dziadów cz. III) - misja powierzona mu przez Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich

• po powrocie do Paryża w 1838 odżyła dawna niechęć i wrogość → Słowacki stawał się rywalem Mickiewicza (gł. po wydaniu Balladyny)oraz przez to, że w Kordianie ośmielił się zaatakować osobę Mistrza

• polityka: lekceważony zarówno przez demokratów jak i Czartoryskich

• uczta u Eustachego Januszkiewicza: (24.12.1840 r.) Słowacki wygłosił improwizację na cześć Mickiewicza, zaproponował zgodę oraz przyjaźń, Mickiewicz odpowiedział improwizacją o niezwykłej sile, godząc się na przyjaźń - przymierze poetyckie zostało zawarte. Jednak E. Januszkiewicz przesłał do poznańskiego „Tygodnika Literackiego” artykuł Improwizatorowie w którym przerobił tekst deklamacji Mickiewicza, aby wynikało z niej, że powiedział o Słowackim, iż „nie jest poetą”. Słowacki oczekiwał na sprostowanie ze strony Mickiewicza - nie doczekał się i postanowił walczyć z przeciwnikami.

Ad. 2

• fabuła osadzona w czasach konfederacji barskiej - rola historii w literaturze romantyzmu → klucz do zrozumienia rozgrywających się wydarzeń; maska pozwalająca mówić o teraźniejszości; pocieszycielka po klęsce powstania listopadowego (w romantyzmie polskim '30 i `40 lat XIX szlachecka, sarmacka przeszłość przechodzi swoistą rehabilitację, uzyskuje walor pozytywny)

• bohater: Maurycy August Beniowski - postać autentyczna:

• Słowacki nie opisuje przygód barwnej postaci, ale buduje nową - przechrzcił Maurycego Augusta Beniowskiego na Maurycego Kazimierza Zbigniewa Beniowskiego

• postać Beniowskiego wybrał dlatego, że postać dawała możliwość wykreowania bohatera różnie interpretowanego, co wynikało z jego burzliwego, pełnego przygód życia

• transpozycja: ze światowego awanturnika Słowacki zrobił postać zwyczajną, pospolitą, szablonową

• Beniowski jest programowo dwoisty

• Beniowski jako modelowy przykład bohatera w typie Orlanda Szalonego Ariosta

• dążenie do obiektywnej oceny konfederacji barskiej

• ukazanie polemicznej postawy poety

• ideowe nowatorstwo

Ad. 3

• Słowacki sam wskazuje na oddziaływanie Ariosta: różnorodność wątków epicko-rycerskich, kapryśnych i finezyjnych grach autorskich z postaciami i tematem, swobodnym przechodzeniem z jednego wątku w drugi

• odwołania do Byrona (i podkreślanie byronicznego charakteru własnego poematu): zespolenie fabularnych wątków epickich o Beniowskim z wplatanymi dygresjami odnoszącymi się do artystycznej i ideowej walki Słowackiego oraz ingerencji poety w kreowany świat

• cel nadrzędny: rozprawa z przeciwnikami i otwarcie sobie drogi na romantyczny Parnas

• Beniowski uznany jest za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego romantzmu

• Dzieło o złożonym charakterze

• „Historia Beniowskiego jest historią poezji Słowackiego”

• 5 pieśni wydanych w 1841 → moment przełomowy w twórczości Słowackiego

II PROBLEMATYKA

• specyficzny układ Beniowskiego: 44% tekstu to dygresje, 56% to akcja = niemalże równowaga

problematyka warstwy fabularnej

• Beniowski odpowiedzią na postulaty żądające poezji narodowej, związanej z problematyką Polski

• bohaterem utworu musiał być więc Polak - polonizacja Węgra

1. Beniowski wygłasza zdania o własnej polskości

2. narrator wiąże Beniowskiego z polską tradycją historyczną

• bohater zdegradowany społecznie oraz zdeheroizowany (tzn. w porównaniu do Węgra) - Słowacki zbliża się dzięki temu do prawdy historycznej

• Słowacki cały czas prowadzi ironiczno-żartobliwą grę literacką z czytelnikiem

• Beniowski to poemat dygresyjny, w którym toczy się ustawiczna polemika o różnorodnych charakterze o na wielu płaszczyznach

• obraz konfederacji barskiej w poemacie: dążenie do realizmu → wychodząc ze słusznej oceny patriotycznego charakteru konfederacji barskiej, bez popadania w bezkrytyczną apoteozę, krytycznie odnosi się do ciemnych stron szlacheckiej przeszłości Polski → atak w stronę magnaterii (Dzieduszycki, Starosta); docenia pozytywny aspekt czynu konfederatów, potrafi jednak wystąpić przeciwko ich niezdyscyplinowaniu, animozjom wśród przywódców

• Słowacki odcinał się od konwencji poetyckiej apoteozy polskiej martyrologii, dlatego też nigdy nie wahał się wskazywać na ciemne strony polskiej przeszłości

• obraz koliszczyzny: mówiąc o jej krwawych i niszczycielskich aspektach poeta usprawiedliwia zarazem ruch samowolą i nadużyciami magnaterii polskiej - koliszczyzna jest buntem, ale wywołanym w równej mierze przez chłopów ukraińskich, jak i prowokujące zachowanie magnatów polskich

• Swentyna i Sawa - w nich skupia się poetycka fascynacja Ukrainą.

• Swentyna (ukraińska dziewczyna) pomaga konfederatom, aby odzyskać wiarę we własną godność ludzką → dawna cyrkówka staje się konfederacką kurierką, siostrą miłosierdzia niosącą pomoc || jest przedstawicielką ludu, a jej czyny są heroiczne inaczej niż np. u Grażyny Mickiewicza || jedyna w pełni upoetyzowana postać - bez cienia ironii → to ona, nie Aniela jest nowym typem bohaterki romantycznej, dzięki czemu w V pieśni urasta do rangi postaci pierwszoplanowej

• Sawa (brat Swentyny) „pół-Kozak,a pół-szlachcic”, który wspiera Polaków, by wykreować się na szlachcica

• Słowacki głosi pochwałę bohatera zbiorowego, który stanowił jedyną realną i autentyczną siłę → jedynie lud jest w stanie dokonać znaczących przemian

• W nurcie fabularnym poematu Słowacki ukazuje swą polemiczną postawę: zarówno w aspekcie literackim, jak i ideowym, jednakże polemika sama w sobie zawiera się w nurcie dygresyjnym poematu

problematyka warstwy dygresyjnej

• polemika poety ze stronnictwami politycznymi: Słowacki zaatakował właściwie wszystkich

1. katolicy skupieni wokół „Młodej Polski”: szydzi, kpi, oskarża, ośmiesza, wypomina im „jezuityzm” (czyli obłuda i wstecznictwo), jest to mała zemsta za krytykę jego młodzieńczej twórczości

2. stronnictwo księcia Adama Czartoryskiego: krytykuje jego marzenia o monarchii; lekceważenie || nie atakuje bezpośrednio księcia Czartoryskiego, bo go lubił, dostał dzięki niemu pracę i miał kolegów

3. stronnictwo demokratyczne: krytykuje jego skłócenie, podziały, animozje; lekceważenie || ideowa polemika z Mochnackim (tylko, ze Mochnacki już nie żył, umarł w 1834 r.), wskazuje jego chwiejność i ugodowość polityczną

• polemika ideowa Słowackiego - credo z Pieśni V

• kategoria ludu - centralna w ideologii Słowackiego, ale nieostra w aspekcie socjologicznym (Anheli)

• dygresje o problematyce literackiej i polemika z Mickiewiczem: Słowacki nie rzuca mięsem w Mickiewicza, ale w V Pieśni, oskarżając, atakując i złorzecząc kieruje się do małych krytyków, kryjących się za plecami Mistrza

• Słowacki czasem krytykuje Mickiewicza, ale robi to z zachowaniem sympatii - nigdy nie pomniejsza jego roli, nie wyzyskuje wszelkich możliwych sytuacji do podjęcia ataków

• tłumaczy i wyjaśnia różnice we wzajemnym pojmowaniu roli poezji, roli poety, roli idei politycznych

• w walce z krytykami i miernymi literatami wraca dawny styl, szyderstwo i kpina - w stosunku do Mickiewicza: powaga, patos, obiektywizm i szacunek

• miano wielkiego poety Słowacki przyzna też Antoniemu Malczewskiemu

• personalnie wymienia w ironicznych dygresjach krytyków, m.in.: Michała Grabowskiego, Jana Czyńskiego, Jana Nepomucea Sadowskiego

• w tekście znajduje się też ocena swojej własnej twórczości „ja syn pieśni! syn kroleska” (Pieśń V w. 545

• Beniowski to nie tylko poemat walki o poecie i poezji → to poemat o własnej biografii, młodości i uczuciach; to także utwór o wielkiej miłości Słowackiego do Ludwiki Śniadeckiej, tej „Kochance pierwszych dni” (jej poświęcone jest wspomnienie w Pieśni IV - uważane za jedną z najpiękniejszych w polskiej literaturze elegii miłosnych)

• koncepcja Boga w Beniowskim , Słowacki głosi pochwałę i wyznaje wiarę w tego Boga, którego atakował Konrad w Wielkiej Improwizacji

• Bóg ludzi wielkich i Bóg ludzi małych (Kleiner)

• przeświadczenie o konieczności bezpośredniego kontaktu z Bogiem (bez pośrednictwa Kościołów i obrzędów)

III ARTYZM

• Beniowski w pełnej rozciągłości realizuje postulat:

„Chodzi mi o to, aby język giętki

Powiedział wszystko, co pomyśli głowa,

A czasem był jak piorun jasny prędki,

A czasem smutny jak pieśń stepowa,

A czasem jako skarga Nimfy miętki,

A czasem piękny jak Aniołów mowa…”

• utwór stanowi całość - nie można wydzielić wątków fabularnych i dygresyjnych; nie jest to kawałek powieści przeplatanej dygresjami - warstwy te są w Beniowskim wzajemnie determinowane

• na pierwszy plan wysuwa się postać narratora, który tożsamy jest z osobą autora

• charakterystyczną cechę kreacji narratora stanowią liczne zwroty do czytelnika i słuchacza - w ten sposób w tekście zostaje usytuowany odbiorca oraz szczególny rodzaj strategii narracyjnej → synteza narracji charakterystycznej dla opowieści gawędowe, skierowanej do odbiorcy-słuchaczaj z narracją „czytelniczą” skierowaną na osobę odbiorcy-czytelnika.

• wyzyskiwanie komizmu, ironii, sarkazmu, autoironii ; kontakt na płaszczyźnie: autor - dzieło - odbiorca ← znaczenie ironii, która pomaga zmniejszyć dystans lub właśnie go zbudować => gra literacka, której aktywnym uczestnikiem jest czytelnik

• zastosowanie oktawy

• perfekcja wersyfikacyjna

• subtelność rytmiczna i rymowa

• o sile artystycznej Beniowskiego stanowi też pasja, autentyzm w ukazywaniu przeżyć i emocji, poglądy, uczucia, szczerość i odwaga formułowanych sądów

• cechą uderzającą jest niejednorodność stylowa tekstu poematu → wskazuje to na biegłość poetycką

• polemiczny huragan przeplata się z wyciszoną refleksją liryczną, szyderstwo i ironia nagle zastąpione są przez podniosłe wyznanie wiary w Boga etc.

• nakładanie się różnych stylów uwypukla sensy słów, wersów, strof

• malarskość techniki poetyckiej → u Słowackiego jest to swoiste novum

• technika rysunku drobiazgowego, poetycko-malarskie studium twarzy bohaterów (Aniela), wydobywanie gestów i mimiki postaci

IV ZNACZENIE BENIOWSKIEGO

• utwór wobec krórego krytycy musieli zająć stanowisko (ignorując bądź ośmieszając poprzednie dzieła Słowackiego) → lawina ocen i opinii

• siła tkwiła w walorach artystycznych i ideowych poematu

• pisali: Jak Koźmian, Józef Bohdan Zaleski, Stefan Witwicki, Lucjan Siemieński, Seweryn Goszczyński

• mówiono, że Beniowski jest przepełniony „żółcią” , że trąci nienawiścią i brakiem pokory

• Mickiewicz przyznał poetycką palmę pierwszeństwa Słowackiemu, co więcej zaczyna mówić o własnym zniechęceniu i niewiary w możliwości twórcze

• na Beniowskiego zareagowały także czasopisma: „Dziennik Narodowy”, „Demokrata Polski”, Trzeci Maj”,

• Beniowski zmusił do gwałtownej rewizji sądów o poecie i jego talencie nawet wczorajszych przeciwników

• Stawiał Słowackiego na poetyckim Parnasie w rzędzie co najmniej równym Mickiewiczowi

• Słowacki stał się popularny, lubiany i zaczęto o niego zabiegać (politycznie, towarzysko, uczuciowo) → dla samego poety właściwie nic się nie zmieniło - został „samotnym romantycznym poetą polskim na paryskim bruku” || wierność własnym przekonaniom nie pozwoliła mu się związać z żadną zabiegającą o jego życzliwość stron

KOLISZCZYZNA , koliwszczyzna, ukr. Kolijiwszczyna - powstanie chłopów ukraińskich 1768, pod wodzą I. Gonty i M. Żeleźniaka, skierowane przeciw szlachcie; nazwa od polska słowa "kolej", oznaczającego na Ukrainie kolejną straż przy dworze, pełnioną przez uzbrojonych chłopów; powstanie skierowane było przeciw zaostrzeniu rygorów pańszczyzny oraz przymusowi przechodzenia ludności ukraińskiej na porządek unicki; poparcia udzieliło mu duchowieństwo prawosławne; szczególnie krwawy przebieg miało w bracławskim Humaniu, gdzie zginęło kilka tysięcy szlachty i Żydów (rzeź humańska); stłumione krwawo przez wojska rosyjskie dowodzone przez gen. P.N. Kreczetnikowa i polskie pod dowództwem K. Branickiego i J. Stępkowskiego.

1

• poemat dygresyjny

• powst. 1840 - 1846

• pieśń 1-5 wyd. 1841 w Lipsku

• pieśń 6-10 oraz większość fragmentów wyd. w t.2 Pism pośmiertnych 1866 we Lwowie

całość wyd. w zrekonstruowanym przez J. Kleinera układzie w wyd. 1 w BN, w 1921 w Krakowie

---