Poliptyki – zwłaszcza w przypadku ołtarzy niderlandzkich, tudzież predelle mogły być zamykane odrębnymi skrzydłami. Struktura ołtarzowa z rozmaitą liczbą skrzydeł.
W XV wieku przeważa typ z częścią środkową wypełnioną rzeźbami pełnoplastycznymi, np. reprezentacyjne przedstawienia np. figury świętych, bądź sceny narracyjnych. Na skrzydłach natomiast dominuje narracja. Przy czym, ołtarze prezentowały się w kościołach w zmienny sposób, w dni powszednie ołtarze były zamykane i wierni mogli oglądać rewersy skrzydeł i nie widzieli części środkowej. W przypadku bardziej złożonych nastaw sytuacja ta zmieniała się w zależności od roku liturgicznego. Pełnego otwarcia takiej nastawy dokonywano tylko w niedzielę, bądź też tylko w najważniejsze święta roku liturgicznego. To sprawiało, że wierni, którzy do kościoła przychodzili mogli oglądać bardzo zróżnicowane cykle przedstawień.
→ ostatnia ćwierć wieku XV 1475-81 – Ołtarz Sant Wolfgang Michael Pacher jest to malarz i rzeźbiarz. Zmarł w 1498 /?/ - Kościół pielgrzymkowy. Ołtarz ten zachował się prawie nietknięty, tylko fragment korony nad korpusem uzupełniono w wieku XIX. Jest to więc struktura prawie w pełni oryginalna. Predella wypełniona rzeźbą, malowane skrzydła i korpus z pełnoplastyczną rzeźbą. W zwieńczeniu architektonicznie umieszczone figury.
Program – predella, korpus i awersy skrzydeł oraz zwieńczenie – zespół scen maryjnych i chrystologicznych. W części środkowej widnieje scena koronacji Marii. Po bokach widnieją figury świętych. W zwieńczeniu ukrzyżowanie. W predelli pokłon trzech króli – scena wyraźnie chrystologiczna ale ukazujące też rolę Marii w zbawieniu. Zespół scen chrystologicznych na skrzydłach.
W pierwszym zamknięciu ołtarza ukazują się dalsze kwatery cyklu chrystologicznego – sceny malarskie z działalności publicznej Chrystusa. Tutaj już nie ma wyobrażeń maryjnych, na skrzydłach zamkniętej predelii przedstawienia 4 ojców kościoła. Zamiar ukamienowania Chrystusa przez jego przeciwników etc – tematy rzadko przedstawiane w ikonografii chrystologicznej. Sprowadzają się one do prezentacji różnych aspektów działalności publicznej.
Po pełnym zamknięciu widoczne są cztery sceny z życia św. Wolfganga, patrona kościoła, co jest dosyć typowym rozwiązaniem w rozbudowanych nastawach ołtarzowych, w których łączy się hagiografię ze scenami chrystologicznymi (i czasem maryjnymi).
Szafa środkowa – Chrystus koronujący Matkę Boską i asysta świętych po obu stronach grupy środkowej. Obfitość dekoracji architektonicznej wypełniająca górną część szafy – jest to zjawisko nie zmieniające się od końca wieku XIV. Ta zasada utrzymywana jest aż do wieku XVI, przy czym zmieniają się formy szczegółowe tej dekoracji – zarówno elementy arch. i ornamentyka roślinna.
→ Friedrich Herlin 1466r Rothenburg – Kościół św. Jakuba - twórca zarówno jest malarzem jak i rzeźbiarzem. Jest to niewielkie miasto położone administracyjnie w Bawarii we Frankonii nad Menem niedaleko Frizburga. Frizburg był stolicą księstwa biskupiego. Było to taka enklawa wydzielona spod władzy książąt świeckich Bawarii. Pod koniec wieku XV, początek XVI – działali tam wtedy artyści naprawdę wybitni. Praktycznie wszystkie miasta poza Frizburgiem są małymi miasteczkami.
Ołtarz ukrzyżowania – schodkowe wypiętrzenie zamknięcia korpusu – rozwiązanie dosyć często spotykane w nastawach niderlandzkich. Niewątpliwie można mówić tutaj o przejęciu pewnego typu korpusu, właśnie od mistrzów działających w Niderlandach. W wieku XV warsztaty niderlandzkie, przede wszystkim antwerpskie (również Brugia i Gandawa) wykonywały bardzo wiele nastaw przeznaczonych na eksport. Produkcja tych warsztatów, bardzo zróżnicowana, rozchodziła się po całej Europie, więc można mówić o oddziaływaniu pośrednim. Cechą charakterystyczną tych obrazów jest różnicowanie struktur korpusów i związany z tym osobliwy kształt skrzydeł zamykających szafę środkową.
Mamy tu rozwiązanie łączące dwa typy przedstawień. Przedstawienia reprezentacyjne świętych w niszach, oraz narracyjne ukrzyżowanie sprowadzone do przedstawienia historycznego – krzyż z Jezusem z Marią i św. Janem. W zwieńczeniu, gdzie bardzo często widnieje kurycyfiks dominujący nad ołtarzem – ukazano tu go jako męża boleści, co jest związane z problematyką eucharystyczną. Tutaj na skrzydłach rozbudowany cykl chrystologiczny z dzieciństwa Chrystusa na awersach i cyklem pasyjnym na rewersach skrzydeł. W predelli wyobrażenie Chrystusa i apostołów.
→ Ołtarz z Coligny, Antwerpia po 1500
Wydłużona część środkowa, pseudopredella włączona w strukturę szafy z ukrzyżowaniem w części środkowej wyniesione ponad skrzydła. Charakterystyczne obudowywanie sceny głównej przedstawieniami które włączają się w narrację pasyjną, które umieszczone są osobno na wspornikach pod baldachimami w obramieniu sceny środkowej. Wiele scen w obrębie wspólnej przestrzeni. Łączenie scen narracyjnych z elementami struktur reprezentacyjnych.
→ Joerg Syrlin, Blaubeuren 1494 – miejscowość w Bawarii – ołtarz maryjny z figurą Marki Boskiej w części środkowej Maria na postumencie wyniesiona nad świętych po bokach. Sceny narracyjne na skrzydłach ołtarza. Grupa ukrzyżowania w zwieńczeniu.
Po zamknięciu bardzo rozbudowany cykl narracyjny z historią św. Jana Chrzciciela.
To były najbardziej typowe rozwiązania w ołtarzach, które powtarzająsię niezależnie od środowiska
Z zupełnie innego obszaru:
→ Bernt Notke, działał w Lubece (północ Niemiec); ołtarz zesłania Ducha św. w Tallin – przyjmował zlecenia ze Skandynawii, wiele z jego dzieł się nie zachowało, pojedyncze w Skandynawii. Ołtarze pochodzące z lat 70 i 80 wieku XV. Jego twórczość potwierdzona jest do roku 1489
Reprezentacyjna scena zesłania ducha św. w korpusie i figury świętych na skrzydłach bocznych. Figury asystencyjne umieszczane na awersach skrzydeł. Właśnie pod koniec wieku XV powrót do rozwiązań starszych o około 100 lat.
Pogłębienie korpusu – nie tylko rzeźba pełnoplastyczna ale zaaranżowana w przestrzeni która wydaje się być rzeczywistym wnętrzem. To jest także cecha charakterystyczna dla nastaw ołtarzowych poczynając od lat 70 wieku XV. Nie jest to prostopadłościenna szafa w której rozstawia się figury, tylko raczej zaaranżowane wnętrze z maswerkami, podwyższonym tronem. Element naturalizmu w kształtowaniu wnętrza owych nastaw.
→ Tilman Riemenschneidera – początek wieku XVI, jego twórczość od lat 90 wieku XV, najprawdopodobniej kształcił się w Efurcie, początki jego twórczości nie są znane zbyt dokładnie, ale wiadomo, że pod koniec lat 80 XV wieku osiadł w Wirzburgu/?/ do roku 1523 kiedy zmarł.
Otrzymywał zlecenia na rozbudowane nastawy ołtarzowe, płynące do niego z różnych ośrodków, ale głównie z Frankonie nad Menem
Ołtarz św. Jakuba w... (Ołtarz św. Krwi) – całkowicie rzeźbiony, w chórze zachodnim, 1501-1505 i zachował się w całości. Jest przeznaczony na przechowywanie ampułki z prochami krwi Chrystusa i owa relikwia znajduje się w krzyżu w zwieńczeniu podtrzymywanym przez aniołów. Natomiast w części środkowej przedstawiona została scena ostatniej wieczerzy uzupełniona wjazdem Chrystusa do Jerozolimy i modliwą na górze Oliwnej. Struktury ołtarzowe z rozbudowaną dekoracją architektoniczną – bardzo wysokie zwieńczenie, ażurowe, które przewyższa wysokość samej szafy, właściwie tylko w ołtarzach, które nie były usuwane z pierwotnego miejsca przeznaczenia można znaleźć tak rozbudowane zwieńczenia.
Predella również jest ażurowa. Kompozycja części środkowej korpusu – przedstawianie zgodnie z tradycją ikonograficzną, choć Judasz pokazuję woreczek z mamoną, co jest nietypowe. Scena ta została ustawiona w komnacie, która na ścianach jest wypełniona oknami. Tylna część ściany ołtarzowej jest przeszklona. Ołtarz ten pozbawiona jest polichromi. Jego twórca był rzeźbiarzem, który celowo nie polichromował, ponieważ rzeźby te są werniksowane i mają lekko podbarwione gałki oczne oraz wargi. Tak więc są w pewnym stopniu ożywione, ale nie jest to realistyczna polichromia, charakterystyczna dla innych ołtarzy. To rozwiązanie pozostawienie figur w kolorze drewna oraz otwarcie szafy ołtarzowej poprzez wprowadzenie okien sprawia, że te rzeźby prezentują modelunek światłocieniowy padający przez te rzeczywiste okna. Ujęcie ostatniej wieczerzy zmienia się w zależności od kąta padania promieni słonecznych. Mamy tutaj do czynienia z rozwiązaniem właściwie jednorazowym, ono nie powtarza się ani w innych ołtarzach tego twórcy, ale też u innych twórców. Riemenschneider konsekwentnie unikał polichromowania rzeźb, ale w żadnym innym znanym ołtarzu nie zastosowano już tego modelunku rzeźb dzięki włączeniu w korpus rzeczywistego światła.
Wypełnienie górnej części szafy – elementy czysto architektoniczne zostały zastąpione przez wić roślinną splatającą się ze sobą (winorośl i liście bluszczu – charakterystyczne w snycerce początku XVI i końca XV) – taki ornament nazywamy astwerkiem.
→ Riemenschneider – ołtarz z Creglimenn – podobnie jak ten z kościoła w Rotenburgu, ustawiony około 1505 roku, zajmujący do dziś pierwotne miejsce, pośrodku nawy. W części środkowej scena wniebowzięcia Marii, w skrzydłach bocznych natomiast cykl maryjno-chrystologiczny. Tutaj powtarzają się te cechy co w ołtarzu z Rothenburga, różnic jest niewiele. Różni się forma zamknięcia w części środkowej. Nie ma tutaj efektu, który tam był taki ważny, tutaj ze względu na ustawienie ołtarza światło modelujące rzeźby właściwie nie dociera. Nie ma efektu zmienności bryły, kompozycji w zależności od kąta padania światła. Bardzo dekoracyjny astwerk.
Część środkowa – Maria wznoszona przez anioły. Ponownie naturalny kolor drewna, lekko tylko podbarwiony detalem.
→ Ołtarz w Mu(u umlałt)nnerstadt - ołtarz Wniebowzięcia Marii Magdaleny – 1490-1492. Riemenschneidera. Jest on destruktem.
Szafa środkowa ze sceną wniebowzięcia Marii Magdaleny i w niej są autentyczne tylko same figury, natomiast skrzydła są częściowo kopiami. Dwie kwatery zachowały się i przechowywane są w Monachium. A tu mamy do czynienia z połączeniem elementów oryginalnych i rekonstruowanych.
Skrzydło – scena spotkanie Marii Magdaleny z Chrystusem zmartwychwstałym (oryginał z muzeum) – kompozycja sceny – Riemenschneider konsekwentnie nie polichromował ani rzeźb ani płaskorzeźb, ale komponował płaskorzeźby jakby to były kompozycje malarskie – bardzo rozbudowana przestrzeń, drugi plan z biegnącym ukośnie płotem. Poza płotem widoczny skalisty krajobraz z drzewami. Jest to przykład tego w jaki sposób artysta wysokiej klasy posługuje się środkami właściwymi rzeźbie tworząc efekty uzyskiwane przez malarzy. Riemenschneider nigdy nie umieszczał w swoich ołtarzach kwater malowanych. Nie współpracował z żadnym malarzem jak i żadnego pracownika tej specjalności nie zatrudniał w swoim warsztacie.
(malowane skrzydła ołtarza stworzone przez Wita Stosza, nie zachowały się, ponieważ te skrzydła były uznane ze zbyt skromne)
Riemenschneider jako naprawdę nieliczny konsekwentnie nie łączył ze sobą różnych gatunków. W ramach jednego warsztatu pracowali artyści rozmaitych specjalności. Nawiasem mówiąc Wit Stosz nazywany jest konsekwentnie w dokumentach – malarzem.
→ Ołtarz z Breisach – 1522 – nastawa nie polichromowana, lecz lekko podbarwiana różnymi rodzajami …
Autorstwa HL (nie znamy jego tożsamości)
Koronacja Matki Boskiej – połączenie scen narracyjnych i reprezentacyjnych.
HISZPANIA – początki nastaw ołtarzowych nie były szczególnie odmienne, zwłaszcza oddziaływanie Włoch było bardzo wyraźne
→ Lleida (katalonia) – drewniana nastawa nawiązująca do kamiennych z Włoch
→ Palma da Mallorca – nastawa malowana
W kastylii pojawiają się przede wszystkim i środkowej Hiszpanii niesłychanie rozbudowane nastawy, które zajmują właściwie całe prezbiterium:
→ Milaflores – Gil de Siloe – 1501-1505 wypełnia prezbiterium aż do sklepienia. W części środkowej ukrzyżowanie – układy znane z nastaw niderlandzkich – ale są przeskalowane, są gigantyczne i zamykają wszystkie ściany zamknięcia prezbiterium
→ Katedra w Toledo ok 1498-1505 – w Hiszpanii działało wielu rzeźbiarzy sprowadzonych z Niderlandów bądź z Niemiec. Wielu artystów opatrywanych jest przydomkiem „Niemiec”. Jeśli zajmujemy się poszczególnymi scenami wyraźnie można odnaleźć cechy tego samego stylu ujawniającego się właśnie w Niderlandach bądź Niemczech, natomiast jeśli chodzi o potraktowanie nastawy jako całości mamy tu do czynienia z rozw indywidualnymi. Często zaakcentowana jest część środkowa, ale generalnie mamy tu wielkie zespoły narracji przedstawiające cykle maryjne i chrystologiczne i figury asystacyjne, włączone w tą wielką konstrukcję architektoniczą.
Mamy do czynienia z rzeźbą raczej średniej klasy.
→ Katedra w Sewilli, początek XVI wieku – przez całą szerokość prezbiterium, od ściany do ściany.
Bardzo zastanawiające rozw. z tego względu, że konstr. arch. częściej były stosowane, mają one rozmiary stosunkowo niewielkie. Obce są one terenom wschodnim. Ani w Niderlandach ani w Niemczech nie są one spotykane/