Jąkanie

Jąkanie

wczesnodziecięce

wczesnodziecięce

Zbigniew Tarkowski

Zbigniew Tarkowski

Podział

Podział

Wielu badaczy usiłowało przeprowadzić podział jąkania.

Wielu badaczy usiłowało przeprowadzić podział jąkania.

Podział 1:

Podział 1:

1)

1)

jąkanie prawdziwe – powstałe na skutek uszkodzenia mózgu

jąkanie prawdziwe – powstałe na skutek uszkodzenia mózgu

2)

2)

Jąkanie rozwojowe– powstałe w okresie rozwoju mowy, w wieku od 2 do

Jąkanie rozwojowe– powstałe w okresie rozwoju mowy, w wieku od 2 do

6 lat.

6 lat.

Podział 2:

Podział 2:

1)

1)

jąkanie nerwicowe (pierwotne)

jąkanie nerwicowe (pierwotne)

– ma rodowód psychogenny i

– ma rodowód psychogenny i

powstaje na skutek czynników traumatycznych. Trwa dopóki dziecko nie

powstaje na skutek czynników traumatycznych. Trwa dopóki dziecko nie

uświadomi sobie tego, że z jego mową jest coś nie tak. Nie objawia się

uświadomi sobie tego, że z jego mową jest coś nie tak. Nie objawia się

napięciem mięśniowo-emocjonalnym.

napięciem mięśniowo-emocjonalnym.

2)

2)

jąkanie rzekomonerwicowe (wtórne) -

jąkanie rzekomonerwicowe (wtórne) -

jest wynikiem tremy i lęku

jest wynikiem tremy i lęku

przed mówieniem. Dziecko uświadamia sobie, że się jąka i zaczyna o

przed mówieniem. Dziecko uświadamia sobie, że się jąka i zaczyna o

tym myśleć. Wysila wolę, aby usunąć myśli i wyobrażenia związane z

tym myśleć. Wysila wolę, aby usunąć myśli i wyobrażenia związane z

jąkaniem. Stara się zapanować nad niepłynnością mówienia, co

jąkaniem. Stara się zapanować nad niepłynnością mówienia, co

powoduje niepotrzebne napięcie narządów mowy, które wywołuje

powoduje niepotrzebne napięcie narządów mowy, które wywołuje

symptomy jąkania wtórnego.

symptomy jąkania wtórnego.

Krytyka O. Bloodsteina

Krytyka O. Bloodsteina



Badacz skrytykował pojęcie jąkanie pierwotnego i wtórnego. Uznał,

Badacz skrytykował pojęcie jąkanie pierwotnego i wtórnego. Uznał,

że u dzieci można zaobserwować oba typy jąkania (pierwotne i

że u dzieci można zaobserwować oba typy jąkania (pierwotne i

wtórne) które występują równocześnie i są połączone z silną

wtórne) które występują równocześnie i są połączone z silną

reakcją emocjonalną.

reakcją emocjonalną.



Uważa, że posiłkując się tymi definicjami, trudno przeprowadzić

Uważa, że posiłkując się tymi definicjami, trudno przeprowadzić

granicę między jąkaniem pierwotnym a wtórnym.

granicę między jąkaniem pierwotnym a wtórnym.



Nie widać granicy miedzy jąkaniem pierwotnym a zwykłą

Nie widać granicy miedzy jąkaniem pierwotnym a zwykłą

niepłynnością mówienia.

niepłynnością mówienia.

Próby definicji jąkania wydają się niezadowalające. Słabo wyjaśniają

Próby definicji jąkania wydają się niezadowalające. Słabo wyjaśniają

istotę tego zaburzenia, kładąc nacisk na opis jego ewolucji.

istotę tego zaburzenia, kładąc nacisk na opis jego ewolucji.

Definiując jąkanie można kłaśc nacisk na jego rozmaite aspekty:

Definiując jąkanie można kłaśc nacisk na jego rozmaite aspekty:

Aspekty zaburzeń

Aspekty zaburzeń



1)

1)

Aspekt prozodyczny

Aspekt prozodyczny

– jąkanie to kombinacja niepłynności semantyczno –

– jąkanie to kombinacja niepłynności semantyczno –

syntaktycznej

syntaktycznej

(

(

niespastycznej

niespastycznej

) oraz niepłynności fizjologicznej (spastycznej) powstałych na skutek

) oraz niepłynności fizjologicznej (spastycznej) powstałych na skutek

desynchronizacji treści językowej, formy i substancji fonicznej.

desynchronizacji treści językowej, formy i substancji fonicznej.



*

*

spastyczne

spastyczne

– skurczowe, występują wtedy, gdy niepłynności mówienia towarzyszy nadmierne napięcie

– skurczowe, występują wtedy, gdy niepłynności mówienia towarzyszy nadmierne napięcie



mięśniowe, przebiegające w formie skurczów często związanych z nadmiernym napięciem emocjonalnym.

mięśniowe, przebiegające w formie skurczów często związanych z nadmiernym napięciem emocjonalnym.



*

*

niespastyczne

niespastyczne

– bez oznak nadmiernego napięcia emocjonalnego.

– bez oznak nadmiernego napięcia emocjonalnego.



3)

3)

Aspekt osobowościowy

Aspekt osobowościowy

– można założyć, że nie mamy do czynienia z jąkaniem, a z

– można założyć, że nie mamy do czynienia z jąkaniem, a z



jednostką jąkającą się, której osobowość niewłaściwie funkcjonuje.

jednostką jąkającą się, której osobowość niewłaściwie funkcjonuje.



4) Aspekt medyczny

4) Aspekt medyczny

– przyjąć, że jąkanie jest nerwicą mówienia.

– przyjąć, że jąkanie jest nerwicą mówienia.



5) Aspekt socjolingwistyczny –

5) Aspekt socjolingwistyczny –

przyjąć, że jąkanie jest zaburzeniem sprawności

przyjąć, że jąkanie jest zaburzeniem sprawności

językowej:

językowej:



-systemowej – wyr. stopień opanowania języka

-systemowej – wyr. stopień opanowania języka



-społecznej – wyr. płynność wypowiadania się w kontaktach z ludźmi

-społecznej – wyr. płynność wypowiadania się w kontaktach z ludźmi



-sytuacyjnej – wyr. umiejętność wypowiadania się w różnych sytuacjach komunikacyjnych.

-sytuacyjnej – wyr. umiejętność wypowiadania się w różnych sytuacjach komunikacyjnych.



-pragmatycznej – wyr. umiejętność osiągnięcia celu zamierzonego przez mówiącego.

-pragmatycznej – wyr. umiejętność osiągnięcia celu zamierzonego przez mówiącego.

Początek jąkania

Początek jąkania

Początek jąkania może nastąpić, gdy dziecko zaczyna a) mówić, b) chodzić

Początek jąkania może nastąpić, gdy dziecko zaczyna a) mówić, b) chodzić

do szkoły, c) dojrzewać płciowo. [Mitrinowicz 1953].

do szkoły, c) dojrzewać płciowo. [Mitrinowicz 1953].

Badania naukowców ustaliły datę wystąpienia jąkania w okresie

Badania naukowców ustaliły datę wystąpienia jąkania w okresie

kształtowania się mowy i jest wyrazem trudności tego okresu.

kształtowania się mowy i jest wyrazem trudności tego okresu.

Wiek, w którym rozpoczynają się trudności w mówieniu waha się w

Wiek, w którym rozpoczynają się trudności w mówieniu waha się w

przedziale od 2. do 7. roku życia.

przedziale od 2. do 7. roku życia.

E. Yairi [1983] przeprowadził badania w grupie 22 dzieci. Wykazały, że:

E. Yairi [1983] przeprowadził badania w grupie 22 dzieci. Wykazały, że:



64% badanych miało jąkających się krewnych pierwszego lub drugiego stopnia.

64% badanych miało jąkających się krewnych pierwszego lub drugiego stopnia.



Jąkanie objawiało się 3 miesiące wcześniej u dziewczynek, niż u chłopców

Jąkanie objawiało się 3 miesiące wcześniej u dziewczynek, niż u chłopców



Wszystkie badane dzieci zaczęły się jąkać przed ukończeniem 3. roku życia.

Wszystkie badane dzieci zaczęły się jąkać przed ukończeniem 3. roku życia.



Jąkanie występowało nagle, lub stopniowo się nasilało.

Jąkanie występowało nagle, lub stopniowo się nasilało.



Najczęstszą cechą jąkania wczesnodziecięcego było powtarzanie sylab, często

Najczęstszą cechą jąkania wczesnodziecięcego było powtarzanie sylab, często

występowało także wydłużanie głosek i napięcie mięsni.

występowało także wydłużanie głosek i napięcie mięsni.

Wyniki te wskazują na bardzo bliskie nakładanie się w czasie początków jąkania i

Wyniki te wskazują na bardzo bliskie nakładanie się w czasie początków jąkania i

opanowywania skomplikowanej artykulacji oraz złożonych struktur

opanowywania skomplikowanej artykulacji oraz złożonych struktur

gramatycznych.

gramatycznych.

Stadia rozwoju jąkania

Stadia rozwoju jąkania



Wielu badaczy próbowało w różny sposób wyodrębnić stadia

Wielu badaczy próbowało w różny sposób wyodrębnić stadia

rozwoju jąkania. W koncepcjach tych można zauważyć pewne

rozwoju jąkania. W koncepcjach tych można zauważyć pewne

zasadnicze punkty wspólne. To co powtarza się, to podział na etap

zasadnicze punkty wspólne. To co powtarza się, to podział na etap

pierwszy, gdy dziecko jąka się, ale nie jest tego świadome, oraz

pierwszy, gdy dziecko jąka się, ale nie jest tego świadome, oraz

etap kolejny, gdy dziecko świadome już swoich problemów

etap kolejny, gdy dziecko świadome już swoich problemów

zaczyna unikać mówienia w lęku przed jąkaniem, lub bardzo się

zaczyna unikać mówienia w lęku przed jąkaniem, lub bardzo się

denerwuje i stresuje gdy wie, że musie cos powiedzieć. Stres i

denerwuje i stresuje gdy wie, że musie cos powiedzieć. Stres i

wewnętrzne blokady jeszcze bardziej utrudniają płynne

wewnętrzne blokady jeszcze bardziej utrudniają płynne

wypowiadanie się.

wypowiadanie się.



J. Kałużyński w pracy

J. Kałużyński w pracy

Jąkanie a trema

Jąkanie a trema

skonstruował diagram

skonstruował diagram

mający na celu zobrazowanie mechanizmu działania stresu i tremy

mający na celu zobrazowanie mechanizmu działania stresu i tremy

na problemy z niepłynnością wypowiadania się:

na problemy z niepłynnością wypowiadania się:

Diagram J. Kałużyńskiego

Diagram J. Kałużyńskiego

MECHANIZM TREMY U JĄKAJACYCH SIĘ

MECHANIZM TREMY U JĄKAJACYCH SIĘ

Jąkanie pierwotne

Świadomość

jąkania

Lęk

Walka z jąkaniem

Jąkanie wtórne

Chaos myśli

Zaburzenia akcji

serca

Zaburzenia oddechu

Pocenie i

czerwienienie się

Rozwój jąkania

Rozwój jąkania

Rozwój jąkania przebiega różnymi drogami. Najwcześniej pojawia się ono w okresie

Rozwój jąkania przebiega różnymi drogami. Najwcześniej pojawia się ono w okresie

wczesnego dzieciństwa i może mieć przebieg ostry lub łagodny. W obu przypadkach

wczesnego dzieciństwa i może mieć przebieg ostry lub łagodny. W obu przypadkach

zachodzą na płaszczyznach:

zachodzą na płaszczyznach:

1) Lingwistycznej

1) Lingwistycznej

W miarę rozwoju chodzą zakłócenia w zachowaniu werbalnym, które zachodzą na

W miarę rozwoju chodzą zakłócenia w zachowaniu werbalnym, które zachodzą na

czterech jąkania liczba symptomów wzrasta do pewnego momentu a następnie

czterech jąkania liczba symptomów wzrasta do pewnego momentu a następnie

stabilizuje się. Zmniejsza się liczba powtórzeń słów, a wzrasta liczba wydłużeń. Coraz

stabilizuje się. Zmniejsza się liczba powtórzeń słów, a wzrasta liczba wydłużeń. Coraz

więcej jest objawów niepłynności spastycznej (czyli takiej, której towarzyszy nadmierne

więcej jest objawów niepłynności spastycznej (czyli takiej, której towarzyszy nadmierne

napięcie mięśniowe wynikające ze zdenerwowania.) Niepłynność przenosi się ze słów

napięcie mięśniowe wynikające ze zdenerwowania.) Niepłynność przenosi się ze słów

funkcyjnych na wyrazy znaczące.

funkcyjnych na wyrazy znaczące.

2) Psychologicznej

2) Psychologicznej

Najważniejszym punktem jest uświadomienie sobie jąkania. Na ogół wywołuje ono takie

Najważniejszym punktem jest uświadomienie sobie jąkania. Na ogół wywołuje ono takie

reakcje jak frustracja, agresja, lęk, poczucie winy, niskie poczucie wartości itp. Reakcje te

reakcje jak frustracja, agresja, lęk, poczucie winy, niskie poczucie wartości itp. Reakcje te

ścierają się z próbami zapanowania nad jąkaniem.

ścierają się z próbami zapanowania nad jąkaniem.

3) Socjologicznej

3) Socjologicznej

Można zaobserwować unikanie mówienia. Wraz z rozwojem jąkania osoba nim obarczona

Można zaobserwować unikanie mówienia. Wraz z rozwojem jąkania osoba nim obarczona

unika lub wycofuje się z sytuacji komunikacyjnych, ogranicza kontakty towarzyskie,

unika lub wycofuje się z sytuacji komunikacyjnych, ogranicza kontakty towarzyskie,

izoluje się.

izoluje się.

4) Fizjologicznej

4) Fizjologicznej

Występuje wzrost napięcia mięsni aparatu mówienia, których praca staje się coraz mniej

Występuje wzrost napięcia mięsni aparatu mówienia, których praca staje się coraz mniej

skoordynowana. Stopniowo to napięcie przenosi się na inne grupy mięśni. Współruchy

skoordynowana. Stopniowo to napięcie przenosi się na inne grupy mięśni. Współruchy

dotyczą mięśni twarzy, tułowia i kończyn.

dotyczą mięśni twarzy, tułowia i kończyn.

Przyczyny jąkania

Przyczyny jąkania

wczesnodziecięcego

wczesnodziecięcego

Nie ustalono jednej przyczyny, etiologia jąkania się wciąż jest niejasna.

Nie ustalono jednej przyczyny, etiologia jąkania się wciąż jest niejasna.

Fundamentalna pod tym względem jest praca W. Johnsona (1959). Na

Fundamentalna pod tym względem jest praca W. Johnsona (1959). Na

podstawie przeprowadzonych wywiadów ustalił, ze przyczyny jąkania mogą

podstawie przeprowadzonych wywiadów ustalił, ze przyczyny jąkania mogą

być:

być:

1)

1)

fizyczne: przestawianie ręki z lewej na prawą, fizycznie gorszy aparat mowy,

fizyczne: przestawianie ręki z lewej na prawą, fizycznie gorszy aparat mowy,

dziedziczność, dysfunkcje intelektualne, niedosłuch, uszkodzenia porodowe,

dziedziczność, dysfunkcje intelektualne, niedosłuch, uszkodzenia porodowe,

inne choroby, paraliż mózgu.

inne choroby, paraliż mózgu.

2)

2)

emocjonalne: kompleks niższości, zmuszanie do mówienia, zaburzenia

emocjonalne: kompleks niższości, zmuszanie do mówienia, zaburzenia

emocjonalne, lęk, frustracja.

emocjonalne, lęk, frustracja.

3)

3)

nerwowość: stan wysokiego napięcia emocjonalnego, nadpobudliwość

nerwowość: stan wysokiego napięcia emocjonalnego, nadpobudliwość

4)

4)

naśladownictwo

naśladownictwo

5)

5)

Dyskoordynacja myślenia i mówienia; mówienie szybciej niż się myśli lub

Dyskoordynacja myślenia i mówienia; mówienie szybciej niż się myśli lub

odwrotnie, powtarzanie póki nie znajdzie się odpowiedniego słowa, zbyt

odwrotnie, powtarzanie póki nie znajdzie się odpowiedniego słowa, zbyt

szybkie mówienie.

szybkie mówienie.

6)

6)

Reakcje rodziców: karanie dziecka, niekorzystne warunki domowe, zbyt

Reakcje rodziców: karanie dziecka, niekorzystne warunki domowe, zbyt

surowa dyscyplina, duża koncentracja rodziców na niepłynności mówienia

surowa dyscyplina, duża koncentracja rodziców na niepłynności mówienia

dziecka.

dziecka.

Najbardziej reprezentatywne

Najbardziej reprezentatywne

teorie:

teorie:



1) Organiczne – poszukujące

1) Organiczne – poszukujące

dziedzicznych uwarunkowań

dziedzicznych uwarunkowań

jąkania i zaburzeń w

jąkania i zaburzeń w

funkcjonowaniu centralnego

funkcjonowaniu centralnego

układu nerwowego.

układu nerwowego.



2) Psychogenne – wskazujące na

2) Psychogenne – wskazujące na

osobowościowe przyczyny

osobowościowe przyczyny

jąkania.

jąkania.



3) Behawioralne, zakładające, że

3) Behawioralne, zakładające, że

jąkanie jest wyuczonym

jąkanie jest wyuczonym

sposobem mówienia.

sposobem mówienia.



4) Teorie lingwistyczne traktujące

4) Teorie lingwistyczne traktujące

jąkanie jako przejaw zakłóceń

jąkanie jako przejaw zakłóceń

mowy.

mowy.

(P. Dalton, J. Hardcastle)

(P. Dalton, J. Hardcastle)

Podział

na

czynniki

Podział

na

czynniki

predysponujące

i

predysponujące

i

wyzwalające.

wyzwalające.

Predysponujące: najróżniejsze

Predysponujące: najróżniejsze

dysfunkcje mózgowe

dysfunkcje mózgowe

Wyzwalające: zaburzenia

Wyzwalające: zaburzenia

psychogenne.

psychogenne.

W takim wypadku jąkanie się jest

W takim wypadku jąkanie się jest

rezultatem dyspozycji i traumy. Im

rezultatem dyspozycji i traumy. Im

większa dyspozycja, tym mniej

większa dyspozycja, tym mniej

traumy wystarczy do powstania

traumy wystarczy do powstania

dysfunkcji i na odwrót.

dysfunkcji i na odwrót.

Sprawność językowa dzieci

Sprawność językowa dzieci

jąkających się

jąkających się

Badania wskazują, że ok. 1/3 jąkających się osób wykazuje różnorodne opóźnienia

Badania wskazują, że ok. 1/3 jąkających się osób wykazuje różnorodne opóźnienia

językowe.

językowe.

Dzieci niepłynnie mówiące częściej:

Dzieci niepłynnie mówiące częściej:

-

Popełniają więcej błędów gramatycznych i mają uboższy słownik

Popełniają więcej błędów gramatycznych i mają uboższy słownik

-

Używają mniej kompletnych zdań i zwrotów

Używają mniej kompletnych zdań i zwrotów

-

Odpowiadają na pytania jednym słowem i nadużywają spójnika „i”.

Odpowiadają na pytania jednym słowem i nadużywają spójnika „i”.

Badacze starali się ustalić związek pomiędzy strukturą wypowiedzi, a lokalizacją objawów

Badacze starali się ustalić związek pomiędzy strukturą wypowiedzi, a lokalizacją objawów

niepłynnego mówienia. Ustalono, że niepłynnie wymawiane są częściej:

niepłynnego mówienia. Ustalono, że niepłynnie wymawiane są częściej:

- wyrazy znaczące niż funkcyjne

- wyrazy znaczące niż funkcyjne

-

wyrazy rozpoczynające wypowiedź

wyrazy rozpoczynające wypowiedź

-

wyrazy dłuższe

wyrazy dłuższe

-

wyrazy zaczynające się spółgłoską

wyrazy zaczynające się spółgłoską

U większości badanych dzieci w wieku 3-4 lat rozwój niepłynności mówienia następował

U większości badanych dzieci w wieku 3-4 lat rozwój niepłynności mówienia następował

stopniowo i przypadał na okres opanowywania wypowiedzi frazowych, które

stopniowo i przypadał na okres opanowywania wypowiedzi frazowych, które

umożliwiały rozwój językowej sprawności sytuacyjnej i społecznej. (R. Lewina 1964)

umożliwiały rozwój językowej sprawności sytuacyjnej i społecznej. (R. Lewina 1964)

Fizjologia dzieci jąkających

Fizjologia dzieci jąkających

się

się

Ponieważ motoryka narządów mowy jest częścią ogólnej motoryki

Ponieważ motoryka narządów mowy jest częścią ogólnej motoryki

badacze interesowali się związkiem miedzy nimi u jąkających się.

badacze interesowali się związkiem miedzy nimi u jąkających się.

N. Ruczkowa przebadała 163 dzieci w wieku 5-6 lat i podzieliła je na 4

N. Ruczkowa przebadała 163 dzieci w wieku 5-6 lat i podzieliła je na 4

grupy:

grupy:

1)

1)

Dzieci z jąkaniem nerwicowym. Niepłynność spowodowana urazem

Dzieci z jąkaniem nerwicowym. Niepłynność spowodowana urazem

psychicznym i towarzyszyła prawidłowo rozwijającej się mowie. Dzieci

psychicznym i towarzyszyła prawidłowo rozwijającej się mowie. Dzieci

przejawiały bardzo dobry stan ruchów mimicznych i artykulacyjnych.

przejawiały bardzo dobry stan ruchów mimicznych i artykulacyjnych.

Rytmiczność i płynność ruchów nie był zaburzona.

Rytmiczność i płynność ruchów nie był zaburzona.

2)

2)

Dzieci z jąkaniem nerwicowym, których ogólny rozwój mowy był

Dzieci z jąkaniem nerwicowym, których ogólny rozwój mowy był

prawidłowy z wyjątkiem płaszczyzny fonetyczno – prozodycznej. Mówiły

prawidłowy z wyjątkiem płaszczyzny fonetyczno – prozodycznej. Mówiły

szybko lub bardzo szybko. Cechowała je mała precyzja ruchów

szybko lub bardzo szybko. Cechowała je mała precyzja ruchów

artykulacyjnych, w czasie jąkania obserwowano u nich skurcze.

artykulacyjnych, w czasie jąkania obserwowano u nich skurcze.

3)

3)

Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym na tle lekkiej dysfunkcji mózgowej.

Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym na tle lekkiej dysfunkcji mózgowej.

Tu zaburzenia motoryki były wyraźniejsze, zaobserwowano też problemy z

Tu zaburzenia motoryki były wyraźniejsze, zaobserwowano też problemy z

koncentracją uwagi i organizacją przestrzenną.

koncentracją uwagi i organizacją przestrzenną.

4)

4)

Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym o wyraźnej dysfunkcji mózgowej. Tu

Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym o wyraźnej dysfunkcji mózgowej. Tu

zaburzenia koordynacji, koncentracji i motoryki były najwyraźniejsze.

zaburzenia koordynacji, koncentracji i motoryki były najwyraźniejsze.

Wnioski

Wnioski

Rozwój motoryczny u dzieci jąkających się przebiega różnie, w

Rozwój motoryczny u dzieci jąkających się przebiega różnie, w

zależności od przyczyn niepłynności mówienia. Zaburzenia

zależności od przyczyn niepłynności mówienia. Zaburzenia

motoryki występują przede wszystkim w jąkaniu uwarunkowanym

motoryki występują przede wszystkim w jąkaniu uwarunkowanym

czynnikami fizjologicznymi.

czynnikami fizjologicznymi.

Sprzężenie zaburzeń motoryki ogólnej i motoryki mowy (czyli jąkania)

Sprzężenie zaburzeń motoryki ogólnej i motoryki mowy (czyli jąkania)

sugeruje występowanie dysfunkcji analizatora mowy na różnych

sugeruje występowanie dysfunkcji analizatora mowy na różnych

jego poziomach.

jego poziomach.

G. Wołkowa (1985) zbadała 20 jąkających się dzieci w wieku 2,5 – 3,6

G. Wołkowa (1985) zbadała 20 jąkających się dzieci w wieku 2,5 – 3,6

lat oraz 20 niejąkających się rówieśników. Ustaliła, że:

lat oraz 20 niejąkających się rówieśników. Ustaliła, że:

1)

1)

Rozwój motoryczny przebiega wolniej z większymi trudnościami u

Rozwój motoryczny przebiega wolniej z większymi trudnościami u

dzieci jąkających się.

dzieci jąkających się.

2)

2)

Opóźnienie rozwoju motorycznego pojawia się w okresie

Opóźnienie rozwoju motorycznego pojawia się w okresie

poprzedzającym pojawienie się jąkania.

poprzedzającym pojawienie się jąkania.